هر چند وزارت فرهنگ قول‌هایی داد اما ۵۳۵ روشنفکر اطلاعیه‌ای در حمایت از تجمع تدوین نمودند، کسانی که هنوز امیدوارند بتوان کوبا را به سوی یک سوسیالیسم دمکراتیک برد. در میان امضاکنندگان چند آنارشیست دیده می‌شوند، اما چندین فعال آنارشیست دیگر از امضای متن به علت نارسایی‌اش برای استقرار گسترده‌ترین آزادی‌ها در کوبا خودداری کردند
در ماه نوامبر ۲۰۲۰ حرکتی در کوبا رخ داد که بی‌سابقه بود. این جنبش با نام «سان ایسیدرو»، از ۶۰ سال پیش بدین سو روی نداده بود. این جنبش علیه نیم سده سانسور شکل گرفت، هر چند قانون تازه‌ای را برای محدودیت بیش‌تر آزادی بیان و آفرینش فرهنگی و ادبی بهانه کرد.
پیش از آن که نگاهی به این جنبش بی‌نظیر انداخته شود بد نیست چند نکته تدقیق گردد. مقولات امپریالیسم و ضدامپریالیسم دوگانه‌ای به جا مانده از فرهنگ سیاسی فیدل کاستروست که هم در کوبا و هم در جهان در ارتباط با مسائل این کشور جا انداخته شد. به محض این که اعتراض و مطالبه‌ای در کوبا مطرح می‌شود، حکومت فوراً به آن انگ ارتباط با امپریالیسم آمریکا می‌زند تا بهانه‌ای برای سرکوب بتراشد. اما این دوگانه کمکی به فهم مسائل متعدد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که کوبا با آن دست به گریبان است، نمی‌کند. این دوگانه، امپریالیسم/ضدامپریالیسم، در خارج از کوبا نیز دولت‌های اروپایی و آمریکای لاتین را به سکوت واداشته و نتیجه‌اش به جز این نبوده که دولت ایالات متحده آمریکا با گروه‌های فشار خود یکه‌تاز میدان گردد و اتفاقاً دست دولت کوبا را در سرکوب باز‌تر کند. پرواضح است که نمی‌توان با اتکاء به یک راست افراطی چون ترامپ به جنگ اختناق موجود در کوبا رفت.
هیچکس نمی‌تواند دستاوردها و پیشرفت‌های کوبا را در زمینه آموزش و بهداشت نادیده بگیرد یا آن‌ها را نفی کند. اما مشکل آنجاست که بر بیش از پنج دهه خودکامگی و خفه کردن هر گونه حق مخالفتی که پایه‌گذارش فیدل کاسترو بود و پس از مرگش نیز ادامه دارد، سرپوش گذاشته می‌شود. آری کوبا در آمریکای لاتین برای سیستم بهداشت و آموزشی که دارد مثال‌زدنی‌ست، اما در عین حال جزو آخرین کشورهای همین منطقه است که ابتدائی‌ترین حقوق سیاسی و مدنی را لگدمال می‌کند. احتمال ایجاد چنین وضعیتی بدون قبضه قدرت به دست یک نفر کم بود. زمانی که فیدل کاسترو سال ۱۹۵۹ قدرت را به دست گرفت عملاً تا سال ۱۹۷۶ با حکم حکومتی فرمانروایی کرد. سپس قانون اساسی جدیدی تصویب شد. فیدل کاسترو شخصاً تدوین این قانون اساسی را زیر نظر گرفت. قدرت سال ۲۰۰۶ به برادرش، رائول واگذار شد. فیدل کاسترو در تمام این سال‌ها سه منصب اصلی حکومت که عبارتند از: رئیس شورای حکومت، رئیس شورای وزیران و دبیر اولی حزب کمونیست را بر عهده داشت. فیدل کاسترو رسماً در فوریه ۲۰۰۸ از ریاست شورای دولت و شورای وزیران استعفاء کرد و تا ۱۹ آوریل ۲۰۱۱ دبیر اول حزب کمونیست باقی ماند.
نکته دیگری که نباید پیش از بحث اصلی فراموش گردد همانا تحریم‌های اقتصادی‌ست که ایالات متحده آمریکا از سال ۱۹۶۲ به کوبا تحمیل کرد. واقعیت این است که تا وقتی بلوک شرق و مشخصاً اتحاد جماهیر شوروی وجود داشت، کوبا می‌توانست بیش‌تر نیازهایش را در مبادلات با آن‌ها تأمین کند. با این حال در طی تمام این سال‌ها این مردم کوبا بودند که فشارهای تحریم‌های اقتصادی را تحمل کردند در حالی که دولت با دست‌مایه قرار دادن همان‌ها همواره به سرکوب و لگدمال کردن ابتدائی‌ترین حقوق مدنی مردم ادامه داد. از سوی دیگر شاهد بودیم که دو دولت کوبا و آمریکا در ژوئیه ۲۰۱۵ روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند و سفارت‌های خود را بازگشودند و حتا باراک اوباما همان تحریم‌ها را تعدیل نمود، اما وضعیت معیشتی مردم بهبود نیافت و اختناق همچنان ادامه پیدا کرد. وقتی دونالد ترامپ محدودیت‌ها را بازگرداند، وضعیت بدتر شد و عزم حکومت کوبا برای خفه کردن هر انتقادی دوچندان گردید. اکنون با انتخاب بایدن، رئیس‌جمهور کوبا اظهار امیدواری کرده است که بتوان گفت‌وگوها را از سر گرفت. اما بر خلاف آن چه میگل دیازکانل گفته است که کوبا بر سر سوسیالیسم مذاکره نمی‌کند، این دولت با اصلاحات اقتصادی که کرده و اصلاحات دیگری که در دست است، کمر به بازسازی سرمایه‌داری خصوصی بسته و نیازمند به گسترده‌ترین ارتباطات با جهان و قدرت‌های بزرگ سرمایه‌داری از جمله آمریکاست. سرمایه‌داری دولتی کوبا چندین دهه است که در بحرانی مزمن و ژرف گرفتار است.
باری، دولت کوبا قانونی را تدوین کرد که نام قانون ۳۴۹ را گرفت. عده‌ای از هنرمندان، استادان دانشگاه، روزنامه‌نگاران مستقل و فعالان آنارشیست «کارگاه لیبرتر آلفردو لوپز*» اواخر ماه نوامبر ۲۰۱۸ تشکیل جلسه دادند تا با تظاهرات در خیابان‌های هاوانا علیه این قانون اعتراض کنند. آنان گفتند که این قانون می‌خواهد آزادی بیان را محدودتر کند و حق آفرینش هنری مستقل را لگدمال نماید. این جلسه در سان ایسیدرو که نام محله‌ای قدیمی در هاواناست، برگزار شد. از سوی دیگر پس از تدوین این قانون کنسرت اعتراضی در همین محله برپا شد، اما پلیس آن را برهم زد. مردم محله یک‌پارچه از هنرمندان معترض پشتیبانی کردند.
هر چند حکومت کوبا موفق شده بود از زمان استقرار در سال ۱۹۵۹ تاکنون هر گونه صدای فرهنگی غیردولتی را خفه کند، اما قانون ۳۴۹ چنان موجی به وجود آورد که حتا جوانان وابسته به نهادهای فرهنگی رسمی صدایشان بلند شد و با حرکت مستقل هنرمندان به جنب‌وجوش افتادند. حدود سی نفر از آنان نامه‌ای به وزیر فرهنگ نوشتند و خواستار دیدار با او شدند تا قانون مذکور بازنویسی شود. این در حالی بود که فعالان جنبش سان‌ایسیدرو خواهان لغوش بودند. با این حال این فعالان با جوانان خواستار جلسه ابراز همبستگی کردند و گفتند که مایل هستند اگر دیداری برگزار می‌شود در آن شرکت کنند. اما وزارت‌خانه هیچ وقعی به درخواستشان نگذاشت. سرانجام معاون وزیر فرهنگ با نویسندگان نامه دیدار کرد بی‌آن‌که نتیجه‌ای حاصل گردد. دیگر بر همگان مبرهن شد که دولت هیچ فعالیت فرهنگی مستقلی را برنمی‌تابد. البته پیش‌تر دولت کوبا همین سیاست را پیش برده بود. برای مثال جشنواره موسیقی هیپ-هاپ، یک برنامه شعرخوانی و جشنواره سینمای جوان را حذف کرد.
جنبش سان‌ایسیدرو می‌خواست برای نخستین بار روز ۷ دسامبر ۲۰۱۹ مقابل وزارت فرهنگ تجمع کند که مقدور نشد. سپس تجمع به پارکی منتقل شد، اما نه فقط پلیس مانع آن شد بلکه چندین هنرمند برای ساعاتی بازداشت شدند. دولت پس از این ماجرا اجرای قانون ۳۴۹ را اعلام کرد.
نیروهای امنیتی کوبا از ۹ تا ۱۹ نوامبر ۲۰۲۰ فشارهای خود را به جنبش سان‌ایسیدرو دوچندان کردند، چرا که هنرمندان، شاعران، دگرباشان جنسی، دانشگاهیان و روزنامه‌نگاران مستقل علیه حبس خواننده رپ به نام دنیس سولیس گونزالز به اعتراض برخاستند. او را ۹ نوامبر دستگیر کردند و فقط دو روز بعد به اتهام «توهین به مقامات» به ۸ ماه زندان محکوم نمودند. سولیس گونزالز که عضو سان‌ایسیدرو هم هست به زندان فوق‌امنیتی والیه‌گرانده در حومه هاوانا فرستاده شد.
چندین تن از فعالان جنبش سان‌ایسیدرو تصمیم گرفتند با خواست آزادی دنیس سولیس گونزالز دست به اعتصاب غذا بزنند. اعتصاب‌گران در سومین اطلاعیه‌اشان از جمله نوشتند: «امروز ساعت ۴ صبح مأموران امنیتی حکومت به محل اعتصاب آمدند و مایعی کدر را که به نظر ما اسید است، از زیر در به درون ریختند…آنان بعداً از پشت‌بام همان اسید را روی پاسیو پاشیدند. در این مکان منبع آب آشامیدنی ما و همسایه وجود دارد.» آنان در همین اطلاعیه خواسته خود را برای آزادی دنیس سولیس گونزالز تکرار کردند و در ضمن خواستار بستن مغازه‌هایی شدند که اجناسشان را به دلار آمریکا می‌فروشند. از سوی دیگر اریکا گوارا روساس، مسئول کشورهای قاره آمریکا در عفو بین‌الملل در باره وخامت وضعیت سلامتی اعتصاب‌گران غذا هشدار داد و خواستار رسیدگی به مطالبات آنان شد. مأموران امنیتی دولت کوبا سرانجام به دفتر جنبش سان‌ایسیدرو حمله و ۱۴ نفری را که در آن بودند به بهانه مبارزه با کرونا بیرون کردند. اعتصاب‌گران صدها پیام با مضمون «ما شما را زنده می‌خواهیم» برای پایان دادن به اعتصاب خود دریافت کرده بودند.
بیش از ۲۰۰ نفر روز ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰ روبه‌روی وزارت فرهنگ کوبا تجمع کردند تا از آزادی بیان و حق مخالفت دفاع کنند. نیروهای پلیس از پیوستن افراد بیش‌تر به تجمع جلوگیری کردند و سد راهشان شدند. تجمع‌کنندگان هم‌چنین به اخراج اعتصاب‌کنندگان غذا از دفتر جنبش سان‌ایسیدرو اعتراض کردند. هر چند وزارت فرهنگ قول‌هایی داد اما ۵۳۵ روشنفکر اطلاعیه‌ای در حمایت از تجمع تدوین نمودند، کسانی که هنوز امیدوارند بتوان کوبا را به سوی یک سوسیالیسم دمکراتیک برد. در میان امضاکنندگان چند آنارشیست دیده می‌شوند، اما چندین فعال آنارشیست دیگر از امضای متن به علت نارسایی‌اش برای استقرار گسترده‌ترین آزادی‌ها در کوبا خودداری کردند. متن کامل بیانیه را بخوانیم:
«ما رویدادهای روزهای اخیر و تجمع مقابل وزارت فرهنگ را در هاوانا دنبال کردیم. کسانی که این بیانیه را امضاء می‌کنند دارای اختلاف عقیده هستند، اما یک نقطه مشترک اخلاقی دارند که مخالفت با هر گونه حرکت خشونت‌آمیز دولت است. امضاکنندگان حامل نظرات و پیشنهادهای شهروندان هستند که می‌خواهند گفت‌وگو کنند، هر چند برخی در کوبا حضور ندارند.
به هر کس که نظری برای کوبای بهتر، حق حاکمیت ملی، استقلال و تمامیت میهن دارد، خوش‌آمد می‌گوییم.
ما می‌خواهیم مرجعی اتیک، سیاسی و انسانی داشته باشیم که در آن عدالت اجتماعی و دمکراسی و دربرگیرندگی جای خود را به هر شکلی از حذف و تبعیض بدهد تا فضایی برای گفت‌وگو و آشتی در کوبا و هر جایی که کوباییان زندگی می‌کنند به وجود آید.
ما برای یک جمهوری دمکراتیک، قانون‌مند، دولتی قانون‌مدار و حقوق بشر برای همه، برای احترام به کثرت‌گرایی سیاسی، برای آشتی بین محیط‌زیست و زندگی، رفاه و صلح انسان‌ها هستیم و خواستاریم که به تعدی علیه تقویم انتخاباتی پایان داده شود و دوازدهمین بند قانون اساسی انتقالی رعایت گردد. قانونیت تمام استانداردهای پایین‌تر از قانون اساسی باید بررسی شوند تا دولتی قانون‌مدار و حافظ آزادی شکل بگیرد.
ما بر این باوریم که باید پل‌های گفت‌وگو در جامعه مدنی را چنان ساخت که بتوان حرکت خودجوش و مستقل از وزارت فرهنگ که ما شاهدش بودیم، مستحکم گردد تا سپس بتوانیم برای دیگر مسائل جامعه به اجماع برسیم.
ما گمان می‌کنیم که ترویج یک فرهنگ مدنی برای حقوق بشر و روابط برادرانه ضروری‌ست تا بتوان از گفتمان سیاسی قطبی‌کننده گذار کرد و هر شکلی از نابرابری و خشونت را شکست داد.
بسیار مهم است که چنین امری در سطح کشور و فرای مرزهایش به وقوع بپیوندد تا به گوناگونی ایدئولوژی‌ها و باورها احترام گذاشته شود.
ما هرگونه اقدام خشن و سرکوب‌گرانه را محکوم می‌کنیم و خواهان حفاظت از فضاهای گفت‌وگو در چارچوب قانون و قانون اساسی هستیم. راه ما مسالمت‌آمیز است، علیرغم مخالفت، خواهان گفت‌وگو هستیم.
حرکت ما از پایین است.»
دولت کوبا به هیچ نشریه و رسانه‌ای که تحت کنترلش نباشد اجازه‌ی انتشار نمی‌دهد. لاجرم باید به نشریات دولتی رجوع کرد تا طرز برخورد حکومت را دریافت. علیرغم اشکال کاملاً مسالمت‌آمیز جنبش سان‌ایسیدرو که در اعتصاب غذا، تجمع آرام مقابل وزارت فرهنگ و بیانیه ۵۳۵ نفری تبلور یافت، روزنامه‌ی «گرانما»، ارگان مرکزی حزب کمونیست کوبا در شماره اول دسامبر ۲۰۲۰ خود سرمقاله‌ی تندی چاپ کرد و بدون اشاره به جنبش ضدسانسور و آزادی‌خواه زندانیان سیاسی نوشت که عده‌ای قصد دارند با مبارزه مسلحانه «نظم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطبق با قانون اساسی» را براندازند! همان روز چندین عکس در شبکه‌های اجتماعی منتشر شدند که نشان می‌دادند نیروهای ویژه ضدشورش حضور کم‌سابقه‌ای در پایتخت دارند. دولت کوبا تصمیم گرفته است که پول ملی (پزو) را با پول دومی که خود برای گردشگران خارجی ابداع کرد و کوک نام دارد و برابر با یک دلار است در هم ادغام کند. بسیاری از مردم نگران فقیرتر شدن خود در پی اجرای این تصمیم هستند. برخی از مغازه‌ها مدتی‌ست که نه پزو را می‌پذیرند و نه کوک را. عده‌ای می‌گویند که حضور فزاینده پلیس از ترس حکومت از شورش‌های مردمی‌ست، ضمن این که شیشه‌های یک مغازه در خیابان‌های لینه‌آ و ۱۲ هاوانا درهم شکسته شد، مغازه‌ای که فقط دلار آمریکا را قبول می‌کند. دولت ماه ژوئیه گذشته ۷۰ فروشگاه باز کرد که فقط دلار آمریکا را برای فروش اجناسشان می‌پذیرند. بدیهی‌ست که توده‌های وسیع مردم که در فقر مطلق به سر می‌برند داری قدرت خرید از این فروشگاه‌ها نیستند و به جز کاست حاکم، طبقه‌ی بورژوای نوپای بخش خصوصی مشتری این مغازه‌ها هستند.
به هر حال در رابطه با جنبش سان‌ایسیدرو نه فقط قول‌هایی که وزارت فرهنگ داده بود فوراً فراموش شدند، بلکه میگل دیاز کانل، رئیس‌جمهور کوبا در انظار عمومی ظاهر شد و این جنبش را آخرین تلاش برای سرنگونی انقلاب کوبا نامید. وزیر فرهنگ هم روز ۴ دسامبر ۲۰۲۰ اعلام کرد که هیچ گفت‌وگویی با هنرمندان، آن گونه که معاونش روز ۲۷ نوامبر قول داده بود، انجام نخواهد شد، زیرا به زعم او: «آنان در تماس مستقیم با دستگاه تبلیغاتی آمریکا هستند و از کارمندانش حمایت مالی دریافت می‌کنند.»
روزنامه گرانما چندین مطلب در این باره نوشت و بدون ارائه کوچک‌ترین سندی معترضان سان‌ایسیدرو را وابسته به «سیا» نامید که می‌خواهند از میامی با تحریک «مزدورانشان» در داخل کشور حکومت را با «کودتای نرم» سرنگون کنند. حتا سفارت کوبا در تهران بیانیه داد و نوشت: «در بحبوحه بحران سلامت که جهان به دلیل همه‌گیری کووید-۱۹ با آن روبه‌روست، ایالات متحده اقدامات غیرقانونی و غیرانسانی محاصره اقتصادی، تجاری و مالی علیه مردم کوبا را به بالاترین سطح خود در ۶۰ سال گذشته رسانده است. گویی این کافی نبوده و در یک فصل جدید از مداخلات و اغتشاشات آشکار در امور سیاسی و داخلی کوبا و نقض غیرقابل انکار کنوانسیون وین در روابط دیپلماتیک، دولت ایالات متحده از طریق سفارت خود در هاوانا و با مشارکت مزدورانی که در جزیره اقامت دارند، اقداماتی چون نافرمانی مدنی و دیگر اقدامات غیرقانونی علیه نظام را که منجر به بی‌ثباتی خواهد شد، ترتیب دادند.»
پس از فروکش موقت جنبش ضدسانسور، مقاومت در اشکال دیگری ادامه پیدا کرد. اوسمل آدریان روبیو سانتوس را جوان‌ترین معترضی خواندند که برای آزادی خواننده راپ مقابل مقر جنبش سان‌ایسیدرو و جزو تجمع‌کنندگان وزارت فرهنگ بود. او را به خدمت اجباری فراخوانده‌اند. اوسمل معتقد است که رفتن به سربازی کمک به «دیکتاتوری حاکم» است. وی در صفحه‌ی فیس‌بوکش نوشت: «دوستان، می‌خواهم اقدامی کنم، اما به پشتیبانی و یاری شما نیازمندم. کاری که در نظر دارم به نفع اکثر جوانان کوبایی‌ست. شما به من بگویید چگونه می‌توان این عمل را انجام داد؟ من باید بتوانم امضاهای بسیاری جمع کنم تا نشان داده شود که جوانان کوبایی مخالف رفتن به خدمت اجباری و گرفتن اسلحه برای رژیم دیکتاتوری هستند.»
هر چند حکومت کوبا چنان پوشالی نیست که با یک اعتصاب غذای چهارده نفر، یک تجمع دویست نفره یا یک بیانیه ۵۳۵ نفره سرنگون شود، اما این حکومت با برخوردی که با این جنبش ضدسانسور بی‌سابقه کرد نشان داد که مانند هر رژیم خودکامه‌ای از کوچک‌ترین حرکت مستقلی به هراس می‌افتد و نیروهای پلیسی و امنیتی خود را بسیج می‌کند.
نادر تیف
یکشنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۹ ــ ۲۰ دسامبر ۲۰۲۰
پی‌نوشت:
*آلفردو لوپز از بینان‌گذاران آنارکوسندیکالیسم در کوباست. او ۲۰ ژوئیه ۱۹۲۶ به دستور دیکتاتور وقت، خراردو ماچادو، در ۳۲ سالگی، به قتل رسید.
نقد مخالفان امپریالیستهای غربی بدون ذکر آلترناتیو آنارشیستی، در خدمت انقلاب رنگین غربی هاست.