لوسین سو: «کمونیسم مرد» زنده باد کمونیسم!

لوسین سو (Lucien Sève ۲۰۲۰-۱۹۲۶)، فیلسوف و کمونیست و فعال سیاسی فرانسوی، روز دوشنبه ۲۴ مارس در سن ۹۳سالگی بر اثر ابتلا به ویروس کرونا درگذشت. او بیش از نیم قرن یکی از اعضای فعال حزب کمونیست فرانسه بود.‌ بعد از مرگ او روزنامه فرانسوی اومانیته نوشت: «لوسین سو، فیلسوف بزرگ مارکسیست بر اثر ابتلا به کرونا درگذشت. او یک شخصیت آموزنده برای مبارزان کمونیست بود و در طول زندگی طولانی و پربار خود میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده بر جای گذاشت که قدرشان را خواهیم دانست». اومانیته افزود: لوسین سو همکاری نزدیک با این روزنامه ی چپ داشت و وقتی دسامبر سال ۲۰۰۴ از وی دعوت کردیم یک روز سردبیری را برعهده بگیرد با استقبال در جلسه شرکت کرد و با چالاکی نظری به ما کمک کرد با تامل و نقادی سازنده بازوانی برای مبارزه ی ایدئولوژیک بسازیم. اتحادیه حزب سوسیالیست «بوش دو رون» نیز در بیانیه‌ای درباره او نوشت: «حضور فعال او در رأس حزب کمونیست فرانسه در حد فاصل دهه‌های‌ ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ تأثیری قابل توجه بر مبارزان آینده گذاشت». البته لوسین سو در افکار عمومی نسبت به سایر متفکران حزب کمونیست فرانسه، مثل لویی آلتوسر کمتر شناخته‌شده بود.
لوسین سو در سال ۱۹۲۶ در شهر شامبری، در شرق فرانسه متولد شد. او تحصیلات خود را در رشته فلسفه در سال ۱۹۴۵ در اکول نرمال سوپریور به پایان رساند. سو در سال ۱۹۶۰ به عضویت کمیته مرکزی حزب کمونیست فرانسه درآمد. او مدافع سرسخت اندیشه‌های مارکسیستی بود. آرای او با انتشار کتاب «مارکسیسم و نظریه شخصیت» بیشتر شناخته شد. این کتاب در سال ۱۹۶۹ منتشر شد. او در این کتاب تفسیری جدید از مارکس ارائه داد که با آنچه آلتوسر، از فیلسوفان هم‌دوره‌اش، در دفاع از مارکس نوشته بود تفاوت داشت. سو در حد فاصل سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۲ ریاست انتشارات حزب کمونیست فرانسه را نیز بر عهده داشت.‌لوسین سو در سال ۱۹۹۰ با انتشارکتاب «کمونیسم: کدام جریان دیگر؟» نشر آثارش را ادامه داد و به رشد اندیشه‌های مارکسیستی کمک ‌کرد. وی در اوایل سال ۲۰۰۰ انتشار چند مجلد مهم را آغاز کرد تحت عنوان «امروز با مارکس بیندیشیم» که اولین مجلد آن با عنوان «مارکس و ما» در سال ۲۰۰۴ و به‌ همت انتشارات لا دیسپوت منتشر شد و مجلد چهارم این مجموعه با عنوان «کمونیسم؟» در سال ۲۰۱۹ به چاپ رسید.‌ او در مقاله «پشت‌‌سرگذاشتن سرمایه‌داری و مسئله کمونیسم» – که با ترجمه ویدا حاجبی‌تبریزی در فارسی موجود است – نوشت: «فروپاشی سوسیالیسم استالین‌زده یا کمونیسم به تعبیر روزنامه‌ها، درغلتیدن سوسیال‌دموکراسی به مدیریت نولیبرالی امور و اینکه اقدام‌هایی که تاکنون برای ارائه بدیل انجام‌شده چندان قانع‌کننده نبوده است، در برابر همه زنان و مردانی که در جهت پشت‌سرگذاشتن سرمایه‌داری می‌کوشند پرسشی سترگ قرار می‌دهد: اینکه آیا دگرسانی اصیل اجتماعی انجام‌شدنی است؟ از آنجا که جنبش تاریخی‌ای که از زمان مانیفست مارکس و انگلس آغاز شده و به انقلاب اکتبر و سپس به انترناسیونال سوم و پیامدهای آن انجامیده، در تلاش برای پشت‌سرگذاردن سرمایه‌داری در این قرن نقش محوری داشته است، پرسش چندگانه امروزین ما درباره انجام‌پذیربودن این دگرسانی، ضرورتی را به همراه می‌آورد که مسلما کامل و همه‌جانبه نیست، اما به قدر کافی تعیین‌کننده است: ضرورت بررسی عمیق و انتقادی مسئله کمونیسم. […] کمونیسم در درجه اول، نه از یک پاسخ به آرزوی بشری، بلکه از حرکت تاریخی واقعی (به مفهوم ماتریالیستی-انتقادی) سرچشمه می‌گیرد. کمونیسم برخلاف ایده‌آلی که واقعیت باید خود را منطبق با آن تنظیم کند، صرفا هدفی آگاهانه است که بر پایه حرکت صورت‌بندی اجتماعی کنونی استوار است. کمونیسم بدون ما بنا نمی‌شود، اما ما تنها می‌توانیم آن را بر اساس پیش‌فرض‌های عینی خودش که در حال شکل‌‌گیری‌اند بنا کنیم».

لوسین سو ٨ نوامبر سال ۲۰۱۹، در سی‌امین سالگرد سقوط دیوار برلین و به مناسبت انتشار آخرین اثرش، مصاحبه‌ای با روزنامه اومانیته انجام داد و در آن از ضرورت تحقق کمونیسم گفت: «ما هیچ انتخاب دیگری نداریم… سرمایه‌داری ‌خودبه‌خود از هم نمی‌پاشد، هنوز این‌قدر قدرت دارد که همه ما را به کام مرگ بکشاند. اما یک راه سومی در اینجا نادیده گرفته می‌شود که هرچند تاکنون مطرح نبوده ولی در حال گسترش است: کمونیسم در همه‌جا در حال شکل‌گیری است… کمونیسم امروز مطرح است و کارل مارکس قرن‌ها از زمان خود جلوتر بود». این گفتگو را به نقل از لوموند دیپلوماتیک با ترجمه باقر جهانبانی اینجا می خوانید:

«کمونیسم» مرد، زنده باد کمونیسم

فروپاشی دیوار برلین در ٩ نوامبر ١٩٨٩، توسط رسانه های مسلط به عنوان «مرگ کمونیسم» به تصویر کشیده شده است. شما به تازگی کتاب کمونیسم را منتشر کرده اید( انتشارات دیسپوت)که درآن تاکید می کنید که برعکس کمونیسم کاملا موضوع روز است. چگونه باید اتفاقات قرن بیستم را فهمید ؟

لوسین سو : (…) آنچه زیر عنوان فریبکارانه « کمونیسم » با سقوط دیوار برلن در پایان سال ١٩٨٩ و سپس با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ١٩٩١ مرده است، هیچ ارتباطی با کمونیسم به معنای اصیل مارکسیستی آن ندارد. در سال ١٩١٧ ، پیروزی انقلاب بلشویکی در روسیه ممکن بود نشان آغازدوران کمونیسم باشد . اما در سال ١٩٢١ ، هنگامی که جنگ داخلی وحشتناکی توسط افسران تزاری با حمایت نظامی کشورهای سرمایه داری آغاز شد ، لنین به اندازه کافی روشن بین بود تا درک کند که گذار روسیه به سوسیالیسم ، که به عنوان مرحله اول کمونیسم درک می شود، به دلیل زود رس بودن تاریخی غیرممکن است. وی گفت: « ما همه قدرت را در دست داریم ، اما عقب مانده ایم» ، «ما به اندازه کافی متمدن نیستیم». (…) از اینرو سیاستی(نپ) در جهت بلوغ پیش شرطهای مادی و فرهنگی یک انتقال واقعی به سوسیالیسم را انتخاب کرد. مرگ لنین در سال ١٩٢۴ یک فاجعه بود. استالین سیاست « نپ» را از میان برداشت ، شرایط زندگی کشاورزان وکارگران را با خشونت زیر و رو کرد، با مخالفین رفتاری بی رحمانه داشت، پیش از آنکه آنها را حذف نماید. او به لنین پشت نمود(…) و اتحاد جماهیر شوروی را در گیر یک سیاست ناسیونالیسم دولتی مخالف اهداف کمونیستی مارکسیستی کرد که هرگز آنرا نفهمیده بود و حتی آنرا خواب و خیال می پنداشت.

چگونه کمونیسم ، در آنچه که شما از آن به عنوان « هدف کمونیست مارکسیستی» یاد می کنید ، پاسخ گوی شرایط امروز می باشد ؟

لوسین سو : (…) اول از همه ، شروع خروج از سرمایه داری، بدون هیچ تأخیری به یک وظیفه جا افتاده و سنجیده تبدیل می شود به معنای واقعی کلمه، ما هیچ انتخاب دیگری نداریم. دیکتاتوری جهانی سودسالاری مالی ، ما را به فاجعه محیط زیستی (اکولوژیکی) تقریباً قریب الوقوعی سوق می دهد ، که همه آن را درک می کنند، و همچنین به یک فاجعه انسان شناختی می کشاند که دست کمی از فاجعه زیست محیطی ندارد و در باره آن بطریقی باور نکردنی کمتر سخن گفته میشود. آغاز انتقال پایدار به پسا سرمایه داری به موضوع بقای انسان متمدن تبدیل شده است . که به آن خطر واقعی خودکشی جنون آمیزسیستم نیز اضافه می شود: سرمایه داری «اقتصاد نوین » و پلاتقرم های توزیع اش ( مانند آمازون .م)، کار اجتماعی را از بین می برد ، اقتصاد واقعی را فدای حرص و طمع ثروت مجازی که مدام در تهدید فروپاشی است کرده، و بیشتر و بیشتر، آشکارا اقرار به ماهیت انگلی اش و عدم مشروعیت اش در مناسب جامعه ای متمدن می نماید، و ما را بسوی ایدئولوژی کالیفرنیائی که ادعای حاکمیت بر همه آینده بشر را دارد، سوق می دهد (…).

این دو واقعیت اگرچه دلیلی برای آمادگی شرائط برای نیاز به کمونیسم هستند، متاسفانه، در عین حال دلایلی برای پیش بینی پدید آمدن بدترین وضعیت نیز هستند: سرمایه داری به خودی خود فروپاشیده نمی شود ، هنوز این قدرت را دارد که همه ما را به سوی مرگ سوق دهد ، مانند آن خلبان هواپیما که قصد دارد با جمع مسافران خودکشی کند. ورود به کابین خلبان برای بدست گرفتن کنترل جمعی فوریت دارد. اما در اینجا داده سومی دست کم گرفته می شود، اگر چه تا کنون فرعی بوده، ولی در حال گسترش است: « کمونیسم موجود»، بالقوه یا واقعا موجود، در همه جا در حال شکل گیری است.

منظور شما از« کمونیسم موجود» چیست ؟

لوسین سو : امکانات تکنولوژیکی عظیم رفاه برای همه، جوانه های روابط پسا طبقاتی، فشار مقاومت نا پذیر رهائی انسان وسلطه ورود به صحنه زنان، ابتکارات فراوان افراد و ملت ها برای بعهده گرفتن سرنوشت خویش و سر نوشت همه ما… ما هنوز از هدف بسیارفاصله داریم و با این وجود ، به نوعی این هدف در دسترس است. چه چیزی بشکلی غم انگیز کم داریم ؟ به باور من: جسارت روشنفکری قضاوت اینکه زمان آن رسیده که بطور جدی گذار به کمونیسم را آغاز کنیم. مانع اصلی طرف مخالف ما نیست، بلکه خود ما هستیم. امروز وظیفه واقعا اساسی آگاهی بخشی است. یک ماه قبل از سقوط دیوار برلین ، میخائیل گورباچف خطاب به رهبران جمهوری دمکراتیک آلمان چنین می گفت:« زندگی کسانی را که در سیاست عقب مانده اند را به شدت مجازات می کند». بیانی که آشکارا شرایط کنونی ما را نیز شامل می شود.

در بند مقررات کشیدن سرمایه مالی یا گذر از سرمایه داری؟

لوسیون سو

کارهای کارل مارکس که توسط احزاب سوسیالیست اروپایی به مثابه “نظرات پیش پا افتاده و ساده انگارانه” مورد بی اعتنایی واقع شده و گسست از آنها در دستور عاجل کار قرار داشت و دیگر همچون گذشته که مدتها پایه بررسیهای اقتصادی درسهای دانشگاهی بود، در دانشگاه ها جایی نداشت، مجدداً مورد توجه قرار گرفته اند. آیا این فیلسوف آلمانی سازوکارهای سرمایه داری را که امروز کارشناسان از فهم آن عاجزند، موشکافانه بررسی نکرده بود؟ در حالی که شعبده بازان سعی در “ارشاد اخلاقی” سرمایه مالی دارند، مارکس روابط اجتماعی را با دقت در معرض دید همگان قرار داده بود. بعضیها تقریباً موفق شده بودند ما را متقاعد کنند که پایان تاریخ فرارسیده و با توافق و رضایت جمعی، سرمایه داری شکل نهایی سازماندهی اجتماعی است و “پیروزی ایدئولوژیک جناح راست” بر آرزوهای نخست وزیر فرانسه جامه عمل می پوشاند. اما زمین لرزه مالی شگفت انگیز اکتبر ۲۰۰۸ با یک تنش از پایه بنای این نظریه را در هم ریخت. در لندن، روزنامه دیلی تلگراف نوشت: “روز ۱۳ اکتبر ۲۰۰۸ در تاریخ به مثابه روزی ثبت خواهد شد که سرمایه داری انگلستان به شکست خود اعتراف کرد.”۱ در نیویورک روی پلاکاردهای تظاهرکنندگان مقابل وال استریت شعار “مارکس حق داشت” نوشته شده بود. یک ناشر در فرانکفورت اعلام کرد فروش کتاب سرمایه سه برابر شده است. یکی از مجلات معروف پاریس در پرونده ای ۳۰ صفحه ای به بررسی “دلایل تولد دوباره” فردی که قبلاً اعلام شده بود دیگر برای همیشه می توان دفنش کرد، پرداخت۲. دفتر تاریخ از نو گشوده میشود…
بازگشایی دوباره مارکس بیش از آن که یک پدیده باشد، کشف دوباره پدیده هاست. خطوطی که یک قرن و نیم پیش نگاشته شده اند، با دقتی مجذوب کننده در باره ما سخن می گویند: “از آنجا که اشرافیت مالی قوانین را تحمیل و دولتها را اداره می کرد، از همه حقوق مدون برخوردار بود، بر افکار عمومی در عمل و از طریق رسانه ها احاطه داشت، در تمامی حوزه ها، از دربار گرفته تا کافه بورن (عنوانی برای کافه های بدنام پاریس، م.)، یک نوع فحشا، یک نوع دغلبازی شرم آور، عطشی یکسان برای ثروت اندوزی به چشم می خورد و اینها همه نه از طریق تولید بلکه با غارت دیگران…”۳. در این جا مارکس وضعیت فرانسه قبل از انقلاب ۱۸۴۸ را تشریح می کند… نوشته ای که ما را در رؤیا فرو می برد… اما از ورای تشابه اعجاب انگیز میان توصیف بالا با دوران ما، وجود تفاوت بین دورانها، هر گونه فراگزاری مستقیم را سفسطه آمیز می سازد. آنچه عمیقتر است، معاصر بودن آشکار انتقاد از اقتصاد سیاسی است که همچون کوهی در کتاب سرمایه مارکس همچنان استوار ایستاده است.
ابعاد بحران کنونی از چه ناشی می شود؟ به زعم آنچه در غالب نوشته های رایج بیان می شود، گویا می بایست فرّار بودن محصولات مالی پیچیده، عدم توانایی بازار سرمایه در تنظیم خویش، کمبود در زمینه اخلاقی در بین دست اندرکاران مالی و … را مقصر دانست، یعنی به اختصار مشکلات مربوط به نظامی که در مقابل “اقتصاد واقعی” نام “اقتصاد مجازی” را بر آن نهاده ایم. اما گویا هم اکنون به چشم خود شاهد آن نیستیم که تا چه حد این بخش از اقتصاد نیز جنبه واقعی دارد…
بحران اولیه ساب پرایم از رشد روزافزون عدم توانایی مالی میلیونها خانوار آمریکایی برای پرداخت وامهای مسکن شان آغاز شد؛ امری که ما را وامی دارد تا بپذیریم دست آخر مصیبت “مجازی” زیر سر بخش “واقعی” است و “واقعی” در عمل مجموعه جهانی شده قدرت خرید اقشار مردمی است. ترکیدن حباب سوداگری ای که توسط سرمایه مالی به وجود آمده بود، غارت جهانشمول ثروتهای تولیدشده توسط کار به وسیله سرمایه را به نمایش گذاشت و از ورای این، اجحافی عظیمی را آشکار کرد که موجب پسرفت وضع حقوق بگیران به میزان ۱۰ رده شده است. اکنون یک ربع قرن سختی برای زحمتکشان به نام جزمیات نئولیبرالی رخ می کند.
اخلاقی کردن سرمایه داری
کمبود مقررات در مقابل بخش مالی، مسوولیت اداری و اخلاق در بورس؟ مطمئناً، اما اگر بدون تابو بیندیشیم، مسلماً می توان جلوتر رفت: زیر سؤال بردن اصل جزمی سیستمی که با دقت مورد محافظت بوده و به دور از هر اتهامی است، غور در دلیل غایی همه چیز است که مارکس نام آن را “قانون عمومی انباشت سرمایه داری” گذاشته بود. او نشان می دهد آنجا که شرایط اجتماعی تولید در مالکیت خصوصی طبقات سرمایه دار قرار می گیرد، همه امکاناتی که باید در جهت توسعه تولید قرار گیرند، به ابزار سلطه و استثمار تولیدکنندگان تبدیل می شوند. انباشت که محصول غارت ثروتها توسط صاحبان سرمایه است، از خود تغذیه شده به سمت جنون می رود. “انباشت ثروت در یک قطب” الزاماً منجر به “انباشت فقر به همان میزان” در قطب دیگر شده و بدون شک زمینه بحرانهای تجاری و بانکی خشنی را فراهم می آورد۴. صحبت این جا از سرنوشت ماست.
بحران ابتدا در حوزه وام آغاز شد و قدرت مخرب آن در عرصه تولید همراه با تقسیم هرچه ناعادلانه تر ارزش افزوده بین کار و سرمایه شکل گرفت. مبارزه سندیکایی آمادگی این سیلاب را نداشت و چپ سوسیال دموکرات حتی آن را همراهی نیز کرد و تا آنجا پیش رفت که با مارکس چون سگی جان باخته برخورد کند. در این شرایط می توان عیار راه حلهایی را که در مقابل بحران ارائه می شود، محک زد. «اخلاقی» کردن سرمایه و وضع «مقررات» برای بخش مالی توسط سیاستمداران، مدیران و نظریه پردازانی در بوق و کرنا می شود که تا دیروز هیچ گونه شک و شبهه ای را بر راهکار «همه چیز لیبرالی» روا نمی داشتند.
«اخلاقی» کردن سرمایه؟ شعاری که شایسته بردن جایزه طنز سیاه است. ملاحظات در زمینه اخلاقی، از آن دسته از ملاحظاتی است که رژیمهایی که بر مبنای تقدس رقابت آزاد استوار اند، به هیچ وجه توجهی بدان ندارند: کارآیی به طرز وقیحانه ای به طور قطع در همه عرصه ها مستولی می شود؛ همان طور که سکه نامرغوب جای سکه مرغوب را می گیرد. (قانون گرشام مبنی بر این که در سیستم پولی ای که دوپول مثل نقره و طلا رایج باشند، نقره، طلا را از گردش خارج می سازد. م.) طرح کردن دغدغه اخلاقی در این رابطه، جنبه تبلیغاتی دارد. مارکس در چند خط در مقدمه سرمایه دلیل این امر را توضیح داده است: «من به هیچ وجه در نظر ندارم شخصیت سرمایه دار یا زمیندار را زیبا سازم» اما «در دورنمایی که ترسیم می کنم، تحول جامعه، به مثابه یک فورماسیون اقتصادی همچون روند تاریخ طبیعی ای درک می شود که نمی تواند فرد را مسئول وجود روابطی بازشناسد که خود از نظر اجتماعی محصول آن است…”۵ به همین دلیل است که کافی نیست به یکی دو نفر توگوشی بزنیم تا نظام را «اصلاح» کنیم، نظامی که سود، تنها معیار آن است.
منظور بی توجهی به جنبه اخلاقی نیست؛ بلکه بر عکس با برخوردی جدیتر، متوجه می شویم که مشکل بیش از بزهکاری چند کارفرمای بی وجدان، یا بورس بازان بی مسئولیت و میلیونها پولی است که مدیران شرکتهای بزرگ هنگام ترک شرکت می گیرند. از ورای رفتارهای فردی، آنچه در روابط سرمایه داری غیرقابل دفاع است، خود اصول آن است: فعالیت انسانی که ثروت می آفریند، بی شک یک کالاست و نه همچون هدفی به خودی خود، بلکه به مثابه یک وسیله عمل می کند. لازم نیست کانت را مطالعه کنیم تا به منبع دائم بی وجدانی سیستم پی بریم.
اگر واقعاً در نظر داریم زندگی اقتصادی را اخلاقی کنیم، پس باید واقعاً به آنچه بی اخلاقش کرده است، حمله بریم. این امر مسلماً از طریق برقراری مجدد مقررات دولتی آغاز می شود. طرفه آن است که خود لیبرالیسم نیز این راه را مجدداً بازیافته است. اما باور به نیل به این مقصود از طریق دولت سارکوزی که دولت “سپر مالیاتی” برای ثروتمندان و خصوصی سازی پست است، از مرز ساده لوحی یا شاید ریاکاری، فراتر می رود (“سپر مالیاتی” ز نخستین تصمیمات دولت سارکوزی بود، که منجر به بخشش مالیاتی حدود ۱۵ میلیارد یورو برای ثروتمندها شد. م.). آن زمان که ادعای وضع مجدد مقررات مطرح می شود، باید به روابط اجتماعی پایه ای رجوع کرد واین بار نیز مارکس تحلیلی بسیار به روز ارائه می دهد: مفهوم ازخودبیگانگی. ازخودبیگانگی در معنای اولیه اش که در متون مشهور جوانی مارکس طرح شده۶، لعن و نفرینی است که حقوق بگیران سرمایه را وامی دارد تا با تولید ثروت برای دیگران، محرومیت مادی و معنوی خویش را بیافرینند: زحمتکش برای امرار معاش باید از زندگی خویش بگذرد. اشکال غیر انسانی متفاوتی که توده های حقوق بگیر، امروز قربانی آنند۷، از صعود روز افزون بیماریهای ناشی از کار گرفته تا اخراجهای بورسی و دستمزدهای نازل، به طرز بی رحمانه ای درستی این ارزیابی را نشان می دهد.
البته مارکس در دوران پختگی، به مفهوم ازخودبیگانگی معنای وسیع تری بخشید: سرمایه بیوقفه فاصله بین ابزار تولید و تولیدکنندگان را عمیق تر می سازد. کارخانه، دفتر و آزمایشگاه از آنهایی نیست که در آن کار می کنند فعالیت تولیدی و ذهنی این حقوق بگیران که به صورت جمعی مورد کنترل نیست، دستخوش آنارشی نظام رقابتی است و تبدیل به روندهای غیر قابل کنترل فنی، اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژیک و نیروهای عظیم کوری می شود که آن را مجذوب و در عین حال لگدمال می سازد.
انسانها تاریخ خود را نمی سازند، تاریخ آنها را می سازد. بحران مالی به شکلی مصیبت بار این ازخودبیگانگی را مشهود می سازد. به همان شکل که بحران اکولوژیک و انتروپولوژیک زندگی انسانها را تحت تاثیر قرار می دهد: هیچ کس خواستار این بحرانها نیست، اما آنها بر همه تحمیل شده اند. این “مصادره عمومی” که سرمایه داری به افراط کشیده است موجب گسترش بیوقفه و مصیبت بار فقدان مقررات مورد توافق می شود.
آیا آن که ادعا دارد برای “سرمایه داری مقررات وضع کند” یک شارلاتان سیاسی است؟ اگر قرار باشد واقعاً مقرراتی وضع شوند، خیلی بیش از دخالت دولتی لازم است. این مداخله بسیار ضرور است اما برای خود دولت چه کسی مقررات وضع می کند؟ باید ابزار تولید مجدداً در اختیار تولید کنندگان مادی و معنوی قرار گیرد و بالاخره قدر آنها شناخته شود، جایگاهی که سهامداران هرگز نمی توانند احراز کنند: آفرینندگان ثروت اجتماعی باید دارای حق بلامنازع شرکت در تصمیمات مدیریت در جایی که در مورد زندگی شان تصمیم گرفته می شود، باشند. در مقابل نظامی که عدم قابلیت فاحش آن در تنظیم خویش برای ما به قیمت گزاف تمام می شود، مطابق نظر مارکس، باید بدون وقفه در جهت گذر از سرمایه داری به پیش رفت. مسیری طولانی به طرف سازماندهی اجتماعی دیگری که در آن، انسانها در انجمنهایی با شکلهای نوین گرد می آیند و مشترکاً قدرت اجتماعی خویش را که توانی دیوانه وار می یابد مهار می کنند. هر راه حل دیگر خاک پاشیدن بر چشم است و لذا به طرز فاجعه باری یأس انگیز.
مکرراً گفته می شود که مارکس در نقد استاد بود و در ارائه راه حل بی اعتبار، چرا که کمونیسم «امتحان شده» در شرق گویا عمیقاً با شکست روبه رو شد. گویا سوسیالیسم استالینی- برژنفی دفن شده به واقع چیز مشترکی با آرمان کمونیستی مارکس داشت. این در حالی است که هیچ کس در صدد درک مفهوم واقعی آن نیست، مفهومی که درست نقطه مقابل تعریفی است که جریانهای رایج فکری از «کمونیسم» ارائه می دهند. اما در عمل و به شکلی کاملاً متفاوت، در مقابل چشمان ما و در راستای نظرات واقعی مارکس «گذر از سرمایه داری» در قرن بیست ویکم آغاز می شود۸.
در همین جا ما را متوقف می کنند و می گویند: “آرمان دنیای دیگری را در سر پروراندن، اتوپیایی مرگبار است، چرا که انسان را نمی توان تغییر داد و نظریات لیبرالی نهاد «انسان» را می شناسند: حیوانی که آنچه هست را نه از دنیای انسانها بلکه از ژنهایش کسب کرده، حسابگری است که تنها در جهت منافع فردی اش پیش می رود؛ هومواکونومیکوس۹ یا موجودی که تنها در جامعه مبتنی بر مالکیت خصوصی و رقابت “آزاد و خدشه ناپذیر” می گنجد.”
اما این نظریه نیز در حال ورشکستگی است. در شرایط هزیمت و اضمحلال فاحش لیبرالیسم در عمل، شکست نظریه انسان آزمند، هومواکونومیکوس، نیز با سروصدایی کمتر، در جریان است؛ شکستی مضاعف. در ابتدا شکستی علمی. در زمانی که زیست شناسی نظریه ساده انگارانه «همه چیز ژنتیک» را رد می کند، ساده لوحی نظریه “نهاد انسانی” هر چه بیشتر نمایان می شود. ژنهایی که قرار بود ذکاوت، وفاداری و … را توضیح دهند، کجا هستند؟ کدام انسان با فرهنگی می پذیرد که پدوفیلی و انحرافات اخلاقی از بدو تولد در ژنها وجود دارند؟ جنبه دیگر شکست، اخلاقی است؛ چرا که آنچه نظریه مبتنی بر”انسان فردی رقابتی” از مدتها پیش مورد حمایت قرار می دهد، تعلیم و تربیتی انسان زداست که مروج “بدل به قاتل شوید” است؛ از بین بردن برنامه ریزی شده همبستگیهای اجتماعی که به اندازه ذوب شدن یخهای قطب فاجعه بار است، تمدن زدایی بی حدومرز بر پایه جنون به دست آوردن پول بی دردسر. حتی جرات به زبان آوردن «ارشاد اخلاقی سرمایه داری» باید صورت این مروجان را از شرم سرخ کند؛ گرداب تاریخی ای که دیکتاتوری مالی خودش و ما را در آن غرق می کند و گفتمان لیبرالها در باره “انسان” را هم با خود به قعر می کشد. و اینجا یکی از غیرمنتظره ترین جنبه های معاصر بودن مارکس متجلی می شود چرا که این منتقد مبرز اقتصاد، در عین حال و در همان سطح، انقلابی نیز در زمینه مردم شناسی به وجود آورد؛ بعد ناشناخته ای از اندیشه مارکس که نمی توان در بیست خط خلاصه کرد اما نوشته ششم او در مورد فوئر باخ روح اندیشه اش را در دوخط ارائه می دهد: “جوهر انسان را نهاد فردی جداگانه انتزاعی تعریف نمی کند بلکه به واقع مجموعه روابط اجتماعی آن را تشکیل می دهد.” درست در نقطه مقابل آنچه فردگرایی لیبرالی بیان می کند، “انسانی” که در طول تاریخ رشد یافته است، جهان انسانی است. به عنوان مثال زبان، در این بستر شکل گرفته است و نه توسط ژنها و چنانچه یکی از مارکسیستهایی که مدتها در قرن بیستم ناشناخته بود یعنی لوویگوتسکی به درستی نشان داد، در همین بستر است که عملکردهای روانی عالی ما شکل می گیرد و راه را بر دیدگاهی کاملاً متفاوت از فردیت بشر می گشاید. آیا می توانیم نظریه های مارکس را معاصر تلقی کنیم؟ آری، اگر بخواهیم تصویر قدیمی ای را که غالباً از او در ذهن خود ساخته ایم به روز کنیم.

به نقل از لوموند دیپلماتیک با ترجمه ی مرمر کبیر

پی نوشتها:
۱. دیلی تلگراف، لندن، ۱۴ اکتبر ۲۰۰۸
۲. Le Magazine littraire, n 479, octobre 2008-Le Magazine littraire
۳. مارکس، مبارزه طبقاتی در فرانسه،
Karl Marx, Les Luttes de classes en France, Ed. sociales, Paris, 1984, p. 84-85; citژ dans L?international des riches, Maniڈre de voir, n? 99, juin 2008
۴ . مارکس، سرمایه، کتاب اول
Karl Marx, Le Capital, Livre I, Editions sociales, 1983 ou PUF, 1993, p. 724
۵ همان
Le Capital, Livre I, p.1844 6
دست نوشته «کار از خود بیگانه»
Manuscrits de 1844, « Le travail aliژnژ », Flamarion , Paris 1999
۷ . رجوع شود به کریستف دوژور «کار، فرسایش ذهنی»
Lire Christophe Dejours, Travail, usure mentale, Bayard, 2000 ; Actuel Marx, « Nouvelles aliژnations ». n 39, Paris, 2006
۸ . ژان سو، نمایی جالب از گوشه های قابل رویت گذر از سرمایه داری در عرصه های متفاوت به دست می دهد.
Un futur prژsent: l?aprڈs-capitalisme), La Dispute, Paris, 2006)
۹ . از جمله رجوع شود به
Tony Andrژani, Un گtre de raison – critique de l?homo ?conomicus, Syllepse, Paris, 2000.

چاپ کن