توسعه پایداربامحوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی
مقدمه
با شتاب و اوج گیری فرایندهای اقتصاد رشد و اجرای برنامه های متعدد توسعه صنعتی در ایران، محیط زیست در وضعیت بحرانی و نگران کننده ای قرار گرفته است.
منافع ولی فقیه و گرو ههای دینفع پیرامون آن، در تعارض با منافع اکثریت مردم ایران است٫ در جمهوری اسلامی با تکیه بر قدرت غیر قابل مهار ولی فقیه رانت های ناشی از منابع طبیعی سرشار از نفت و گاز، میان گروه های ذینفع تقسم می گردد و این گروه ها نیز علاقه ای در جهت صرف منابع رانتی در جهت توسعه فعالیت های مولدتر را، ندارند بلکه هدف سرمایگذاری آنها تصاحب رانت ها در بخش های دیگر یعنی چنگ انداختن بر منابع طبیعی دیگر مانند زمین و جنگل و یا معادن زیر زمینی است و به این ترتیب سود های باد آورد و هنگقتی را به چنگ می آورند٫ از این رو محیط زیست در ایران با روند فزاینده تخریب و آلودگی مواجه است٫ استفاده سود جویانه از منابع ، زمین، آب، هوا و غیره، چشم انداز بسیار خطرناک و تهدید کننده ای را در ایران ترسیم می کند٫
با جنکل زدایی، انتشار گازهای گلخانه ای و در نتیجه آلودگی شدید هوا ، آلودگی دریاها و نابودی دریاچه ها و آب های شیرین( رودخانه ها و آب های زیر زمینی)کاهش و انقراض گونه های گیاهی و جانوری، دفن نامناسب و غیر اصولی مواد آلوده و سمی، استفاده بسیار زیاد از مواد آلی و سمی پایدار مانند کودهای شیمیایی و یا سموم دفع آفات نباتی ، فرسایش خاک و در نتیجه کاهش کیفیت خاک ، عدم کنترل شکار و تخریب زیست گاه های مربوطه ، تنوع زیستی در ایران با نرخ نگران کننده ای در حال نابودی است٫
گفتمان توسعه تا کنون ، موضوعی محوری در جهت گیری های برنامه ای نیروهای چپ در ایران نبوده است٫ چپ در ایران در رابطه با اکو سیستم های که حیات ما به آنها متکی است و پیوسته رو به زوال است نمی تواند و نباید بی تفاوت باشد٫
برنامه های توسعه در ایران
در جمهوری اسلامی تاکنون سه گفتمان توسعه شکل کرفته است : گفتمان تعالی، گفتمان سازندگی و
گفتمان اصلاح طلبی
گفتمان تعالی( الگوی پیشرفت ایرانی- اسلامی)
گفتمان تعالی ، گفتمان مسلط در جمهوری اسلامی است ٫در مرگز ثقل “گفتمان تعالی” مدل فرهنگی آن قرار دارد و چارچوب های این مدل فرهنگی بر همبستگی مذهبی استوار است٫ در این گفتمان طبقات متوسط سنتی و بنیادگرا در ساخت قدرت، قدرت اصلی را در اختیار دارند٫ از این رو این گفتما ن هر نوع توسعه به سبک و سیاق غرب را مردود می داند٫
الگوی اقتصادی این گفتمان، اقتصادی متمرکز با برنامه ریزی و کنترل شده مانند برنامه های پنچ ساله با چشم انداز های بیست ساله، که الگوی مسلط در سیاست های افتصادی جمهوری اسلامی از ابتدای انقلاب تا کنون بوده است ٫
رابط میان دولت مقتدر به رهبری ولی فقیه و جامعه نحیف ، نهادهای سپاه و بسیج و سازمان های امنیتی هستند٫ آنها وظیفه سازماندهی مردم را به عهده می گیرند و نقش احزاب سیاسی و نهاد های مدنی را بازی می کنند٫
در این گفتمان وظیفه سپاه و بسیج تنها در این سطح باقی نمی ماند بلکه آنها باید برای مهار بخش خصوصی ، فعالیت های اقتصادی را نیز سازمان داده و کنترل می کنند و بدین وسیله از تشکل و انسجام نیروهای متعلق به طبقات مدرن جلوگیری می نمایند٫ در سیاست گذاری های کلان اقتصادی به خصوص در موضوع خصوصی سازی باید منفعت مادی گروه های ذینفع تامین شود و از سرمایه گذاری روی “کالا های توسعه ای” نظیر آموزش و زیر ساخت هایی که ظهور اپوزیسیون سازمان یافته و موثر راتسهیل کند جلوگیری می شود٫ از این رو گفتمان تعالی به یک گفتمان توسعه ستیز در ایران تبدیل شده است٫
اجرای این الگوی توسعه در عمل نشان میدهد که گروهای ذینفع برای دست یابی به رانت بیشتر، آزاد هستند و این موضوع دلیل عمده عدم شفافیت اقتصادی و اختلاس ها و رشوه ها ی مالی کلان در میان اقتدارگرایان مذهبی است٫ فساد اقتصادی در میان این جریان دیگر اتفاقی نیست بلکه نظام مند می باشد٫
گفتمان سازندگی
در این گفتمان، موضوع توسعه در دستور کار قرار دارد ٫ در مرگز ثقل این نوع توسعه ” تعدیل اقتصادی ” قرار دارد و رئوس سیاست های تعدیل اقتصادی عبارتند از :
۱ – انضباط بودجه‌ای و از بین بردن کسر بودجه‌های آشکار و پنهان دولت ۲ – حذف یا کاهش یارانه‌های مصرفی و تولیدی ٣ – آزادسازی نرخ بهره(قیمت پول) بر اساس عرضه و تقاضای پول در بازار آزاد ۴ – رقابتی کردن بازار ارز و سپردن تعیین ارزش پول ملی به سازوکار بازار آزاد ۵ – آزادسازی تجاری و حذف یا کاهش حداکثری تعرفه‌ها و محدودیت‌های تجاری ۶ – آزادسازی ورود سرمایه‌های خارجی و خروج سود و سرمایه‌هایشان از کشور ۷ – خصوصی‌سازی و واگذاری اموال و تصدی‌های دولتی به بخش خصوصی ٨ – مقررات زدایی و انحصار زدایی از فعالیت‌های اقتصادی و ورود و خروج از بازارها
سیاستهای تعدیل اقتصادی در ایران نیز طی برنامه های اول و دوم توسعه به اجرا در‌آمد و در سال ۱٣۷٣ و ۱٣۷۴ منجر به تورم ٣۵ و ۴۹٫۵ درصدی و بدهی خارجی شدید در این دهه شد٫ با وجود این شکست فاحش در اجرا، سیاستهای تعدیل اقتصادی و توصیه‌های صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی هنوز در اقتصاد ایران طرفداران پرنفوذی دارد٫
تمامی تلاش های طرفداران ” تعدیل اقتصادی ” در عرصه خصوصی سازی ها به دلیل پارادیم قدرت در جمهوری اسلامی (ساخت سیاسی ولی فقیه) و الگوی اقتصادی متمرکزمبتنی بر برنامه ریزی درازمدت به شکست منجر شده است و به جای تکوین بخش خصوصی ، شبکه ای از اقمار شبه دولتی شکل گرفته است٫
برنامه های توسعه در این گفتمان کاملا یک جانبه و تقلیل گرایانه بوده و توسعه سیاسی در این گفتمان جایی نداشته است٫
گفتمان اصلاح طلبی(الگوی اصلاحات مردم سالارانه در چارچوب نظام سیاسی)
در این گفتمان ، هسته اصلی گفتمان سازندگی ، یعنی سیاست های ” تعدیل اقتصادی ” ادامه پیدا نمود و به خصوصی سازی های تحت پوشش ” تعدیل اقتصادی” رفسنجانی که به نام خصوصی سازی در واقع حراج دارایی های عمومی و انتقال آن به نهاد ها و بنیاد های شبه دولتی و یا زیر نفوذ ولی فقیه بود ، ادامه داده شد٫ اما توسعه سیاسی و فرهنگی در این گفتمان اولویت اصلی اعلام شد٫ دولت اصلاح طلب خاتمی در رابطه با گشایش محدود فضای سیاسی و فرهنگی در چهار سال اول به موفقیت های اندکی دست یافت٫ در چهار سال دوم همان طور که خاتمی خود نیز اذعان دارد دولت او به یک گروه تدارکچی برای گفتمان تعالی( الگوی پیشرفت ایرانی- اسلامی) ولی ففیه تبدیل شد٫
توسعه پایدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی
توسعه پایدار آلترناتیوی است در مقابل این دیدگاه، که محور توسعه را تنها اقتصاد می داند و شاخص اصلی سنجش توسعه را، رشد اقتصادی تلقی میکند
توسعه پایدار الترناتیوی است در مقابل این تصور که گویا کشور های به اصلاح در حال توسعه باید به هر قیمتی و هرچه سریعتر خود را به وضعیتی که کشور های صنعتی به ان رسیده اند ، برسانند٫
توسعه زمانی پایدار است که سه عامل اصلی توسعه یعنی جامعه ، محیط زیست و اقتصاد در توازن و ارتباط مستقیم با یکدیگر باشند٫ در توسعه پایدار، محور توسعه انسان ها ( گروه های مختلف اجتماعی) و محیط زیست آنها می باشد، زیرا نابودی محیط زیست ، نابودی انسان ها را به دنبال خواهد داشت٫
در دیدگاهی که توسعه، تنها مترادف با رشد اقتصادی و صنعتی شدن است، در چند دهه گذشته باعث ناهنجاری های اقتصادی وسیع و فقر متزاید و همچنین تخریب محیط زیست و ناهنجاربی های اکولوزیکی عیر قابل جبرانی در کشور های در حال توسعه شده است٫
اما توسعه پایدار نیز اکنون به یکی از مسعمل ترین واژها در مباحث علمی، سیاسی،اقتصادی و فرهنگی و به خصوص در میان طرفداران حفظ محیط زیست تبدیل شده است٫
سه دیدگاه متفاوت را می توان در رابطه با توسعه پایدار تا حدود زیادی از همدیگر تفکیک نمود:
الف – توسعه پایدار با محوریت رشدکمی :
توسعه پایدار با محوریت رشد کمی، کمترین تطابقی با اهداف یک توسعه پایدار که برقرای توازن میان سه عنصر جامعه و محیط زیست و اقتصاد ، با محوری دانستن انسان و محیط زیست پیرامون آن است، ندارد٫ استراتژی طرفداران این دیدگاه ادامه وضع موجود، بخصوص در رابطه با توسعه اقتصادی است٫ در این دیدگاه شاخص های اصلی، رشد کمی اقتصادی است به شاخص های کیفی توسعه یعنی رفع فقر، نابرابری و بیکاری و مهمتر از همه به ابعاد تخریبی محیط زیست توجه ای نمی شود٫
ب- توسعه پایدار با محوریت نوسازی اکولوژیکی
هسته اصلی این دیدگاه متکی بر ” اقتصاد بازار با جهت گیری اکولوزیک و سوسیال می باشد٫ در این دیدگاه رشد اقتصادی و شاخص های کمی توسعه به محدودیت استفاده از منابع و خفظ محیط زیست وابسته است٫ در چارچوب این دیدگاه اهداف کشور های در حال توسعه با اتکا به اقتصاد بازار، تقلید صنعتی شدن به شیوه غربی است٫ در این دیدگاه علم و تکنولوژی مدرن به عنوان نهادهای اصلی برای اصلاحات اکولوژیکی تلقی می شوند و توسعه پایدار با محوریت نوسازی اکولوژیکی توسط یک دولت بورکراتیک قوی ( حکمرانی خوب) عملی است٫ منتقدان این دیدگاه معتقد هستند که: هدف توسعه پایدار در این دیدگاه نیز مانند دیدگاه توسعه پایدار با محوریت رشد کمی، رشد کمی اقتصادی است و توجه چندانی به رشد اقتصادی کیفی مبذول نمی شود٫
ج – توسعه پاپدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی
توسعه پایدار با محوریت نوسازی اکولوژیکی تنها یک تغییراتی متعادل را هدف قرار می دهد بدین معنی که در پی تغییر ساختاری نظام اجتماعی نیست، بلکه هدف دست یافتن به تعادا و توازنی جدید است٫ در حالی که در توسعه پاپدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی کلیت نظام اجتماعی دچار دکرگونی و به واسطه آن، نظام جدیدی جایگزین نظام قدیمی می شود٫ در این رابطه است که در
توسعه پاپدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی، مهمترین شاخص توسعه در اقتصاد بازار یعنی رشد مورد سئوال قرار می گیرد و در این دیدگاه تنها رشد کیفی مورد توجه است و بدین لحاظ تنها با دکرگونی های عمیق اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی می توان به سطحی از اقتصاد دست که برای اکوسیستم قابل تحمل باشد و برای رسدن به این هدف باید در سیاست های مصرفی تغییرات اساسی ایجاد کرد٫ و در اینجا این سئول مطرح می شود که آیا با ادامه سبک و شیوه زندگی موجود در کشور های صنعتی و گسترش آن به کشور های تو سعه نیافته ، رسیدن به این هدف مقدور می باشد؟
برعکس، دولت بورکراتیک قوی در توسعه پایدار با محوریت نوسازی اکولوژیکی، ابزار اساسی دیدگاه توسعه پاپدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی، خودکردانی در عرصه های محلی و تا حدود ممکن در عرصه ملی است٫
استراتژی نهایی نیروهای طرفدار محیط زیست و چپ در ایران باید توسعه پاپدار با محوریت دگرگونی های ساختاری زیست محیطی باشد٫ اما رسیدن به این هدف تنها با مساعد بودن تناسب قوا در عرصه ملی و بین المللی ممکن است٫
ائتلاف با سوسیال دموکراتها و لیبرال دموکراتهای ایران در جهت نوسازی اکولوژیک و سرانجام دست یابی به دکرگونی های ساختاری زیست محیطی، باید در سرلوحه فعالیت های برنامه ای طرفداران محیط زیست و چپ در ایران در لحظه کنونی قرارگیرد٫
احمد هاشمی
[email protected]
