تغییرات اقلیمی، پایداری اکولوژیک والگوهای توسعه در ایران (بخش یکم) – احمد هاشمی

اخبار روز
جمعه, ۳۰ آبان ۱۳۹۹
ساعت ۲۰:۰۸
سياسی

در حال حاضر غالب کارشناسان جهان، تغییر اقلیم را به عنوان یکی از مسائل بغرنج و تاثیرگذار در عرصه های مختلف زندگی بشر ارزیابی می کنند و پیش بینی می شود که جوامع انسانی در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی...

تغییرات اقلیم و نخبگان ایرانی

تغییرات اقلیم و اثرات آن بر طبیعت و انسان موضوع جدیدی نیست. تغییر اقلیم در گذشته یک مکانیسم طبیعی بود، اما تغییرات اقلیمی معاصر، موضوع جدیدی محسوب می شود، زیرا تغییرات اقلیمی کنونی، نتیجه رفتارهای انسانی بر روی طبیعت است.

اهمیت تغییرات اقلیمی هیچگاه به اندازه امروز، در رابطه با الگوی توسعه در ایران مطرح نبوده است. با این وجود نیز در شرایط کنونی نه تنها نخبگان در قدرت، بلکه نخبگان خارج از قدرت نیز، یا به اهمیت تاثیرگذار این موضوع آشنا نیستند و یا اینکه اساسا آن را جدی نمی گیرند.

عوامل تغییرات اقلیمی

مهمترین عامل تغییرات اقلیمی انتشار گازهای گل خانه ای است و نتیجه آن نیز خسارات شدید به لایه اوزون و تغییرات شدید آب و هوائی همراه با گرمایش کره زمین است، که شدیدترین خطرات را برای امنیت کره خاکی و انسان به همراه دارد.

در میان گازهای گل خانه ای، انتشار گاز دی اکسید کربن ناشی از احتراق سوخت های فسیلی، نقش درجه اول را داراست. شکل زیر انتشار جهانی گاز دی اکسید کربن ناشی از احتراق سوخت های فسیلی را در فاصله سال های ۲۰۱۰ – ۱۸۶۰ نشان می دهد، و مشاهده می شود که در قرن بیستم افزایش چشمگیری داشته است.

پیامدهای تغییرات اقلیمی

یکی از نتایج تغییرات اقلیمی انتشار گازهای گل خانه ای، به عنوان نمونه دی اکسید کربن، افزایش گرما در سطح زمین است. در صد سال گذشته، میانگین دمای جهانی نزدیک به هفت دهم درجه سانتی گراد افزایش پیدا کرده است. از ده سالی که در تاریخ هواشناسی جدید، گرم ترین سال ها بوده اند، نه سال آن متعلق به سال ۲۰۰۰ به بعد هستند.

در شکل زیر نوسانات سالانه دمای جهانی در فاصله سال های ۲۰۱۲- ۱۸۵۰ نشان داده شده است.

تغییرات شدید آب و هوائی با افزایش و تشدید بلایای طبیعی مثل سیل، طوفان و خشک سالی، باعث بروز آسیب های جدی در عرصه های مختلف می شود. برای نمونه طبق آمارهای ۲۰۱۷، از مجموع بلایای طبیعی در سطح جهانی، ۹۳ درصد با موضوع اقلیم در ارتباط بوده اند، که هزینه اقتصادی آن بالای ۳۳۰ میلیارد دلار محاسبه می شود. این موضوع سال ۲۰۱۷ را، پرهزینه ترین سال از لحاظ بلایای آب و هوایی در جهان معرفی می کند. حتی برآورد می شود تا سال ۲۰۵۰ میانگین هزینه ناشی از تغییر اقلیم به حدود یک تریلیون دلار برسد.

پیش بینی های آتی تغییرات اقلیمی به میزان انتشار گازهای گل خانه ای در سال های آینده بستگی دارد. گفته می شود که حتی اگر امروز انتشار تمامی گازهای گل خانه ای متوقف شود، در چند دهه آینده ما همچنان شاهد گرمایش زمین خواهیم بود، زیرا که تاثیرات نهایی زیست محیطی به سرعت تحقق پیدا نمی کند.

توافق بین المللی الزام آور و دسته جمعی برای کاهش انتشار گازهای گل خانه ای

تغییرات اقلیمی موضوعی زیست محیطی در سطح جهانی است و یا بنا به گفته کوفی عنان دبیر سابق سازمان ملل، ما در محاصره “مشکلات بدون مرز” قرار داریم. در صورتی که توافق الزام آور و دسته جمعی نباشد، دولت ها بطور مجزا انگیزه ای برای کاهش اتشار گازهای گل خانه ای ندارند، و از سوی دیگر کاهش یک جانبه می تواند برای یک کشور هزینه های بالائی داشته باشد، ولی تاثیری جزئی و ناچیز بر کاهش اتشار گازهای گل خانه ای دارد، بنابر این توافق بین المللی باید الزام آور و دسته جمعی باشد.

با وجود کنفرانس های جهانی متعدد در رابطه با تغییر اقلیم جهانی، از جمله کنفرانس سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ پیرامون “محیط زیست و توسعه” در ریو، نشست سال ۱۹۹۷ در کیوتوی ژاپن که توافق معروف به پروتکل کیوتو حاصلش بود و کنفرانس های کانکون، دوربان، دوحه، ورشو و لیما در سال های ۲۰۱۴-۲۰۱۰ و همچنین توافق پاریس در سال ۲۰۱۵، پیشرفت ها در مقابله با تغییرات جهانی اقلیمی تقریبا هیچ بوده است. در رابطه با پیش بینی روندهای دمای جهانی، جهان در مقابل دو سناریو قرار دارد، تنها با توافق بین المللی الزام آور می توان مانع سناریوی مخرب تر و ویرانگرتر بود.

شکل زیر نمایانگر این دو سناریو است.

پایداری اکولوژیک و توسعه

شاخص پایداری از سه بعد اصلی زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی تشکیل شده است که در بعد زیست محیطی بر سه مولفه تنوع زیستی، انرژی، و آلودگی آب و هوا تاکید می شود.

شاخص های متعددی برای نظارت بر فرآیندهای تخریب محیط زیست و اقلیم از سوی سازمان ملل و سایر نهادها وجود دارد. جدیدترین شاخص برای ارزیابی پایداری زیست محیطی، یک شاخص ترکیبی است که عبارتند از: رد پای اکولوژیکی (جای پای بوم شناختی)، ظرفیت زیستی و تولید سرانه دی اکسید گاز کربن

الف- رد پای اکولوژیکی (جای پای بوم شناختی)

ماتیاس واکرناگل و ویلیام رس برای اولین بار در سال ۱۹۹۴ شاخص “رد پای اکولوژیکی” را برای اندازه گیری مصرف سرانه از طبیعت در رابطه با مصرف متوسط در جامعه یا به عبارت دیگر میزان تخریب و اثر منفی که هر فرد بر محیط زیست وارد می کند، ابداع نمودند.
رد پای اکولوژیکی شاخصی برای ارزیابی میزان مصرف بشر و اثراتش بر محیط زیست است. به این معنا، رد پای اکولوژیک، بازگوکننده آثاری است که ھر کدام از جوامع در اثر سبک و شیوه زندگی خود، در طبیعت بر جای می گذارند. به عنوان مثال در آمریکا به طور متوسط هر فرد ۱۰ هکتار، امارات متحده عربی ۴/۹ هکتار، اتریش ۳/۵ هکتار، هندوستان ۹/۰ هکتار از طبیعت را مورد بهره برداری قرار می دهد. در حالی که استفاده بهینه از طبیعت بالغ بر ۸/۱ هکتار است.

مبنای محاسبه رد پای اکولوژیکی در شکل زیر مشاهده می شود.

ب- ظرفیت زیستی

منظور از «ظرفیت زیستی»، ظرفیت اکوسیستم برای تولید مواد حیاتی مفید و جذب پسماندی است که انسان تولید می‌کند. مواد حیاتی مفید، آن موادی هستند که در اقتصاد انسانی مصرف می‌شوند. ظرفیت زیستی یک ناحیه، با ضرب کردن نواحی فیزیکی واقعی در ضریب بازده و ضریب تعادل محاسبه می‌شود.

درجدول زیر رد پای اکولوژیک و ظرفیت زیستی به همراه محاسبه مازاد و یا کسری بوم شناختی در چندین کشورمشاهده می شود.

امارات متحده با ۱۰.۷ در رابطه با رد پای اکولوژیکی در راس جدول قراردارد، در حالی که میزان ظرفیت زیستی آن بیش از هشت دهم است و به این ترتیب، کسری بوم شناختی امارات متحده برابر منفی ۹.۹ است، و آن به این معنا است که رشد اقتصادی بالا و تولید ناخالص داخلی در امارات متحده به قیمت تخریب محیط زیست و اکو سیستم جهانی است و دود آن به چشم سایر ساکنین کره خاکی می رود.

در ایران به دلایلی رد پای بوم شناختی در سطح ۲.۷ باقی مانده است، اما به دلیل ظرفیت زیستی پایین، ایران نیز کسری بوم شناختی برابر با منفی ۱.۹ را دارا است.

ج- تولید سرانه دی اکسید گاز کربن

در جدول زیر ده کشور دنیا که بالا ترین تولید کننده گازهای گل خانه ای هستند، را می توان مشاهده نمود و ایران در ردیف هفتمین کشور جهان قرار دارد.

اما در رابطه با تولید و انتشار سرانه دی اکسید گاز کربن، آمریکا هم چنان در راس قرار دارد و جدول زیر نمایانگر این موضوع است.

شاخص انضمامی آلودگی های نفتی و مصرف انرژی در کشورهای صاحب نفت

شاخص انضمامی دیگری برای کشور های نفتی نیز وجود دارد، زیرا که میزان مصرف انرژی در این کشورها بسیار بالا است.

نفت از مرحله جستجو، حفاری، استخراج، فرآوری، حمل و نقل تا مصرف باعث زیان های جبران ناپذیری به انسان، محیط زیست و اقلیم است.

پروسه حفاری، استخراج، فرآوری کردن و فروش نفت در بردارنده خطرهای گسترده ای در رابطه با محیط زیست از جمله: برای خاک، آب، هوا و همچنین حیوانات، گیاهان و انسان ها است.

بخصوص در پروسه حفاری نفت که بخش بالا دستی در صنعت نفت نامیده می شود، بکارگیری ماشین آلات سنگین به شکل فزاینده ای منجر به تخریب اکو سیستم و نابودی درختان و آلودگی خاک و هوا می شود.

آلودگی نفت نیز یکی از مشکلات عمده و عدیده امروز محیط زیست است. هر روز با واژگون شدن و تخلیه آب آغشته به نفت نفتکش ها مقدار زیادی نفت و مشتقات آن وارد اقیانوس ها می شود، نفت و مشتقات وارد شده در آب روی سطح آب قرار می گیرد و مانع از تبادل اکسیژن بین هوا با آب شده و همچنین مانع از رسیدن نور به آب می شود و در نتیجه میزان زیادی از موجودات آبزی بر اثر این حوادث از بین می روند.

در جدول زیر مصرف انرژی چندین کشور مشاهده می شود، روسیه و ایران به ترتیب مقام های اول و دوم را دارند. در رابطه با مصرف انرژی در ایران، می توان گفت که نزدیک به پنج برابر مصرف متوسط جهانی است.