جنجال شیرهای آلوده به سم آفلاتوکسین وقتی جرقه خورد که «بهادر حاجی محمدی»، بازرس انجمن بهداشت و ایمنی مواد غذایی در برنامه «سلام، صبح‌به‌خیر» که به‌طور زنده از شبکه سوم سیما در حال پخش شدن بود، از آلودگی شیرهای توزیع شده خبر داد
به گزارش ایران وایر ماجرا وقتی جدی‌تر شد که مجری برنامه نیز در انتهای اظهارات این کارشناس، رو به دوربین از مردم خواست تا اطلاع ثانوی از مصرف شیر خودداری کنند.
سم «آفلاتوکسین» یک سم موثر در ایجاد سرطان کبد است و توسط ذرت‌های آلوده به قارچی با همین نام و از طریق دپو کردن ذرت‌های وارداتی یا ماندگی خوراک دامی، وارد بدن دام شده و پس‌ازآن از طریق شیر یا حتی گوشت دام یا تخم‌مرغ، به انسان منتقل می‌شود.
این قارچ سمی به گفته کارشناسان، قابل از بین رفتن نیست و در چرخه بین طبیعت، انسان و حیوان ماندگار خواهد بود.
«بهادر حاجی محمدی» در بخش دیگری از اظهاراتش از اینکه ایران مابین ده کشور دیگر خاورمیانه، دارای رتبه آخر آلودگی سم سرطان‌زای آفلاتوکسین در شیر است اظهار تاسف کرد.
او به این نکته هم اشاره کرد که قریب به ۳۳ درصد نمونه‌های شیر پاستوریزهٔ موجود در بازار بر اساس آزمایش‌های انجام‌شده، آلوده به این سم بوده‌‌اند و در بخش دیگر اظهاراتش به تقسیم‌بندی این آلودگی در استان‌های متفاوت نیز اشاره کرد «شیرهای پاستوریزه آزمایش‌شده در تبریز ۶۲ درصد، ساری ۶۰، مشهد ۵ درصد، شیراز ۱۷ درصد و اردبیل ۳۳ درصد به سم آفلاتوکسین آلوده هستند.»
بعد از این اظهارات بود که موج نگرانی عمومی بالا گرفت. ویدیوی این برنامه در گروه‌های تلگرامی دست‌به‌دست می‌شد و اعضای خانواده و فامیل به همدیگر هشدار می‌دادند که به علت سرطان‌زا بودن شیرهای توزیع‌شده از خرید لبنیات پرهیز کنند.
چند ساعت بعد از پخش این برنامه اما موج انکار سازمان‌های دولتی آغاز شد. تقریبا همه سازمان‌های دست‌اندرکار تولید و توزیع مواد غذایی، یک صدا اقدام به تکذیب این اظهارات کرده و آن را غیرکارشناسی دانستند.
سازمان ملی استاندارد ایران، سازمان دامپزشکی، انجمن علمی بهداشت و ایمنی غذایی، دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، معاون وزیر بهداشت و مدیرعامل اتحادیه سراسری دامداران ایران ازجمله تکذیب کنندگان بودند.
آن‌ها هشدار بازرس انجمن بهداشت و ایمنی مواد غذایی را عامل تهدید امنیت روانی جامعه و به خطر انداختن سلامتی مردم دانستند.
سازمان ملی استاندارد ایران با انتشار بر ضرورت جلوگیری از تشویش اذهان عمومی که نتیجه‌‌ای جز نابودی صنایع تولیدی کشور ندارد تاکید کرد و گفت که «رسانه ملی از اظهارنظرهای غیرکارشناسی و بدون پشتوانه علمی و تحقیقاتی لازم جدا خودداری کند.»
علیرغم تکذیبیه سازمان‌های دولتی و انکار مسوولان در مورد وجود سم آفلاتوکسین در لبنیات، تصمیم گرفتیم سراغ انبارهای دپوی خوراک دامی در اسکله‌های مبدا را بگیریم و از واردکنندگان این کالا بپرسیم تا چه اندازه احتمال آلودگی ذرت‌های وارداتی وجود دارد و اساسا این آلودگی چگونه وارد چرخه مواد غذایی می‌شود؟
به گفته کارشناسان تغذیه وجود سم آفلاتوکسین در لبنیات یک امر گریزناپذیر است اما هر کشوری بر اساس استانداردهای خاص، حد مجاز این سم را تعیین می‌کند.
«حسین نوغانی»، کارشناس تغذیه و بازرس ناظر در بندرگاه امام
خمینی می‌گوید سم آفلاتوکسین معمولا در دو حالت افزایش می‌یابد. ممکن است
ذرت واردشده از مبدأ آلوده باشد یا اینکه محموله واردشده سالم بوده ولی بر
اثر ماندگاری و رسوب در انبارهای بنادر و در فاصله دپو شدن، اظهار شدن و
پرداخت عوارض گمرکی، آلودگی‌شان افزایش یابد.
به گفته این کارشناس، آفلاتوکسین در اثر رطوبت، تاریکی و پروسه کپک زدن
محموله افزایش پیدا می‌کند و قابل زدودن نیست، مثلا با جوشاندن یا هر راه و
روش خاصی دفع نمی‌شود.
او می‌گوید محموله‌های وارداتی در دو نوبت آزمایش می‌شوند: «معمولا وقتی
کشتی پهلو می‌گیرد از هر انبار کشتی یک نمونه در حضور بازرسان دامپزشکی به
قرنطینه منتقل شده و با یک سری آزمایش‌های تخصصی میزان آفلاتوکسین آن تعیین
می‌شود. در این شرایط است که یا محموله ارسالی وارد خاک کشور شده یا پس
فرستاده می‌شود. اگر وارد کشور شده و در بندر دپو شد این بار مجددا توسط
کارشناسان اداره استاندارد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.»
او می‌گوید البته این اظهارات بدین معنا نیست که هرگز خوراک دامی آلوده به
آفلاتوکسین وارد کشور نشده یا در آینده نخواهد شد: «در گذشته شاهد آن
بوده‌‌ایم که گاهی یک محموله چون بسیار پرهزینه و بزرگ بوده یا متعلق به یک
ارگان خاص یا فرد مهمی است و چندان هم شرایط خطرناکی ندارد و کپک زدایی
شده است. به این معنا که بخشی از بار که کپک داشته را جدا کردهاند و این
جاست که بقیه بار را که سالم بوده تخلیه کردهاند.»
این کارشناس به احتمال دیگری هم اشاره می‌کند: «ممکن است بار وارداتی در خن
یا همان انبار کشتی زیاد مانده و رطوبت به آن رسوخ پیدا کرده باشد. یک
قسمت‌هایی از بار کپک زدایی شده یعنی بخش کپک‌زده را جدا کرده و محموله را
دپو می‌کنند تا دومین آزمایش را هم انجام دهند و این پروسه اگر طولانی شود،
هر آن میزان سم آفلاتوکسین افزایش خواهد یافت.»
او در پاسخ به این سوال که آیا ضدعفونی محموله می‌تواند قارچ آفلاتوکسین را
از بین ببرد می‌گوید خیر: «معمولا در آن شرایط روی محموله را با لفاف خاصی
می‌پوشانند و از یک گاز مخصوص برای ضدعفونی و حشره زدایی استفاده کنند؛
اما این کار برای متوقف کردن هر چه بیشتر پروسه آلودگی است؛ اما از بین
برنده آنچه تابه‌حال رخ داده نمی‌شود.»
او می‌گوید انکار قاطعانه آلودگی ممکن نیست چراکه احتمال افزایش این سم در
هر مرحله ممکن است و چه‌بسا بعد از انواع آزمایش‌های تخصصی و در مرحله
توزیع از بنادر به دامداری‌ها و مرغداری‌ها یا در انبارهای کوچک ایجاد شود.
حد مجاز سم آفلاتوکسین که از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا تعیین شده ۵۰۰
نانوگرم در لیتر، در اروپا ۵۰ نانوگرم در هر لیتر و در ایران بر اساس آنچه
ادعا می‌شود، ۱۰۰ نانوگرم در هر لیتر است.
موضوع پایان‌نامه «شهره حاجی‌زاده» که فارغ‌التحصیل رشته بیوتکنولوژی در
ایران بوده و در حال حاضر در حال ادامه تحصیل در اروپاست، وجود سم
آفلاتوکسین ام. یک بوده است.
او می‌گوید هفت سال پیش بعد از نمونه‌برداری‌های متعدد از
محصولات لبنی، بیسکویت‌هایی که با شیر تهیه شده بودند و انواع ماست و
دوغ‌هایی که مورد ارزیابی قرار داده است، متوجه شده که نتایج تحقیقاتش
فاجعه‌بار است: «این سم که این روزها در موردش می‌شنویم از خانواده
میوتکسین‌هاست که در لبنیات وجود دارد. سم فوق بر اثر فعالیت کپک آسپرژیلوس
به وجود می‌آید و شرایط انبارداری و سیلو داری نامناسب باعث رشد آن
می‌شود. این کپک به مصرف‌کننده‌های اولیه یعنی دام و طیور آسیبی نمی‌رساند
اما به مصرف‌کننده ثانویه یعنی انسان در درازمدت آسیب‌های جدی همچون سرطان و
جهش ژنتیکی ایجاد می‌کند.»
او توضیح می‌دهد که در سال ۲۰۱۳ در کنار نمونه‌هایی که با محصولات لبنی
ساخته می‌شدند و آلوده به آفلاتوکسین بودند، چند بسته پودر شیر خشک را هم
مورد ارزیابی قرار داده و با کمال تعجب دیده است که میزان آلودگی
شیرخشک‌های نمونه، تقریبا صفر است.
«وقتی بیرون از ایران نمونه آزمایش‌های انجام‌شده را به استاد غیر
ایرانی‌‌ام نشان دادم او احتمال داد که آلودگی پودر شیر را از طریق تزریق
وایتکس کنترل می‌کنند و البته تحقیقات من رسمی نبود و هیچ راهی برای اثباتش
نداشتم اما از همان زمان درگیر عذاب وجدان بودم.»
اما علیرغم تحقیقات شهره، دامپزشکی که ناظر بر سلامت دام‌های یک کارخانه
تولید و توزیع شیر است به ایران‌وایر می‌گوید درصد آلودگی موجود در شیرهای
پاستوریزه، خطرناک و قابل‌توجه نیست.
«امیر رهاوند» دامپزشک ساکن تبریز که ناظر بر سلامت دام‌ها در یک کارخانه
شیر پاستوریزه مشهور است می‌گوید شیرهای تولید و توزیع شده در همه کشورهای
جهان دارای یک درصد آلودگی به آفلاتوکسین هستند و این امر اجتناب‌ناپذیر
است؛ اما میزان آلودگی در شیرهایی که توسط برندهای معروف در ایران توزیع
می‌شوند نه‌تنها خطرناک نیست بلکه حتی با استانداردهای مطرح‌شده برابری
می‌کند.»
به گفته امیر رهاوند اینکه کارشناس دعوت‌شده به تلویزیون به این نکته
اشاره نکرده که میزان آلودگی در شیرهای موجود در حد مجازی است که اداره
استاندارد تعیین کرده، جای تامل دارد: «هم ذرت‌های دامی در سه مرحله توسط
اداره دامپزشکی، اداره استاندارد و وزارت بهداشت مورد ارزیابی قرار
می‌گیرند و هم نمونه شیرهای تولیدشده در سه مرحله مجزا از بابت آلودگی‌های
میکروبی و همچنین وجود سم آفلاتوکسین ارزیابی دقیق می‌شوند و از سوی دیگر
قطع لبنیات از برنامه روزانه به‌مراتب عوارض دهشتناک‌تری تا وجود درصد
پایین آفلاتوکسین دارد.»
این دامپزشک می‌گوید حتی دامدارانی که به شکل سنتی در روستاهای کشور دامشان
را تغذیه می‌کنند از این ماجرا مبرا نیستند چون با تغذیه دام با انواع
نان‌های کپک‌زده احتمال بروز آلودگی در شیر وجود دارد.
«به‌عنوان کسی که در این مورد کار تحقیقی کرده‌‌ام و این
روزها سروکارم با تولید شیر است، تاکید می‌کنم میزان آلودگی موجود در حد
مطرح‌شده و یا حتی در مرحله خطرناکی نیست و این موضوع صحت ندارد چراکه اگر
شیر ما را با حد استانداردهای کشور آمریکا بسنجیم، به‌مراتب چیزی حدود چهار
برابر از آن‌ها سالم‌تریم.»
او تاکید می‌کند با چنین اظهارات غیرکارشناسی ما از دو سو ضربه می‌خوریم هم
اعتماد عمومی نسبت به تغذیه سالم را از بین می‌بریم و هم به حیثیت صنایع
غذایی لطمه می‌زنیم.
سوال اینجاست که اظهارات کدام‌یک از این کارشناسان به واقعیت نزدیک است؟ پاسخگویی به چنین پرسشی در حیطه مسوولیت سازمان‌های تامین سلامت و تغذیه مردم است اما ازآنجایی‌که بخش دولتی مرتبط با تغذیه و سلامت، در مواجه با افکار عمومی رویه‌ای شفاف و یکدست نداشته است تا روشن شدن تمام زوایای تاریک ماجرای شیرهای آلوده در ایران و کسب اعتماد صددرصدی مردم و از بین بردن نگرانی‌هایی که در طول چند روز گذشته ایجاد شده است، راه درازی باقی است.
