پنجشنبه ۹ فروردین ۱۴۰۳

پنجشنبه ۹ فروردین ۱۴۰۳

مذاکرات آمریکا و طالبان از آغاز تا امروز

امروز نیز همچون سال ۲۰۰۱، کلید ثبات افغانستان در جعبه ای است به نام “پاکستان “. پاکستان را باید تشویق کرد تا در قبال توافق صلح افغانستان سودمند باشد. این تشویق می تواند پیشنهاد یک توافق تجارت آزاد به “عمران خان” نخست وزیر پاکستان باشد تا او هم در ازاء آن یک حمایت حقیقی از صلح سازی بعمل بیاورد
 مذاکرات طالبان با امریکا

مذاکرات صلح آمریکا و شبه نظامیان طالبان بعد از ۱۱دور مذاکرات در حالی به پایان می‌رسد که باوجود دولت قانونی افغانستان، آمریکا اجازه بازی به گروه طالبان در امور داخلی این کشور را داده است.

گروه طالبان از پایان یافتن گفتگوها با آمریکا خبر داد و تصریح کرد که طرفین به‌زودی بیانیه‌هایی را در خصوص نتیجه مذاکرات منتشر می‌کنند که در آن‌ها تاریخ دقیق امضای توافق نهایی نیز مشخص‌شده است. به گفته سخنگوی طالبان، توافق نهایی صلح در افغانستان پس از چندین دور مذاکرات فشرده درنهایت تا پایان ماه جاری میلادی به امضا خواهد رسید. «محمد اشرف غنی»، رئیس‌جمهوری افغانستان به‌تازگی نسبت به حصول توافق نهایی در مذاکرات آمریکا با طالبان و خروج نظامیان آمریکایی از کشورش طی ده روز آینده ابراز خوش‌بینی کرده بود. «عبدالله عبدالله»، رئیس اجرایی حکومت افغانستان نیز از این توافقنامه به‌عنوان فرصتی برای اثبات اراده طرف مقابل برای برقراری صلح در افغانستان یادکرد.تاکنون ۱۱نشست میان دیپلمات‌های آمریکا و نمایندگان طالبان صورت گرفته است.۱۰نشست در دوحه پایتخت قطر و یک نشست در شهر ابوظبی پایتخت امارات متحده عربی برگزار شد.نخستین نشست ۱۲اکتبر سال ۲۰۱۸در شهر دوحه قطر برگزار شد. نشست دوم ۱۶نوامبر سال ۲۰۱۸بار دیگر به میزبانی قطر در شهر دوحه قطر برگزار شد. نشست سوم ۱۷دسامبر سال ۲۰۱۸در شهر ابوظبی پایتخت امارات متحده عربی بود. این نشست برای سه روز ادامه داشت و طالبان به هیئت افغانی اجازه شرکت در نشست را نداد.

دور چهارم گفتگوها ۱۹ژانویه سال ۲۰۱۹بار دیگر در شهر دوحه قطر برگزار شد. دور پنجم ۲۵فوریه سال ۲۰۱۹در دوحه قطر برگزار شد و در این نشست، «زلمی خلیل زاد»، نماینده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور افغانستان برای نخستین بار با «ملأ عبدالغنی برادر» معاون رهبر طالبان در دوحه قطر دیدار کرد. این دور از گفتگوها ۱۶روز ادامه یافت.دور ششم گفت‌وگوهای آمریکا و طالبان پس از ۹روز، پنجشنبه ۱۹اردیبهشت پایان یافت. دو طرف اعلام کردند که این نشست با پیشرفت‌هایی همراه بوده است. دور هفتم ۲۹ژوئن در دوحه، پایتخت قطر آغاز و برای چند روز طول کشید. در این دور، دو طرف گفته بودند پیشرفت‌هایی حاصل‌شده و روی بسیاری مسائل توافق به‌دست‌آمده است. دور هشتم مذاکرات میان نمایندگان آمریکا و گروه طالبان ۱۲مردادماه در دوحه، پایتخت قطر آغاز و تا ۹روز با گفت‌وگو میان دو طرف جریان داشت. دور نهم مذاکرات آمریکا و طالبان ۳۱مرداد در دوحه آغاز شد و مدت ۱۰ روز ادامه داشت.بعد از پایان این نشست خلیل زاد در رشته توییت‌هایی نوشت: ما در آستانه یک توافقی هستیم که خشونت را کاهش داده و راه را برای افغان‌ها خواهد گشود تا برای مذاکرات در مورد یک صلح باعزت و پایدار و یک افغانستان متحد و بااقتدار را شاهد باشیم. در پایان این دور از مذاکرات با حملات طالبان به نیروهای آمریکایی مذاکرات از سوی ترامپ متوقف شد. دور دهم مذاکرات آمریکا و طالبان نیز ۱۶آذر آغاز و تا تاریخ ۲۲ادامه یافت. موضوع اصلی این دور کاهش خشونت و آتش‌بس اعلام‌شده بود. در پایان این دور آمریکا به طالبان فرصت داد تا درباره کاهش خشونت و آتش‌بس با رهبران خود گفتگو کنند.دور یازدهم مذاکرات نیز بهمن‌ماه جاری در دوحه برگزار شد. وزیر خارجه آمریکا گفته بود ما امیدواریم به نقطه‌ای برسیم که خشونت‌ها نه‌فقط روی یک‌تکه کاغذ، بلکه به‌صورت قابل‌توجهی کاهش پیدا کند.

پیروز مذاکرات آمریکا و طالبان کیست؟

کارشناسان بر این باورند بعد از حمله نظامی و لشکرکشی آمریکا به افغانستان، واشنگتن در تأمین ثبات و امنیت در این کشور ناکام مانده است. طالبان به‌عنوان یکی از گروه‌های ذی‌نفوذ در این کشور، سال‌ها با نظامیان آمریکایی درنبردی سنگین و پراکنده جنگیدند و آمریکا هرگز نتوانست از راهبرد نظامی خود برای پیشبرد اهدافش در افغانستان استفاده کند.

مقامات آمریکایی بعد از بررسی تحولات افغانستان به این نتیجه رسیدند که گزینه نظامی نمی‌تواند راه‌حل اهداف آمریکا در افغانستان باشد و گزینه دیپلماسی را برای پیشبرد سیاست‌های خود در افغانستان در پیش گرفت. ۱۲اکتبر ۲۰۱۸مقامات آمریکایی گفت‌وگوهایی را با طالبان در مورد صلح افغانستان آغاز کرده و پس از ۱۱دور مذاکره در روزهای اخیر دو طرف اعلام کردند که به توافق رسیده‌اند و قرار است توافق‌نامه نهایی تا چند روز آینده امضا شود. این در حالی است که نزدیک به ۱۷هزار نیروی نظامی آمریکایی در افغانستان حضور دارند و یکی از خواسته‌های گروه طالبان خروج نظامیان آمریکا از افغانستان است.پرسش بنیادین این است که با خروج نیروهای نظامی آمریکا، نظامیان افغان تا چه اندازه می‌توانند امنیت در این کشور را تأمین کنند؟ و اینکه آمریکا در این چند سال حضور در افغانستان تا چه اندازه نسبت به تعهدات خود عمل کرده است؟

«کنفرانس بن» که با حضور قدرت‌های بین‌المللی در مورد صلح افغانستان برگزار شد، تلاش جامعه جهانی برای انتقال قدرت از طریق سازوکار دموکراتیک در این کشور بحران‌زده بود، اما با حضور نیروی نظامی و دخالت‌های آشکار آمریکا در امور داخلی افغانستان هرگز نتوانست رؤیایی دموکراسی در این کشور را تحقق بخشد. مقایسه تعداد شرکت‌کنندگان دور اول انتخابات ریاست جمهوری در افغانستان، نسبت به دور چهارم که در مهرماه امسال برگزار شد نشان از آن دارد که نوعی بی‌رغبتی برای حضور مردم در میدان سیاسی دیده می‌شود و دولت نتوانسته خواسته‌های مردم را تأمین کند.گروه طالبان دولت رسمی افغانستان را به رسمیت نمی‌شناسند و در مذاکرات خود با آمریکا، نیز نوعی تاییدیه از مجامع بین‌المللی در فضای رسانه‌ای گرفت. باوجود دولت رسمی در افغانستان، آمریکا به‌نوعی طالبان را در زمین سیاست افغانستان وارد کرد و بالاخره بعد از کش‌وقوس‌های فراوان گفت‌وگوها موفق شد به توافق نسبی دست پیدا کند و مقرر شد توافق‌نامه نهایی تا ماه آینده امضا شود. به رسمیت شناختن گروه طالبان در جامعه افغانستان بازخورد درازمدت و تبعات منفی داشته و چه‌بسا که آینده سیاسی در این کشور را دچار تهدید کند، اما در شرایط فعلی همه کشورهای همسایه از پایان درگیری و جنگ در افغانستان حمایت می‌کنند فارغ از اینکه نتیجه نهایی چه شود.این توافقنامه فرصتی برای اثبات خواست طرف مقابل به برقراری صلح در کشور افغانستان است و نمی‌توان برای پیروزی درروند صلح هیچ تضمینی ارائه کرد. از فرصت به وجود آمده در جهت کاهش خشونت‌ها در افغانستان باید نهایت بهره را برد و از فرصت مذاکرات برای پایان دادن به بیش از چهار دهه جنگ و خونریزی در افغانستان به‌خوبی استفاده کرد. به نظر می‌رسد دولتمردان افغان در شرایط کنونی یک رسالت مهم تاریخی دارند و باید از این فرصت برای پایان دادن به خشونت‌ها به نحو احسن استفاده کنند.

پرسش‌ها و ابهام‌های فراوان

واشنگتن‌پست در گزارشی با اشاره به توافق احتمالی دولت ترامپ با طالبان، نوشت: توافق صلح آمریکا و طالبان هنوز اعلام رسمی نشده، پرسش‌ها و ابهامات بی‌شماری را در میان مقامات آمریکایی ایجاد کرده است.”جاش راگین” تحلیلگر واشنگتن پست می افزاید: قرار بود در حاشیه اجلاس کنفرانس امنیتی مونیخ اعلام شود توافق اولیه با “طالبان” بدست آمده و راه برای مذاکرات صلح افغانستان و پایان جنگ در این کشور باز شده است. اما آن خبر اعلام نشد و پرسش‌های فراوان بی جواب ماند.”مایک پمپئو” وزیر امورخارجه ‌آمریکا، “زلمای خلیل زاد” فرستاده ویژه آمریکا به افغانستان و “مارک اسپر”‌ وزیر دفاع‌ آمریکا در حاشیه کنفرانس مونیخ پیرامون این موضوع و در خصوص راههای رسیدن به یک توافق صلح پایدار با تنی چند از مقامات خارجی حاضر در اجلاس بحث و تبادل نظر کردند. یکی از مقامات طالبان هم گفت که توافق تا آخر ماه امضا خواهد شد.تحلیلگر واشنگتن پست می نویسد: مقامات افغان و قانونگذاران آمریکایی از هر دو جناح نمی دانند توافق مورد نظر، توافقی کامل است و جزییات مهم آن چیست.

«اشرف غنی» رئیس جمهوری افغانستان در حاشیه اجلاس مونیخ به نمایندگان هردو جناح کنگره که در اجلاس حضور داشتند گفت که توافق چهار “الحاقیه محرمانه” دارد. غنی ضمنا در این دیدار به این نکته هم اشاره کرد که توافق مزبور متضمن خطراتی مانند ارتقای جایگاه طالبان و سایر گروه‌های افراطی جهان شود.”رابرت منندز″سناتور دموکرات از نیوجرسی و عضو کمیته روابط خارجی سنا در این باره می گوید: تمام این چهار الحاقیه محرمانه هستند و غنی تنها به یکی از آنها اشاره کرد و آن این بود که طالبان حتما از القاعده اعلام برائت خواهد کرد اما این کار را علنی انجام نخواهد گفت. مجله “‌تایم” هم در گزارشی از “چهار ضمیمه” در پیش نویس توافق صحبت به میان آورده است:

۱- توافق بر سر ماندن نیروهای ضد تروریسم ‌آمریکا در افغانستان

۲- اجازه به سازمان “سیا” برای فعالیت در نواحی تحت کنترل طالبان

۳- جزییات نحوه نظارت بر حسن اجرای تعهد طالبان به کاستن از خشونتها.

۴- تائید صحت این گزارش‌ها.

واشنگتن پست می افزاید: یک مقام بلندپایه دولت آمریکا گفته است که هیچ توافق جانبی و الحاقیه‌ای در کار نیست و هرگاه توافق امضا شد، تمام تعهدات و الزامات و انتظارات مهم و اصلی در همین توافق کنونی گنجانده خواهد شد.این مقام گفت که سرفصل‌های محوری توافق در یک دوره هفت تا ۱۰روزه شروع بکار می کند و در این مدت طالبان باید بطور چشمگیری از خشونت‌ها بکاهد. زمانی که مرحله دوم توافق آغاز شود، آمریکا ظرف مدت ۱۳۵روز شمار نیروهایش را از ۱۳هزار نیروی حاضر به ۸۶۰۰ نفر کاهش خواهد داد.

سناتور جمهوریخواه “لیندسی گراهام” از کارولینای جنوبی که در راس هیات دیدار کننده با رئیس جمهور افغانستان در مونیخ بود هم گفته است:” اگر توافق نتواند تضمین دهد که طالبان رابطه با القاعده را قطع خواهد کرد، یک چنین توافقی اعتبار نخواهد داشت و هیچکدام از طرفین از آن حمایت نخواهند کرد”. نویسنده تاکید می کند: دولت افغانستان یک مسیر منطقی را طی می کند. کابل هم از این روند حمایت می کند و هم دغدغه‌ها و نگرانی‌های خودش را ابراز می کند. ترامپ اظهار تمایل کرده است که نیروهای آمریکایی را از افغانستان خارج کند اما از آن می ترسد که با خروج سربازان آمریکایی طالبان موج جدیدی از خشونت و تروریسم را در افغانستان راه بیاندازد.

«شلدون وایتهاوس» سناتور دموکرات نیز می‌گوید در هیچ توافقی نباید به طالبان اعتماد کرد. او تاکید می کند: توافق باید توافقی باشد که راه را برای گفت و گوهای افغان-افغان که منتهی به پایان جنگ شود باز کند .وایتهاوس اضافه می کند: این توافق باید یک چارچوبی باشد که ستیزه‌ها را به تدریج کم و کمتر می کند و بعد هم اگر ما در کارمان موفق بودیم در آینده جنگ را بطور کامل تمام می کند.اکثر قانونگذاران آمریکا مخالف عقب نشینی کامل هستند و نظرشان بر این است که حتما باید تعدادی نیرو برای اطمینان در افغانستان باقی بمانند زیرا حضور نیروهای ولو اندک آمریکایی در افغانستان، در واقع صلح را بیمه می کند. این قانونگذاران عقب نشینی کامل نیروهای آمریکایی از افغانستان را یک “فاجعه” می دانند اما هنوز هم سوالات بسیاری در مورد توافق صلح افغانستان بی پاسخ مانده است.

– آیا آمریکا و طالبان تا شمارش کامل و اعلام نتایج نهایی انتخابات اخیر افغانستان صبر خواهند کرد؟ اگر تا قبل از آنکه هنوز دولت افغانستان رسما مشروعیت خود را بدست نیاورده است اقدامی در زمینه توافق انجام بگیرد؛ ‌ آنگاه اهرم قدرت در برابر طالبان ضعیف خواهد بود.

– آیا طالبان از قانون اساسی افغانستان تمکین خواهد کرد؟

این قانون اساسی هم بر اجرای دموکراسی در کشور صراحت دارد و هم بر حفظ حقوق زنان و حقوق اقلیت‌های قومی و دینی.- آیا توافق نقشی هم برای پاکستان در راه کاستن از خشونت‌ها در افغانستان قائل خواهد بود و اسلام آباد را موظف خواهد کرد که به تروریست‌ها پناه ندهد؟اینطور که از شواهد امر بر می آید، پاکستان هیچوقت متعهد به این کار نخواهد بود. این نقیصه به سهم خود یک حفره بزرگ در توافق ایجاد خواهد کرد.شاید وقتی توافق معرفی شد، پاسخ بعضی از این پرسشها خود بخود داده شود. اما مسلما پاسخ بسیاری از پرسشها چند ماه طول می کشد تا روشن بشود، البته اگر اصلا پاسخی برایشان وجود داشته باشد.در نهایت، همه به ویژه کنگره نگران است که تمام تلاش ترامپ این خواهد بود که پیش از انتخابات نوامبرهمه سربازان آمریکایی را از افغانستان خارج کند. ترامپ دیگر کاری به آن ندارد که آیا با این کار امنیت دو کشور افغانستان و آمریکا تامین خواهد شد یا نه.

افغانستان، قرعه برد و باخت انتخاباتی ترامپ

واشنگتن پست در گزارشی با اشاره به مذاکرات صلح آمریکا با طالبان نوشت: افغانستان، قرعه برد و باخت انتخاباتی ترامپ و پاکستان کلید ثبات افغانستان است.”‌دیوید ایگناشس″ ستون نویس واشنگتن پست در این نوشتار افزود: طرح صلح افغانستان؛ یک قمار برد و باخت برای دونالد ترامپ در سال انتخابات است .اگر این طرح به سرانجام برسد، ترامپ اعتبار گسترده ای کسب می کند چون توانسته است طولانی‌ترین جنگ آمریکا را به اتمام برساند. اما اگر طرح به سرانجام نرسد، ترامپ دور جدیدی از جنگ داخلی در افغانستان را کلید زده است.نویسنده در ادامه نوشت: آمریکا جنگ‌های بسیاری را در طول چندین دهه از جنگ شبه جزیره کٌره گرفته تا ویتنام و عراق تجربه کرده است و مردم آمریکا دیگر جنگ نمی خواهند. کاندیداهای انتخابات هم با اتکا به همین احساس بیزاری مردم از جنگ، وعده عقب نشینی را می دهند. دوستان ترامپ هم از اینکه مشکل افغانستان هنوز حل نشده است نا امیدند. ممکن است توافق آمریکا و طالبان اعلام شود و آغاز آن هفت روز “کاستن از خشونت‌هاست”. اگر توافق اجرا شود، آمریکا در یک مهلت ۱۳۵روزه شمار نیروهایش را در افغانستان کم می کند و آن را از ۱۳هزار سرباز کنونی به ۸و ۶۰۰نیرو می رساند.نویسنده برای این باور است که چند ابهام باقی می ماند و سپس چند سوال کلیدی مطرح می کند.- اما بعد چه؟- آیا ترامپ می بایست شمار سربازان آمریکایی در افغانستان را به صفر برساند و یا همانطور که ژنرالها توصیه می کنند تعداد ۵هزار نیروی ضد تروریسم را برای بلندمدت در آن کشور حفظ کند؟ترامپ با تصمیمی که در این موضوعات می گیرد، مشخص می کند آیا در مقام رئیس جمهوری تصمیمی سیاسی گرفته است، یا در مقام فرمانده کل قوا یک تصمیم نظامی.

سناتور “لیندسی گراهام” از یاران نزدیک ترامپ در این باره می گوید:”رئیس جمهور سخت مشتاق است که تا پیش از نوامبر (آبان زمان انتخابات) هیچ سرباز آمریکایی در افغانستان نباشد.این سناتور جمهوریخواه کارولینای جنوبی معتقد است که آمریکا در مورد خروج از افغانستان نباید عجولانه تصمیم بگیرد. او اشاره می کند که بارها به ترامپ هشدار داده است سربازان آمریکایی فقط زمانی باید خاک افغانستان را ترک کنند که طالبان خشونت را کاهش داده باشد .گراهام تاکید می کند: اگر طالبان تنها به این اکتفا کند که بیاید و پیام دهد ما بی هیچ قید وشرطی خشونت را به صفر رسانده ایم، یقین بدانید ظرف مدت شش ماه و یا کمتر یک جنگ داخلی در افغانستان در خواهد گرفت.سناتور دموکرات ” رابرت منندز″ از ایالت نیوجرسی نیز همین عقیده را دارد و می گوید:”ما باید این مسئله را روشن کنیم که سریعا خارج نخواهیم شد چون این تنها راهی است که ما برای رسیدن به صلح داریم.ستون نویس واشنگتن پست می افزاید: در کنفرانس امنیتی مونیخ که در حال برگزاری است؛ صلح افغانستان مهمترین موضوع حاشیه ای اجلاس است.رهبری مذاکرات صلح افغانستان را “زلمی خلیل زاد” برعهده دارد. خلیل زاد فرستاده ویژه ترامپ در این مذاکرات است و دو سال درگیر این گفت وگوهاست.این گفت وگوها چند ماه پیش در شرُف نتیجه دادن بود که ناگهان در انتهای راه طالبان یک سرباز آمریکایی را به همراه ۱۱نیروی افغان کشتند و ترامپ هم ادامه گفت وگوها را متوقف کرد. نویسنده اضافه می کند: تا این مرحله دو پیشرفت حاصل شده است:

۱- معیارهای دقیقی در نظر گرفته شده تا ظرف مهلت ۱۳۵ روزی که از شمار نیروهای آمریکایی در افغانستان کم خواهد شد، میزان خشونت‌ها اندازه گیری شود.

۲- طالبان توافق کرده هر زمان عقب نشینی اولیه با خروج حدود ۵ هزار سرباز آمریکایی انجام شد، رسما با دولت افغان وارد گفت وگوهای صلح شود.

آمریکا به دنبال این است که در این مهلت ۱۳۵روزه بین ۷۰تا ۸۰درصد از خشونت‌ها فروکش کند.برای نظارت بر حسن اجرای توافق نمایندگانی از آمریکا و طالبان یک دفتر مشترک در “دوحه ” قطر افتتاح می کنند تا در آنجا اوضاع میدان جنگ را رصد و از آن کسب اطلاع کنند و مشکلات برآمده از آن را حل و فصل کنند.خلیل زاد می گوید که حتی اگر همه این اهداف هم محرز شود، طالبان تا زمانی که روند عقب نشینی به طور کامل اجرا نشود به آتش بس کامل رضایت نخواهد داد، چون طالبان معتقد است خشونت تنها اهرم شورشیان در مقابل آمریکا و دولت کابل است.

نویسنده معتقد است که توافق صلح افغانستان بیشتر به یک رویای دست نیافتنی می ماند.آمریکا سالهاست که ارتش افغانستان را آموزش داده و تربیت کرده است اما با این وجود این ارتش هنوز هم در قواره آن نیست که یک نیروی حافظ صلح در سراسر کشور باشد.تا زمانی که طالبان واقعا وارد همکاری با دولت افغان نشود، رفتن سربازان آمریکایی از افغانستان مساوی است با شروع آشوب در کشور. ارتش از هم خواهد پاشید. تاجیک‌ها و سایر اقوام، جنگ سالاران بومی را در آغوش خواهند کشید. طالبان هم که مسلم است، در نواحی‌ای که در کنترل خود دارد بالفعل تشکیل “خلافت” اعلام خواهد کرد.

سناتور دمکرات ” کریس کانز″ از “دلویر” اظهار می دارد: بد داستان آنجاست که این عقب نشینی بدجوری تمام بشود.وی توضیح می دهد: اگر هدف این است که عقب نشینی صرفا منفعت سیاسی داشته باشد، آن زمان ترامپ باید بداند که هردو جناح سنا سخت متعهد به این باورند که جلوی این روند عقب نشینی را بگیرند و تا زمانی که یک صلح واقعی بدست نیامده است اجازه ندهند حتی یک سرباز آمریکایی خاک افغانستان را ترک کند. امروز نیز همچون سال ۲۰۰۱، کلید ثبات افغانستان در جعبه ای است به نام “پاکستان “. پاکستان را باید تشویق کرد تا در قبال توافق صلح افغانستان سودمند باشد. این تشویق می تواند پیشنهاد یک توافق تجارت آزاد به “عمران خان” نخست وزیر پاکستان باشد تا او هم در ازاء آن یک حمایت حقیقی از صلح سازی بعمل بیاورد.این بهترین بیمه نامه توافق صلح است .افغانستان یک درس عبرت آموز به ما داد. افغانستان به ما آموخت امید و صلح و ثبات؛ استراتژی نیست.افغانستان به یادمان آورد که روسای جمهوری آمریکا قول‌های زیادی به ما در مورد کسب موفقیت در افغانستان دادند، اما به هیچکدام نتوانستند عمل کنند.

منبع: روزنامه ی اطلاعات

https://akhbar-rooz.com/?p=21082 لينک کوتاه

0 0 رای ها
امتیازدهی به مقاله
اشتراک در
اطلاع از
guest

0 نظرات
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها

خبر اول سايت

آخرين مطالب سايت

مطالب پربيننده روز


0
افکار شما را دوست داریم، لطفا نظر دهید.x