مبارزات دانشجویى کشورمان قدمتى بیش از هشتاد سال دارد. همزمان با تأسیس اولین دانشگاه در کشور، دانشگاه تهران، سنگ بناى فعالیت و مبارزات دانشجویى نیز گذاشته شد.
سر آغاز این جنبش در دوران رضا شاه و در واقع واکنشى بود به استبداد و بى عدالتى رایج در جامعه که دستاوردهاى مشروطه را از بین مى برد و متاثر بود از تلاشهاى مبارزانى چون دکتر تقى ارانى و یارانش که سر سختانه در راه استقلال، آزادى و عدالت اجتماعى مبارزه کرده و از هیچ تلاشى فرو گذار نکردند.
این تلاش ها سبب گردید تا دانشجویان به عنوان یک نیروى آگاه و مبارز، مظهر مبارزات آزادی خواهانه و حق طلبانه شده و با حمایت نسبى جامعه پا به صحنه مبارزات اجتماعى بگذارند.
آغازگر عملى این روند، اعتصابات دانشجویان دانشسراى عالى در سال ١٣١۵ بود و به دنبال آن طى سالهاى ١٣١۵ و ١٣١۶ دانشجویان دانشکده هاى فنى، پزشکى، حقوق و ادبیات دانشگاه تهران براى خواسته هاى صنفى دست به اعتصابات متعدد زدند که این خود نشان از آگاهى سیاسى و اجتماعى دانشجویان داشت.
پس از سقوط حکومت رضاه شاه در شهریور ١٣٢٠، با باز شدن فضاى سیاسى و آزادى زندانیان سیاسى که در بین آنان چند دانشجو هم حضور داشتند بار دیگر حرکت هایى در میان دانشجویان آغاز شد که این بار به دبیرستان ها نیز کشیده شد.
سه دانشکده ادبیات، پزشکى و فنى در سال ١٣٢٣موفق به تشکیل تشکل ها ى دانشجویى شدند و به این ترتیب مبارزات از نوعى انسجام و رهبرى برخوردار شد و دستگیری هاى دانشجویان شدت یافت.
اما فعالیت هاى دانشجویى هرگز متوقف نشد و گام های بلندتر نیز براى ساختن تشکل هاى منسجم دیگرى بر داشته شد که از نتایج آن پایه گذارى اتحادیه دانشجویان دانشکده هاى پزشکى، داروسازى و… بود. گرایش سیاسى غالب در دانشگاه گرایش چپ و طبعا زیر نفوذ قدرتمند حزب توده ایران بود. پایه گذارى اتحادیه دانشجویان انگیزه اى شد تا دانشجویان دانشکده هاى دیگر به اقدام مشابه دست بزنند. این فعالیت ها و فراز و نشیب هاى سیاسى کشور و سرکوب نهضت آذربایجان باعث شد تا مسئولان دانشگاه با طرح تعهدنامه، دانشجویان را از هرگونه فعالیت صنفى و سیاسى باز دارند.
پس از اعمال فشار مسئولان دانشگاه براى اجراى طرح تعهدنامه دانشجویان، ترور نافرجام محمدرضا شاه در سال ١٣٢٧ رخداد که به حاکم شدن فضاى ترور و اختناق در دانشگاه منجر شد. دانشجویان بار دیگر در آذر ماه سال ١٣٢٩موجودیت تشکل جدیدى بنام “سازمان دانشجویان دانشگاه تهران” را اعلام کردند.
با فعالیت این تشکل و در بحبوحه مبارزات ملى شدن صنعت نفت، دانشجویان به صفوف مردم پیوسته و دوش به دوش آنان در راه نیل به خواسته هایشان ایستادگى کردند. پیوستن دانشجویان به صفوف مردم مبارزه را علیه استعمار و امپریالیزم و مطالبات آزادی خواهانه هدایت کرد.
سالهاى ١٣٢٩ تا١٣٣٢ سال هاى پرتلاطم تظاهرات و حکومت نظامى بود، سال هاى مبارزات نهضت ملى شدن صنعت نفت ایران که با دخالت امریکا و انگلستان و ایادى داخلی شان و اقدام آن ها علیه دولت ملى دکتر محمد مصدق در ٢٨مرداد منجر به کودتا شد.
کمتر از سه ماه از کودتا گذشته بود که در ٢۴ آبان ماه اعلام شد “نیکسون، معاون رئیس جمهور وقت امریکا قصد آمدن به ایران را دارد تا نتایج پیروزى امید بخشى را که در ایران نصیب قواى طرفدار تثبیت اوضاع و قواى آزادى شده است را ببیند”. فضاى کشور هنوز فضاى حکومت نظامى بعد از کودتا بود و خشم و عصیان جامعه فروکش نکرده بود، دانشجویان و روشنفکران معتقد بودندکه امریکا کودتا را مهندسى کرده و دولت مصدق را سرنگون کرد، بدنبال آن و با اوج گیرى نارضایتی ها در ١۴ آذر، فضل الله زاهدى، نخست وزیر کودتا “تجدید رابطه با انگلستان”را اعلام کرد. این حوادث باعث شد از چهاردهم آذر در دانشگاه تظاهرات پراکنده ای صورت گیرد و در روز پانزدهم دانشجویان دانشکده هاى پزشکى، داروسازى، حقوق و علوم دست به تظاهرات زدند
در صبح روز شانزدهم آذر دانشجویان به محض ورود به دانشگاه متوجه تغییرات چشمگیرى شدند، حضور سربازان با تجهیزات نظامى و شرایط غیرعادى حاکم بر اطراف دانشگاه احتمال وقوع حوادثى را مى داد. نظامیان رفت و آمد دانشجویان را کنترل و تعدادى از دانشجویان را دستگیر کرده و سعى در بستن دانشگاه داشتند.
طولى نکشید که آنها به کلاس ها یورش بردند؛ در یکى از کلاس های دانشکده فنى دانشجویان اعتراض کرده وخواهان خروج نیروهاى نظامى از کلاس و دانشگاه شدند که منجر به درگیرى میان نظامیان و دانشجویان شد و سه تن از دانشجویان به نام هاى “مهدى شریعت رضوى و مصطفى بزرگ نیا از اعضاء سازمان جوانان حزب توده ایران و احمد قندچى از هواداران جبهه ملى “به شهادت رسیدند که براى همیشه سمبل مبارزات ضد استعماری، ضد استبدادی و دانشجویى کشورمان بدل گشتند. کشتار این دانشجویان واکنش آشکار دولت کودتا بود به فعالیت های سیاسى و آغازگر یک سرکوب سیستماتیک در دانشگاه ها.
به دلیل سرکوب و خفقان در کشور، کنفدراسیون دانشجویان ایرانى خارج از کشور به عنوان تنها تشکل دانشجویى مخالف حکومت براى زنده نگهداشتن یاد سه دانشجوى شهید، شانزده آذر را روز دانشجو نامگذارى کرد که براى همیشه در تاریخ کشورمان حک شد.
به دلیل اختناق سال هاى پس از کودتا اجازه بزرگداشت١۶ آذر در دانشگاه داده نشد.
مراسم بزرگداشت ١۶آذر شش سال پس از آن فاجعه در سال ١٣٣٨ در دانشگاه تهران بوسیله جمعى کوچک و با اداى احترام به شهداى دانشجو برگزار شد.س ال بعد با فعالیت “سازمان دانشجویان دانشگاه تهران” مراسمى گسترده تر برگزار شد که در این مراسم خانم پروانه فروهر روز شانزده آذر را رسما” در ایران روز دانشجو نامید. در سال ١٣۴٠بزرگداشت روز دانشجو همراه با سخنرانى چهره هایى چون پروانه فروهر، عباس شیبانی و ایرج حسیبى برگزار شد.
اما از آن پس، جو خفقان مجددا” غالب و مراسم شانزدهم آذر به صورت محدود و کوچک در بعضى از کلاس ها برگزار مى شد اما فعالیت هاى دانشجویى همراه با اعتراضات صنفى همچنان در جریان بود، اعتراض دانشجویان به شهریه دانشجویى از مواردی بود که باعث شد تا هزاران دانشجو در تظاهرات شرکت کنند، این تظاهرات موفقیت آمیز بود و منجر به لغو شهریه دانشگاه شد.
در سال ١٣۴٨ با شکل گیرى سازمان ها و انجمن هاى دانشجویى، فضاى دانشگاه بیش از پیش سیاسى شد و برگزارى ١۶ آذر در این سال وجهه اى کاملا سیاسى پیدا کرد. در شانزده آذر ١٣۴٩ این مراسم باز هم گسترده تر برگزار شد و تمامى دانشگاههاى کشور را در برگرفت و دانشجویان به خیابان ها آمدند و تنى چند از آنان نیز دستگیر شدند.
در دهه پنجاه فعالیت هاى دانشجویى متاثر از مبارزات حاد اعتراضى در اروپا و تقریبا”در سراسر جهان و با نگاه به تئورى مبارزات مسلحانه اشکال رادیکال ترى به خود گرفت و مراسم شانزدهم آذر هم به همان نسبت رادیکال تر برگزار شد و دانشگاه ها تعطیل شدند. در تظاهرات روز شانزدهم آذر سال ١٣۵١ دانشجویان دانشگاه تهران با نیروى گارد دانشگاه درگیر شدند که منجر به دستگیرى تعدادى از دانشجویان شد. در پى دستگیری دانشجویان، دانشگاه تعطیل شد و پس از آزادى کامل دستگیر شدگان دانشجویان به دانشگاه باز گشتند. از آن پس تا انقلاب سال ١٣۵٧ این مراسم هر سال گسترده تر برگزار مى شد.
دانشجویان و انقلاب بهمن
در مقطع انقلاب دانشجویان دانشگاه ها فعالانه در انقلاب شرکت کرده و همسو با مردم ایران دست به تظاهرات زدند، در روز سیزده آبان ١٣۵٧سربازان به دانشگاه تهران حمله کردند، در این حمله ۶۵ دانشجو و دانش آموز در صحن دانشگاه به شهادت رسیدند.
پس از پیروزى انقلاب
با پیروزى انقلاب و حاکم شدن جو انقلابى، روز دانشجو وارد تقویم رسمى ایران شد و دانشگاه ها عملا” تبدیل به کانون فعالیتهاى سیاسى دانشجویان شدند.
عمده ترین این نیروها، سازمان چریکهاى فدائی خلق ایران و سازمان مجاهدین خلق بودند، حکومت جدید، حکومت روحانیون سنتى بود که از همان ابتدا شروع به کشیدن خط بطلان بر احزاب سیاسى و ایدئولوژی هاى غیر دینى کرد. ستاد انقلاب فرهنگى تاسیس شد، با حمله به تشکل هاى دانشجویى در دانشکده ها، ایجاد رعب و وحشت کرده، ستاد انقلاب فرهنگى براى ساکت کردن دانشجویان اقدام به تعطیلى دانشگاه ها کرد و این تعطیلی به مدت دو سال تا آذر ١٣۶١ ادامه داشت.
پس از باز شدن دانشگاه اقدام به پاکسازى دانشجویان و اساتید در سطح دانشکده هاى کشور کردند بدین ترتیب بسیارى از آنان را محروم از بازگشت و ادامه تحصیل کردند.
دهه شصت جنگ تحمیلى عراق بر کشورمان بهانه اى شد تا جو امنیتى بر دانشگاه غالب و با فعالان دانشجویى شدیدا” برخورد شود.
بعد از اتمام جنگ و آغاز دهه هفتاد دانشجویان در مقابل سرکوب و جو امنیتى مقاومت بیشترى نشان دادند، از دستاوردهاى این دهه شکل گیرى گروه هاى دانشجویى و اصلاح طلب بود (دفتر تحکیم وحدت)؛ فعالان دانشجویى در این زمان و اوائل دهه هشتاد با گفتمان توسعه سیاسى و اصلاحات وارد فاز جدیدى از مبارزه مى شوند، شعارها و مطالبات آنان حول آزادى بیان، آزادى زندانیان سیاسى و آزادى مطبوعات بیان مى شود، دانشجویان در کوى دانشگاه تهران در اعتراض به بستن روزنامه سلام مورد حمله و ضرب و شتم نیروهاى لباس شخصى قرار گرفتند و تنى چند از دانشجویان کشته، مفقود و مجروح شدند.
اوائل دهه هشتاد تا اوائل دهه نود جنبش دانشجویى با سرکوب بیشتر و شیوه هاى جدیدترى مواجه شد، دفتر تحکیم وحدت آماج سرکوبگران قرار گرفت و دانشجویان ستاره دار شدند و از حق تحصیل در دانشگاه محروم، در تقابل با این وضعیت جدید “شوراى دفاع از حق تحصیل” تشکیل شد تا با محرومیت تحصیل دانشجویان ستاره دار مقابله و از مطالبات دانشجویان حمایت کند.
همزمان تعداد دانشجویان دختر در دانشگاه ها به شکل چشمگیرى افزایش یافت و زنان فعالانه وارد عرصه مبارزات سیاسى، دفاع از حقوق شهروندى شده و با جنبش زنان پیوند برقرار کردند.
در اوائل دهه نود تشکل هاى دانشجویى مجددا” احیاء شدند و فعالیت هاى دانشجویى از گستردگى بیشتر بر خوردار شدند، اما تا کنون حکومت همچنان نیروى قهر و سرکوب را در مقابله با مطالبات دانشجویان بکار مى بندد.
شانزده آذر اما همچنان الگوى مقاومت، مبارزه با استبداد و نقطه اتکا جنبش دانشجویى ایران است.
دنا بابااحمدى
