« یک کلمه » با مُدّعی! (محمد امینی و ادعاهایش) – علی میرفطروس

از همه محروم تر  خُفّاش بود

کو  عدویِ آفتابِ  فاش بود

(مثنوی مولوی،دفترسوم)

تاریخِ دگراندیشی در ایران« یکی داستان ست پُرآب چشم ».بیش از چهلسال پیش ( اردیبهشت ۱۳۵۷) در کتابِ کوچکِ حلّاج  به نمونه هائی ازسرکوبِ دگراندیشان در نخستین سده های بعد از اسلام  اشاره کرده ام. در مقالات« آسیب شناسیِ یک عارضۀ تاریخی » و « ما و نفرین ‌شدگان تاریخ » نیز به دشمنی وُ دشنامِ مخالفان در مقابله با دگراندیشان پرداخته ام  و ازجمله گفته ام که  در کشورهای توسعه  نیافته ، ما تنها با « تودۀ عوام » روبرو نیستیم  بلکه – بدتر از آن- با انبوهی از  « روشنفکرانِ عوام » یا «عوامان روشنفکر» مواجه ایم ؛ افرادی که درهیأتِ «موسی چومبه» می کوشند تا «لومومبا»های میهن را با اسیدِ قلم های شان  محو وُ نابود کنند.

درچنان جوامعی هیچکس به هیچکس «پاسخگو» نیست ؛ نه دولت وُ دولتیان ، و نه روشنفکران وُ مدّعیان. بر این اساس ،  شکست ها وُ اشتباهاتِ خانمانسوزِ رهبران سیاسی  و روشنفکران ، جائی  مندرج  نیست ، کارنامه ای نیست تا ارائه  وُ ارزیابی گردد، لذا ، از « رهبَری » تا « رهبُری » راهی نیست و هم از این روست که چماقداران وُ سرکوبگرانِ اندیشه ، یک شَبَه ، به « مدّعیانِ اندیشه » بدَل می شوند و چنگِ بر چهرۀ حقیقت و تیغ بر دیدگانِ دانائی می کشند …و در این میانه  کسی نیست که بپرسد:

–« آقایان! لطفاً کارنامه های تان!».

با فروپاشی استالینیسم و فرو ریختنِ دیوارهای ایدئولوژیک ، « نسبیّت گرائی در تاریخ » اهمیّت بیشتری یافته است، با اینهمه ،هنوز می توان نمونه هائی از« تاریخِ ایدئولوژیک » را  در میان برخی افراد  یافت ، مقالۀ آقای محمد امینی آخرین تجلّی این مدّعا است.

***

مقالۀ « نیم نگاهی به شاهِ دکترعبّاس میلانی » هرچند که با استقبالِ خوانندگان فرهیخته روبرو شده ، ولی نقلِ روایت دکتر امیراصلان افشار(سفیرسابق ایران در آمریکا) در بارۀ  رویدادِ خونینِ محوطۀ  کاخ  سفید  به هنگام سفرِ شاه به آمریکا باعث شده تا آقای محمّد امینی- سراسیمه – « نقد »ی برآن بنویسد ؛ « نقد »ی که دلیل های علیل  و استدلال های لال  از مشخّصات آن است.

در گذشته  نیز آقای امینی با گاف های گزاف به نقدِ کتابِ « آسیب شناسی یک شکست » پرداخته  است که – به درستی – آنرا « دائرۀ المعارفِ دشنام  و جعل و تحریف» نامیده اند. مقالۀ اخیر وی نیز یادآورِ اخلاق و شیوۀ منتقدانی است که  درمقالۀ « دست نوشته ها  نمی سوزند » از آن  یاد کرده ام.

وظیفۀ روشنفکران واقعی ، برخوردِ متین و متمدّنانه با اندیشه های دلیر یا دلیری اندیشه  است . انجام این وظیفه است که صفِ روشنفکران واقعی را از صفِ چُماقداران و سرکوب گرانِ اندیشه  متمایز  می کند.

خوشبختانه آرای مخالفین مقالۀ آقای امینی  مرا از پاسخِ  به  وی  بی نیاز می سازد. این امر نشان  می دهد که آگاهیِ تازه ای در ذهنیّتِ فرهنگی و تاریخیِ جامعۀ ما  به وجود آمده  است. با اینحال اشاره ای کوتاه به بخش اوّل مقالۀ وی نشان خواهد داد که آقای امینی – بارِ دیگر- با «کج» گذاشتنِ اولّین خِشت ادعاهایش « تا به آخر رفته است  دیوار کج »:

۱-امینی مدّعی است که « میرفطروس در این تاریخ سازیِ بی مسئولیّت از جمله این سخنِ آقای خامنه ‌ای را تکرار می‌کند »… دانسته نیست که « تاریخ سازیِ بی مسئولیّت » چگونه است؟  و آیا  « تاریخ سازی با مسئولیّت » هم وجود دارد !!؟ ، بااینهمه، خواننده با نگاه به نوشته هایم  ملاحظه خواهد کرد که این «سند» ساخته وُ پرداختۀ آقای امینی است و من هیچگاه سخنی را به نقل از آقای خامنه ای تکرار نکرده ام.

۲- آقای امینی مدّعی است:« محمد رضا شاه  به اندرزِ پیرامونیانش برانگیخته شد تا یک رهبریِ نیرومندِ دینی … برپا کند. دعوت از قمی  نخستین تلاش ناکام او بود».

امینی از« پیرامونیان شاه » نامی نمی برَد، امّا اگر بدانیم که درآن زمان شاخص ترین« پیرامونیانِ  شاه » ، شخصیّت های برجسته ای مانند محمدعلی فروغی ، ساعد مراغه ای ،علی اصغر حکمت ، نصرالله انتظام ، علی سهیلی بودند ، آنگاه  بی پایگی ادعای امینی آشکار می شود. این «پیرامونیانِ شاه» – به عنوانِ نمایندگانِ برجستۀ تجدّدگرائیِ دوران رضاشاه – با قدرت گیری و دخالت روحانیون در سیاست  و فرهنگ  مخالف بودند.

۳- دربارۀ «دعوت شاه از آیت الله قمی » ، من با استناد به منابع معتبر جزئیات سفر آیت الله قُمی به ایران  را ارائه کرده ام . طبق این گزارش، وزارت امورخارجۀ دولتِ علی سُهیلی به محضِ آگاهی ازتصمیمِ  قمی دستور داده بود تا کنسولگری ایران در کربلا « از دادنِ روادید به آیت الله قمی  و همراهان خودداری کند ».این امر نشان می دهد که ادعای « دعوت شاه از آیت الله قُمی»  بی اساس است زیرا اگر چنین دعوتی از طرف شاه بود، دولتِ وقت موظّف به دادنِ روادید به آیت الله قُمی و همراهانش می شد. بی اعتنائی های شاه به نامه و تقاضاهای قُمی نیز «دعوتِ شاه» را موردِ تردید قرار می دهد!.

۴- آقای امینی دربارۀ « دعوت شاه از آیت الله قُمی»  به مقالۀ زنده یاد داریوش همایون (در سایت بی بی سی) استناد کرده تا با نقل قول از « مردی که به شاه وفادار بود… و همسرش یگانه دختر رهبر ایرانی کودتای بیست و هشت مرداد بود» ، به ادعای بی پایه اش «اعتبار» بخشد. امینی  در این باره نیز فردِ امینی نبوده زیرا که داریوش همایون در همان مقاله  تصریح کرده  که آن سخن را « بنا به پژوهشِ عبّاس میلانی » نقل کرده است!.

۵- آقای امینی شاه را – از آغاز سلطنت اش- « ضد مشروطه » و« مستبد » نامیده  و لذا، در توجیه مخالفت علی سهیلی( نخست وزیر وقت ) با بازگشت قُمی به ایران ، معتقد است که « چه بسا وی از کوشش شاه برای نزدیک شدن به روحانیان…آگاهینمی‌داشته »! ، امّا – بعد – دریک تناقض گوئیِ آشکار  می نویسد:

-« در آن دوران، هنوز پایبندی‌های تازه یافته‌ای[ازطرفِ شاه] به قانون اساسی در میان بوده».

همین سخن آقای امینی مبنی بر« پای بندی های شاه به قانون اساسی » و رعایتِ اصل تفکیک قوا و وظایف  نشانۀ اینست که  نخست  وزیرِ وقت می توانست  از دعوت  شاه با خبر باشد و چون – اساساً – چنین «دعوتِ شاهانه » ای درمیان نبود ، لذا، نخست وزیرِ به کنسولگری ایران در کربلا دستور داد تا « از دادنِ روادیدِ به آیت الله قمی و همراهان  خودداری کند ».

۶- برخلاف نظر امینی ، روایت دکترمیلانی نیز مؤیّد این است که قُمی – قبل از دیدار با استاندار خراسان – نامه ای به شاه نوشته بود.به روایت میلانی: « چند روزبعد از بازگشت به مشهد ، آیت الله قمی نامه ای به استاندارِ خراسان نوشت و خواستار اقدام فوری درزمینۀ مسائلی شد که با شاه درمیان گذاشته بود». (نگاهی به شاه، میلانی ،ص۱۱۵).

از این گذشته، متن تلگراف قمی به نخست وزیر(علی سهیلی) ارسالِ چنین نامه یا تفاضائی را تأئید می کند:

جناب آقای نخست وزیر

به تاریخ۱۴/۵/۱۳۲۲ =۵ اوت ۱۹۴۳

مُهمّاتی که از اعلیحضرت همایونی توسط جناب استاندار…تقاضاشده تا به حال جوابی نرسیده».

پاسخ علی سهیلی،نخست وزیر به قمی(به تاریخ۱۲/۶/۱۳۲۲) نیز وجودِ  تقاضای مکتوب قمی را تأئید می کند:

-«حضرت آقای آیت الله قمی

درجواب تلگرافی که ازمشهدمقدّس…مخابره فرموده بودید».

۷- فرصت سوزی و تعلّلِ نخست وزیروقت درانجام تقاضاهای « یکی از نام آورترین آخوندهای شیعی آن زمان » (آیت الله قُمی) ، نمونه ای از« هنرِ سیاست ورزی » درآن دوران آشوب  وُ آشفتگی بود ؛ سیاستمدارانی که به قولی :« حفظ آب وُ خاک را- به هرقیمت – واجب  می دانستند  حتّی اگر به آنها وصلۀ خیانت بچسبانند.نسلِ ایران دوست ها ،نسل مردان با تحمّل  وُ پُرحوصله، نسلِ مؤمنین به قانون، نسلِ باورکنندگان عدالت وُ خیر . نسلی که تکرار آن  شاید میسّر نباشد».

علی سهیلی  یکی ازهمین سیاستمداران بود. اودر چهاردورۀ نخست وزیری فروغی، وزیر خارجۀ کابینۀ  وی بود و دراین مقام – درسال های اشغال ایران توسط ارتش های بیگانه – خدمات ارزنده ای درحفظِ یکپارچگی و استیفای منافع ملّی ایران انجام داد . دلبستگیِ محمدعلی فروغی به سهیلی چنان بود که وقتی  فروغی در سال ۱۳۲۱ استعفاء داد، به توصیّۀ فروغی ، نمایندگان مجلس شورای ملّی با اکثریّت آراء ، به نخست وزیری سهیلی رأی دادند.

علی سهیلی- به عنوان شاگرد و فرزندِ معنوی محمدعلی فروغی– متأثّر ازتجدّدگرائی فروغی  و مخالف قدرت گیری روحانیون درعرصۀ سیاست و فرهنگ بود.هرچند که غائلۀ ورود آیت الله قمی به ایران چند ماه پس از در گذشت فروغی (۵ آذر ماه ۱۳۲۱) روی داد ولی تجربه های سیاسی وی می توانست چراغِ راهنمای سهیلی در مقابله با مشکلات باشد. براین اساس بود که نوشته ام : «توصیۀ سیاستمداران برجسته ای مانند محمّدعلی فروغی …موجبِ دلگرمیِ علی سُهیلی برای تعلّل در اجرای تقاضاهای آیت الله قُمی بود».

۸- آقای امینی توقف چند ساعتۀ شاه در قم – در مسیر رفتن به اصفهان-و دیدارِ وی « با مسئولان اداری، محلّی و نیز گروهی از کشاورزان و استماعِ مشکلات موجود در رابطه با کم‌ آبی رودخانۀ قم » و بعد، دیدار شاهِ جوان با گروهی از روحانیون آن منطقه  و تقاضای روحانیونِ قم  مبنی بر« تدریس شرعیات و تزریق دیانت در اطفال و جوانان…» را نمونه ای از« اسلام پناهی شاه » قلمداد کرده است!.آقای امینی فراموش کرده که در آن دورانِ دشوار، دیدارِ شاه   و خصوصاً دکترمصدّق با روحانیون  امری رایج  بود. این موضوع  در چهارچوبِ ساختار فرهنگی – اجتماعیِ آن عصر  قابل درک است. کسانی که محدودیّت های آن دوران را فراموش کرده و از دوران رضا شاه و محمّد رضا شاه یا مصدّق « دموکراسی  و حکومت مشروطه ازنوع انگلیس » را طلب می کنند ، در واقع ، آرمان ها  و توقّعاتِ خود را  بر شخصیّت ها و رویدادهای تاریخی  سوار می کنند. من این شیوه را تبلورِ «تاریخ جایگُرین» Alternate history ) ) نامیده ام.

۹- امینی انتقاد کرده که چرا  من به مقالۀ « دوتن از پژوهش گران جوان » استناد کرده ام. دراین باره باید بگویم که احترام وعلاقۀ من به « محقّقان جوان »، متأثّر از اخلاق و منشِ استادم ، دکتر عبّاسِ زریابِ خوئی است.از این گذشته، این « دو پژوهشگرِ جوان » در بابِ تاریخ معاصرایران – و از جمله «تاریخ نویسیِ آقای امینی»- نقد های مستند و مفیدی نوشته اند که خواندنی است .  

شاه : بساطِ آخوندها  رو به اضمحلال است!

۱۰- من با نشان دادنِ فضای فرهنگی و عموماً سکولارِ جامعۀ ایران در سال های ۱۳۴۰-۱۳۵۰ ، بر اساس یادداشت های عَلم ، نظرات شاه  نسبت به روحانیون شیعه را ارائه کرده ام . اهمیّت آن نظرات دراین است که یک سال قبل از انقلاب اسلامی  ابراز شده اند.شاه ضمن بی اعتنائی به خواستِ مراجعِ مهم مذهبی در آن زمان معتقد بود: « بساطِ آخوندها  رو به اضمحلال است ».

بنابراین، کسی که این باورهای روشن را نادیده  می گیرد و با استناد به سخنان شاهِ جوان درسال های۱۳۲۱- ۱۳۲۲ می کوشد تا  از محمد رضا شاه  یک « شاه سلطان حسین صفوی» معروف به  « ملّا حسین » بسازد، بی تردید  فردِ امینی نیست. تجربۀ انقلاب مشروطیّت و ۴۰ سال حاکمیّت جمهوری اسلامی   محدودیّت ها و ممکناتِ سیاستمدارانِ ترقیخواه ایران در مواجه با ارتجاعِ سیاه را برجسته می کند. محمدعلی فروغی در اشاره به « مخاطرات تدوین قوانین مدنی ایران » و مخالفتِ روحانیّونِ مرتجع  می گفت:            

-«…تصوّر نکنید این کارها به آسانی انجام گرفت… لطائف الحیل به کار بردیم، با مشکلات و دسیسه‌ها تصادف کردیم… مِن‌ جمله این که مقدّسین[یعنی روحانیون]چماقِ شریعت را نسبت به قوانین بلند کردند و در اِبطال و مخالفت آنها با شرع شریف  حرف‌ها زدند و رساله‌ها نوشتند…».

***

در پیشگفتارِ چاپ پنجمِ کتابِ« آسیب شناسیِ یک شکست » نوشته ام : پژوهش های تاریخی در گذرِ روزگاران  تکامل می یابند و مانند هر پدیدۀ اجتماعی، دستخوش تحـّول می شوند. در روندِ این تحوّل و تکمیل است که گفته اند:« هر تاریخی، تاریخ معاصر است ». بر این اساس ، برخی کسانی که  تا دیروز« قهرمانان ملّی » و « اسطورۀ شرافت و شهامت » قلمداد می شدند، امروز به صفتِ دیگری  نامیده می شوند. نمونه ای از این تغییرِ صفت و ارزیابی، سرنوشتِ  خسرو روزبه ( قهرمانِ محبوبِ  حزب توده)است که با انتشار اسناد و مدارک مستند، ثابت  شده که وی قاتل روزنامه نگار معروف، محمّد مسعود و کسان دیگر بوده است؛ حقیقتی که باعث شد تا احمد شاملو، نامِ خسرو روزبه را از پیشانی شعرِ معروف «خطابۀ تدفین» حذف کند!(۱).

سرنوشت جلال آل احمد  و احسان طبری – به عنوان معروف ترین و تأثیرگذارترین روشنفکران قبل از انقلاب – جلوۀ دیگری ازاین مدّعا است و باید  آقای امینی را در« پیشگاهِ تاریخ » فروتن  کند  چرا که به قول حافظ :

روزی که  پیشگاهِ حقیقت  شود پدید

شرمنده  رهروی که عمل بر مَجاز کرد

چنانکه  گفته ام : ملّتِ ما از دروغ های آگاهانۀ آل احمدها  آسیب های فراوان دیده است. بسیاری از رهبران سیاسی  و روشنفکرانِ ما  تمام هوش وُ استعداد شان را در جهتِ ترویجِ دروغ هایی بکار بردند که نتیجۀ سیاسی آن، گوری برای ملّت ما کَند که همۀ ما  درآن خُفتیم. براى رهائى از دروغ بزرگى که ما را در برگرفته، شجاعتِ اخلاقىِ فراوانى لازم است. ما حق داریم که از این یا آن اشتباهِ رضا شاه و محمد رضا شاه انتقاد کنیم، امّا حق نداریم که – باردیگر- به حافظۀ تاریخیِ نسل های حال وُ آینده   دروغ  بگوئیم. این امر در خدمتِ حقیقت – و خصوصاً حقیقتِ تاریخی – نبوده و نخواهد بود. به قول تولستوی: « ما باید از چیزهائی سخن بگوئیم که همه می دانند ، ولی هر  کسی را شهامتِ گفتنِ آن نیست!»…سخنان دکتر هما ناطق و دکترعبّاس میلانی – در انتقاد از گذشتۀ سیاسی خود- نمونه ای از این شجاعت و شهامتِ اخلاقی است.

اشارۀ من به « رویدادِ خونین محوطۀ کاخ سفید » بهنگام سفر شاه به آمریکا ( در۱۴نوامبر ۱۹۷۷ =۲۳ آبان ۱۳۵۶) مبتنی بر روایتِ دکتر امیر اصلان افشار (سفیرِ سابق ایران درآمریکا و شاهد وُ ناظرِ ماجرا ) بود . اهمیّت سیاسی و تاریخیِ آن رویدادِ خونین  به این خاطر است که  نقطۀ عطفی در تحوّلات منجر به انقلاب اسلامی بود و سیاست های دولت کارتر علیه شاه  را نشان  می داد به طوری که سنای آمریکا در نوامبر سال ۱۹۷۷ضمن اعتراض به نحوۀ انجامِ  این تظاهراتِ خشونت بار، دولت کارتر را متهم کرد که عَمداً و آگاهانه از تظاهراتِ خشونت بارِ مخالفان  جلوگیری نکرد تا  شاه را در افکارِ عمومی   ضعیف و متزلزل  جلوه دهد.

دو موضوع مُهم و ملّی!

رویدادِ محوطۀ کاخ سفید نمونۀ دیگری از تلاش های مخالفان شاه در خارج ازکشور بود که  ضمن برخورداری از حمایت های مالی دولت های مصر، الجزایر، عراق ، لیبی  و…در سودای ترورِ شاه بودند به طوریکه به کوشش کامبیز روستا ( عضو برجستۀ کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج  از کشور) قرار بود که در طرحی بنام « برف های خونین » شاه  را بهنگام سفرزمستانی اش به سوئیس ترورکنند(۲) . نشریات برخی از این سازمان ها به دوزبان عربی و فارسی منتشر می شدند و- عموماً – اعلامیّه های آیت الله خمینی را چاپ و منتشرمی کردند.ملاقات هیأت دبیران کنفدراسیونِ دانشجویان ایرانی درخارج با آیت الله خمینی در نجف ( شهریور۱۳۴۸) و پیام های این سازمان مهمِ دانشجوئی خطاب به خمینی و حمایت از شورش۱۵خرداد ۴۲  نشانۀ  وحدت سیاسی- ایدئولوژیک با آیت الله خمینی درمبارزه با امپریالیسم ( آمریکا ) و رژیم شاه  بود. شعار برخی ازاین گروه ها – از جمله « سازمان احیاء » – دربارۀ « خلیج عربی »( بجای خلیج فارس ) و « کوتاه باد حاکمیّت استعماری و فاشیستی رژیم شاه بر جزایر عربی! »( یعنی جزایرخلیج فارس) ، بیانگرِ وابستگی های مالی یا نظریِ این گروه ها به دولت های بیگانه  بود. یکی از مخالفان برجستۀ شاه می نویسد:

-« درکل حدود هشتصدهزاردلار[ ازدولت قذّافی ] کمک مالی گرفتیم » (۳).

شاه دراین باره  می نویسد :

– « برای انحراف و مشوب کردن اذهان جوانان و دانشجویانِ ما، نزدیک به ۲۵۰میلیون دلار از طرف دولت لیبی تأمین شده بود! »(۴).

امروزه به همّت حمید شوکت و دیگران بسیاری از اسناد و نشریّات مربوط به آن دورانِ حسّاس و سرنوشت ساز  در اختیار است و می تواند « آئینۀ عبرت »ی باشد . با تکیه براین اسناد و با توجّه به وابستگیِ سازمان ها و گروه های مخالفِ شاه به دولت های بیگانه (۵) و ضمن استناد به روایتِ دکتر احمد شایگان ( فرزندِ دکتر علی شایگانِ جبهۀ ملّی ) و دکتر امیر اصلان افشار ( سفیر سابق ایران در آمریکا ) ، پرسش اینست:

۱- آقای امینی به عنوان یکی از مخالفانِ سرسخت  و سرشناس شاه  بهنگام سفرِ شاه به آمریکا  چه نقشی در حادثۀ خونینِ محوطۀ کاخ سفید داشت ؟

۲-آیا آقای امینی عضو « سازمان احیا » بود؟ و اساساً نقش این سازمان سرکوب گر در آن ماجرای خونین چه بود ؟  

۳-آیا « م .الف . جاوید » نام مستعارِ آقای محمد امینی  نویسندۀ  کتابِ تجزیه طلبانه و ضدِّ مصدّقیِ « دموکراسی ناقص » بود ؟ اگرنه!، وی چه نقش یا مسئولیّتی در انتشارِ آن کتابِ ضدِ ایرانی داشت؟

خوشبختانه آقای امینی اینک پیروِ« راهِ مصدّق » و مدّعیِ « پاسداری از راستی و رسوا سازیِ پَلشتی » است ، لذا  شایسته است  که  خود به شعارش عمل کند و « برای ثبتِ در تاریخ » و آگاهیِ « شیفتگانِ راهِ مصدّق » به پُرسش های فوق پاسخی دقیق و روشن دهد.این پاسخ  می تواند « برگی از تاریخ » بشمار آید و به غنای حافظۀ تاریخی جامعه  کمک کند. به قولِ پروین اعتصامی :

 حدیثِ نیک وُ بدِ ما  نوشته خواهد شد

زمانه را قلم  وُ دفتری وُ دیوانی است

___________

زیرنویس ها:

۱-نگاه کنید به: احمد شاملو، مجموعۀ اشعار، انتشارات بامداد ، آلمان، ۱۹۸۹ ، ص۱۱۵۶. برای اعترافات خسرو روزبه و دیگراعضای حزب توده در قتل مخالفان نگاه کنید به : زیبائی ، علی، کمونیسم در ایران ، نشر کیهان،۱۳۴۳ ، تهران ، صص ۴۲۷- ۵۵۵ ).

۲-نگاه کنید به :ماسالی ، حسن، نگرشی به گذشته و آینده ، ج۱، آلمان ، تابستان 1393، ص۴۰۲-۴۰۳ ؛ نگاهی ازدرون به جنبش چپ ایران ، گفتگوبامهدی خانبابا تهرانی ، بکوشش حمید شوکت ، ج۲، آلمان ، اردیبهشت۱۳۶۶، صص۳۷۳- ۳۹۱.
۳-نگاه کنیدبه : ماسالی ، ص۳۹۳.

۴–  پاسخ به تاریخ ، ص۲۱۴.

۵-دربارۀ گروه های مستقر در مصر، عراق ، لیبی ، الجزایر، لبنان ، یمن جنوبی ، فلسطین ، چین ، کوبا و…نگاه کنید به خاطرات امیرپیشداد ، خسرو شاکری ، عبّاس معماریان ، حسین حریری و هوشنگ شهابی : اندیشۀ پویا، شمارۀ۲۲، آذر۱۳۹۳، صص۷۳-۸۹ ؛ ماسالی ، ج۱؛ خانبابا تهرانی ، ج۱و۲. برای آگاهی از برخی نشریات و مواضع سازمان های سیاسی درخارج از کشور، نگاه کنید به : شوکت ، حمید ، کنفدراسیون جهانی محصّلین و دانشجویان ایران (اتحادیۀ ملّی) ، چاپ دوم ، نشرگردون ، آلمان،۱۳۷۷.

https://mirfetros.com

[email protected]