جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳

جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳

تاملی در انقلاب مشروطه ی ایران

تقی تام

– به تازگی کتابی از آقای عباس خاکسار زیر عنوان «تاملی در انقلاب مشروطه ایران، حفره تاریخیِ تاریک روشنِ بیست ساله ۱۲٨۵— ۱٣۰۵» خواندم. همان گونه که از عنوان کتاب پیداست، نویسنده به توضیح و تحلیل رویدادهای بیست ساله بین انقلاب مشروطیت و سلطنت رضاشاه می پردازد. دوره ای از تاریخ ایران که شاهد مهم ترین رویدادهاست؛ حد فاصل بین استبداد نوع قدیم و دیکتاتوری مدرنیزاتور رضا شاهی؛ دوره ای که در آن نیروهای آزاد شده در نتیجه انقلاب در همه جای کشور در جوشش و خلجان است؛ جنگ اول در همین زمان اتفاق افتاد؛ کشورهای خارجی نیز به مداخله برای حفظ و تامین منافع خود، ادامه می دهند. دوره ای که در پایان آن به قول بهار در تاریخ احزاب سیاسی “…مردی قوی با قوای کامل و وسائل خارجی و داخلی بر اوضاع کشور و بر آزادی و مجلس و بر جان و مال همه مسلط شد و یکباره دیدیم که حکومت مقتدر مرکزی که در آرزویش بودیم بقدری دیر آمد که قدرتی در مرکز بوجود آمده بر حکومت و شاه و کشور مسلط گردیده است” .
منابع تاریخی مهمی وجود دارد (ازجمله تاریخ مختصر احزاب سیاسی بهار، شرح زندگانی من عبدالله مستوفی جلد ۲ و ٣، حیات یحیی، تاریخ مشروطه کسروی و آثار بعدی که در آخر همین کتاب مورد نقد قرار گرفته اند) که کم و بیش به این دوره نیز پرداخته اند، ولی نوشته عباس خاکسار کوشیده است با نگاهی حتی المقدور عینی نسبت به “امور واقع” واکنش کند و در یک جلد رشته حوادث را در این دوره مهم دنبال کند، از این روی نوشته ای است جذاب و خواندنی.
کتاب از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت نخست خود شامل توضیحات نویسنده، پیشگفتار، در آمد و یازده بخش است و قسمت دوم به بررسی چند اثر مهم در ارتباط با جنبش مشروطیت، اختصاص یافته است.
نویسنده ابتدا به درک تئوریک خود از تاریخ می پردازد و سپس دلائل ضرورت پرداختن به موضوع، هم چنان، روز مشروطیت را تشریخ می کند. با ارج گذاری به آثار دیگر تاریخ نگاران، ضرورت انتقاد یا به قول نویسنده «برخورد تاملی و تعاملی» بین متون موجود را یادآور می شود. دادن تصویری زنده از اندامواره تاریخی بیست ساله را یکی از نیاز های امروزی جامعه ما میداند.
از آنجا که هنوز انقلاب مشروطیت مورد مشاجره و حتی منازعه، نه تنها در عالم قلم و پژوهش، بلکه در عالم سیاست بین گرایشات مختلف سیاسی و ایدئولوژیک قراردارد، پرداختن به آن، توضیح سایه روشن ها و نشان دادن مسیری که در این بیست ساله پیموده شده، به فهم رویدادهای بعدی تاریخ ایران ایران کمک خواهد کرد. معرفی، تحلیل و طبقه بندی آثاری که مربوط به این دوره تاریخی است (زیر عنوان «در آمد» درحدود ۲۰ صفحه) نیز در خدمت این هدف قرار دارد. در پایان بخش «درآمد» نویسنده نگاه و بینش خود را که بیشتر به آرزوئی مشروع شبیه است، این گونه بیان می دارد که در «عرصه تداخل سه ساحت داخلی و منطقه ای و جهانی» انقلاب مشروطیت به گونه ای درک شود که «جنبش و انقلاب مشروط مثله نشود». دیدگاه نویسنده در مقابل دیدگاهی قراردارد که چکیده آن در پاراگراف زیر خلاصه شده است:
«نگاه و بینش و گفتارهائی که به سادگی، به تلاش بیش از سی ساله ی روشنفکران در قبل از انقلاب و مبارزات بیست ساله مردم ایران- مقاومت یازده ماهه مجاهدین در تبریز و تلاش مجاهدین گیلان و…جانفشانی های مجاهدین تهران در سرکوب تهاجمات ضدانقلاب محمدعلی شاهی و ایادی او و جریان مهاجرت و “کمیته دفاع ملی” و تشکیل “دولت ملی” در تبعید و جنبش های “جنگل” و “خیابانی”و …و دسیسه های پنهان و آشکارعوامل بیرونی به ویژه دولت روسیه تزاری و دولت انگلستان- در سرکوب نیروهای انقلابی و انقلاب مشروطه قلم می کشد؛ و با چشم بستن به آفرینش فضاهای کاذب تاریخی از نوع کودتای سید ضیاءالدین طباطبائی و دست های پنهان در چگونگی برکشیدن قزاقی، همه ی دست آوردهای انقلاب مشروطه را بی دریغ در پای فردی خاص می ریزد.»
پس از مقدماتی که خلاصه ای از آن در بالا آمد، نویسنده کوشیده است وارد مباحث مشخص تاریخی در ارتباط با انقلاب مشروطه گردد. ابتدا به پیش زمینه های جنبش می پردازد. گرچه به تاریخ مناسبات ایران با خارجه از قرن هفدهم و جنگ های ایران و روس در ابتدای قرن نوزدهم نیز اشاره دارد، ولی تاثیر گذاری جدی جهان جدید بر ارکان فکری، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایران و رایطه پیگیر با اروپا را از زمان ناصرالدین شاه ببعد واجد اهمیت اساسی میداند.
از این دوره ببعد است که شاهد هجوم سرمایه های خارجی، گشایش بازار ملی بروی کالاهای خارجی، همراه با فساد عمیق و استبداد دستگاه حکومتی هستیم که نابودی بخش مهمی از صنایع دستی و از بین رفتن امکانت داخلی توسعه صنعتی از نتایج آن است. در همین دوره است که شاهد تلاش نافرجام جمعی از بازرگانان نیز برای مقاومت در برابراین هجوم می باشیم. نویسنده تا آن جا که مقدور بوده با استناد به آمار و ارقام، به توضیح این جریان می پردازد. 
تغییرات در ساختار اجتماعی، تحولات فکری و فرهنگی و تاثیرپذیری از جهان خارج، نقش عناصر روشنفکری و اصلاحاتی مانند ایجاد دارالفنون، از جمله موضوعات مهمی هستند که مورد بررسی قرار گرفته اند.
در بخش بعدی به ویژگی های اجتماعی و تحلیلی کوتاه از طبقات اجتماعی می پردازد. در این مبحث ضمن اشاره به نظریات گوناگون، خود را در چهار چوب آن ها محدود نساخته بلکه می کوشد تصویری از واقعیت وجودی آن ها ارائه کند. ترکیب جمعیتی در آستانه انقلاب مشروطیت (٨۰ در صد روسائی – عشایری و ۲۰ درصد شهری) را در شکل گیری آگاهی سیاسی در مناطق مختلف، نقش هر گروه در انقلاب و آثار و تبعات دراز مدت آن به تحلیل می کشد.
بخش دیگربا نگاهی سریع به گفتمان قانون خواهی و مجلس اول، که حدوداً دو سال از ۱۴ مرداد ۱۲٨۵ تا کودتای ۲ تیرماه ۱۲٨۷ در بتوپ بستن مجلس طول می کشد، اختصاص یافته است. از مهمترین رویدادهای این دوره تصویب قانون اساسی و متمم انست. هم چنین به عقد قرارداد ۱۹۰۷ بین روس و انگلیس در این دوره مورد اشاره قرار گرفته است.
مرحله بعد، دوران پر آشوب بین بتوپ بستن مجلس و آفتتاح مجلس دوم در آبان ۱۲٨٨ را در بر می گیرد. جنبش تبریز (که روایتی از آن در کتاب مجهول المولف “تاریخ یکساله وقایع مشروطه در تبریز”، خواندنی است) و فتح تهران از رویداد های مهم این دوره به شمار می آید. استخدام شوستر نیز از اقدامات این دوره است.
بعد از انحلال و بستن مجلس دوم در پی اولتیماتوم روس ها در دی ماه ۱۲۹۰ تا ۱۲۹٣، آغاز جنگ جهانی اول، با حکومت استبدادی ناصر الملک سر و کار داریم که باسرکوب سیاسی کانون های آزادی خواهی و مطبوعات و تبعید آزادیخواهان و سعی در جلب رضایت روس و انگلیس همراه است. پس از آن مجلس سوم، جنگ اول، صف بندی های جدید بین المللی، اعلام بیطرفی ایران مورد بررسی قرار می گیرد.
در طول جنگ اول جهانی جنبش هائی در ضدیت با متفقین روی می دهد، از جمله قیام شیراز، قیام کرمان، قیام اصفهان و قیام مردم کرمانشاه که به اختصار مورد اشاره قرار گرفته اند. در همین دوره مهاجرت و تشکیل «کمیته دفاع مالی» و «دولت ملی» در تبعید اتفاق می افتد. به نقش عوامل خارجی و تاثیر اوضاع بین المللی نیز اشاره شده است.
” جنبش ها و قیام های ملی”، در فصل جداگانه ای به بررسی جنبش جنگل، خیزش خیابانی، حرکت اعتراضی کلنل تقی خان پسیان در خراسان، خیزش جنوب- رئیس علی دلواری و قیام تنگستان- پرداخته، به توضیح و تحلیل جایگاه تاریخی هر از این جنبش ها می پردازد.
نقش انقلاب اکتبر، قرارداد ۱۹۱۹، کودتای ۱۲۹۹و مجالس چهارم (در خرداد ۱٣۰۰ زیر عنوان نبرد تک صدائی با تکثر و دموکراسی) و پنجم (در ۲۲ بهمن ۱٣۰۲ با عنوان غلبه تک صدائی بر تکثر گرائی) تا تغییر سلطنت هم چنین توضیح آن عواملی که به سلطنت رضاشاه منجر میگردد نیز از مباحث مورد پژوهش نویسنده است.
بخش پایانی کتاب به نقد چند اثر مهم از فریدون آدمیت (مجلس اول و بحران آزادی)، احمد سیف (بحران در استبدادسالاری ایران)، ماشاءاله آجودانی (مشروطه ایرانی و مصاحبه ها)، نقد روایت کسروی از خیابانی و خیزش او، نقدی بر روایت و نگاه خسرو شاکری از “ساز و کارهای درونی” تا “گسست فرساینده” و سرانجام به نقد نظریه محمدعلی همایون کاتوزیان اختصاص یافته است.
مخلص کلام اینکه نویسنده کوشیده است تا به دگرگونی های ژرف و انقلابی با افت و خیزهای آن از مشروطیت تا سلطنت رضاشاه پرتوی بیافکند تا بتوانیم به علل و عوامل داخلی و خارجی برآمد رضا شاه و تعطیل مشروطیت با حفظ ظواهر آن که هم چنان موضوع روز و مورد مجادله است، با دیدی حتی المقدورواقع بینانه برخورد کنیم. 

https://akhbar-rooz.com/?p=617 لينک کوتاه

0 0 رای ها
امتیازدهی به مقاله
اشتراک در
اطلاع از
guest

0 نظرات
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها

خبر اول سايت

آخرين مطالب سايت

مطالب پربيننده روز


0
افکار شما را دوست داریم، لطفا نظر دهید.x