درباره زنده یاد احمد شاملو، تا همین اواخر از داشتن مرجعی که گنجینه عظیم فعالیتهای فرهنگی او را یکجا جمع کند محروم بوده‌ایم. اما این مهم در سالهای اخیر تحقق یافته و اکنون دو کتاب مرجع، با چاپ و صحافی شکیل در این زمینه داریم، یکی آثار شناسی توصیفی احمد شاملو، به تدوین مانی پارسا، بهرام معصومی، لیلا سُلگی (با همکاری همسر شاعر خانم آیدا سرکیسیان) است، که در سال ۱۳۸۶ توسط نشر چشمه در ۶۵۷ صفحه منتشر شده، و دیگری کتابی به نام شاملوشناسی: تقریبا همه چیز درباره‌ی احمد شاملو از محمد علی رونق کتابدار دانشگاه اهواز که دو سال بعد توسط نشر مازیار در ۷۸۷ صفحه چاپ و عرضه شده است. آثارشناسی مطالب منتشر شده تا پایان سال ۱۳۸۴، و شاملوشناسی تا پایان سال ۱۳۸۷ را پوشش می‌دهد.
در مورد «آثار شناسی توصیفی احمد شاملو» آنچه در نظر نخست به ذهن می‌آید همین اسم «آثارشناسی» است و اینکه چرا مثلا عنوان «کتابشناسی» برای آن انتخاب نشده. در توضیح این عنوان گردآورندگان کتاب آثارشناسی می‌نویسند:
«اگرچه اکنون این اثر در مقوله کتابشناسی می‌گنجد، تدوین کنندگان به ضرورت گستردگی و ناهمگونی فعالیتهای فرهنگی شاملو، عنوان «آثارشناسی» را به مقصود نزدیکتر دانسته‌اند. اگر بیندیشیم که «جمله ی معرّف» [مدخل] شاملو در دایره المعارفی فرضی چه می‌تواند باشد مقصود از عنوان «آثارشناسی» روشن تر به دید می‌آید: «شاملو، احمد، شاعر، مترجم، روزنامه‌نگار، محقق زبان و فرهنگ عامیانه، مقاله‌نویس، منتقد، مصحح، دکلماتور، فیلم‌نامه‌نویس، و از مهمترین چهره‌های پیشرو در شعر معاصر ایران» خود پیداست که عنوان «کتابشناسی» که توسعاً به پژوهش‌ها در معرفی آثار مکتوب اطلاق می‌شود همه زوایای فعالیتهای شخصیتی مانند شاملو (مثلاً روزنامه‌نگاری و دکلمه ی اشعار) را در بر نمی‌گیرد.»
این نشان می‌دهد که گردآورندگان لفظ «کتابشناسی» را، با توجه به میراث فرهنگی متنوع شاملو، وافی به مقصود ندیده‌اند. نامگذاری کتاب دیگربه «شاملو شناسی: تقریبا همه چیز درباره احمد شاملو» شاید ناشی از همین ضرورت باشد.
هم موضوع بودن دو کتاب و فاصله زمانی نسبتا کوتاه انتشار آنها، خواه ناخواه مساله مقایسه آنها را به میان می‌کشد. مثلا دو کتاب روش واحدی در پیش گرفته‌اند یا روش هاشان متفاوت است؟ روش کدام کتاب کارآمدتر است و با این گنجینه عظیم تناسب بیشتری دارد؟
گردآورندگان آثارشناسی که خانم آیدا سرکیسیان بر کارشان نظارت داشته به منابع دست اول بیشتری دسترسی داشته‌اند. این مواد در واقع آرشیوی است که خانم آیدا سرکیسیان در طول سالیان زندگی با شاعر گردآوری کرده و مقرر بوده که در جایی به نام موزه شاملو حفظ شود (که دریغ از آن). آشکار است که جمع‌آوری این همه مطلب در طول این سالیان دراز و حفظ آنها از نابودی، به ویژه با توجه به نقل مکان های متعدد شاعر و خانواده‌اش، کاری بسیار شاق و مراقبتی فوق‌العاده را می‌طلبیده که تنها از عهده خانم آیدا سرکیسیان بر می آید. آنها در «پیش سخن» خود می‌گویند:
این کتاب با حمایت و همیاری بی دریغ آیدا در خانه ی شاملو، تدوین شد.
نگاه مهربان شاملو با ما بود درست کنار آیدا. خنده و خشم و طنز و ذوق شاملو، درون ما را می‌کاوید. بی تردید اگر حضور شاملو حس نمی‌شد، از دقت می‌کاستیم و بر سرعت می‌افزودیم و ماحصل کار چیزی می‌شد نه چنان که بشاید. شاملوی پنجاه سال شاعری و دغدغه، ما را حقیقت دغدغه داشتن آموخت. و بود و هست و خواهد بود. (ص ۱۵)
مطالب آثارشناسی در هشت بخش توزیع شده‌اند که هر بخش خود به چند فصل تقسیم می‌شود. در پایان این هشت بخش نمایه مطالب آمده است.
اگر گردآورندگان کتاب نخست به منابع دست اول بیشتری دسترسی داشته‌اند ولی کار رونق حرفه‌ای‌تر به نظر می‌آید. او مطالب کتاب خود را دو قسمت کرده: آثاری که خود شاملو نوشته، و آثاری که دیگران درباره‌اش نوشته‌اند. علاوه بر این نکات مهم هر مدخلی را هم آورده است.
رونق درباره مشکلات کارش می‌نویسد:
«… تمامی کتابشناسی‌های موضوعی و مقاله‌نامه و فهرست‌ها را از نظر گذرانده‌ام. تنها به این اکتفا نکرده بلکه نشریات ادبی پنجاه ساله ی اخیر را تا آنجا که در دسترس بود، به جستجوی اثری از شاملو و درباره ی او ورق زده ام. اهل این حرفه می‌دانند جستجو در محتوای نشریه‌ای که فهرست و نمایه ندارد، چه کار طاقت فرسایی است.»
او که برای کارش به کتابخانه‌های ایران سر زده، درباره آرشیو مجلات این کتابخانه‌ها نومیدانه می‌نویسد: «دریغ از کتابخانه‌ای با مجموعه‌ای کامل.»
صفحه به صفحه کتابها نشان می‌دهد که گردآورندگان دو کتاب چه رنج جانکاهی برای فهرست کردن مطالب و جمع‌آوری آثار شاملو کشیده‌اند، و چقدر سعی داشته‌اند کاری ارائه دهند که در خور ۵۰ سال شاعری احمد شاملو باشد. مطالبی که در دو کتاب آمده، و همین طور روش گردآوری مطالب و نحوه فهرست کردن آنها از کتابی به کتاب دیگر فرق دارد. نتیجه اینکه مطالب دو کتاب مکمل یکدیگرند و مراجعه کننده یک کتاب نمی‌تواند از کتاب دیگر بی نیاز باشد.[…]
—
روز: چهارشنبه, ۱ مرداد, ۱۳۹۹
