اصلاح‌طلبی بی‌مایه و بی‌مایه‌گی منتقدان – اکبر کرمی

اصلاح‌طلبی در ایران جریانی نیست که به پس از انقلاب اسلامی در ایران محدود شود؛ اما این جریان کم‌وبیش پس از دوم خرداد ۱۳۷۶ صورت‌بندی جدیدی یافته است؛ و همانند طبقه ی اجتماعی حامل آن‌ پس از انقلاب، برآمد بازبینی دو دهه شکست در جمهوری اسلامی است؛ شوربختانه این جریان هر چه پیش‌تر رفته است کم‌تر به آماج خود رسیده است. در بارو و داوری من این کارنامه ی ناکام هم به بی‌مایه‌گی اصلاح‌طبان در نقد قدرت، دین، فرهنگ و ساختار سیاسی حاکم بازمی‌گردد و هم به انحطاط تاریخی ما ایرانیان؛ انحطاطی که بیش از هر جا در میان منتقدان و دشمنان اصلاح‌‍طلبی خودنمایی می‌کند.

یکم. امید به ظهور یک دیکتاتور صالح روی دیگر فرهنگ انتظار است، که شوربختانه در آثار و افکار بسیاری از ایرانیان تنیده شده است. تفاوت‌ها خیلی جدی نیست؛ و معمولن به فاصله ی ما از قدرت باز می‌گردد. یعنی اگر فاصله ی ما از قدرت سیاسی مستقر برداشته شود، اختلاف‌‌ها و گوناگونی‌ها ی ما هم تا حد بسیاری از میان برخواهد خواهد خاست؛ و ما به آسانی به یک ملت سراسر انتظار تغییر چهره می‌دهیم.

ملتی که گلایه بسیار می‌کند، اما هیچ راه‌حل مشخصی ندارد.

ملتی که به همه کس و همه چیز مشکوک است، اما هیچ مسوولیتی نمی‌پذیرد.

ملتی که به شهیدبازی و سوگ‌واری معتاد است، اما پای ثابت بالا آمدن هر استبدادی است.

ملتی که در ستایش راستی، پاکی و درستی بسیار پیش رفته است‌، اما تا خرخره در ناراستی، نادرستی و ناپاکی فرو رفته است.

ملتی که قهرمان‌پرور و نیازمند قهرمان است، اما از خود همتی درخور برای اصلاح امور نشان نمی‌دهد. 

ملتی که در دوگانه ی تسلیم و انقلاب قفل شده است؛ و در هر بهار آزادی تنها به بالا آوردن دیوار زندان‌ها ی تازه و زندان‌بان‌ها ی جدید اهتمام نشان می‌دهد.

دوم. آدمیان در اساس به گونه‌ای شگفت‌انگیز همانند هم عمل می‌کنیم؛ یعنی همه در پی منافع خویش هستند. آن‌چه میان ما فاصله انداخته است اطلاعات ما و مکانیزم پردازش‌گر آن‌ها، یعنی مغز است. اگر مغزها و داده‌ها یکی بود، به قاعده نباید فاصله و تفاوتی هم در میان می‌بود.‌

وقتی پای منافع سیاسی در میان است، مهم‌ترین تفاوت (متغییر)، فاصله ی ما از قدرت و راه‌های رسیدن به آن است؛ از این چشم‌انداز اگر جریان‌ها ی سیاسی و ادعاها ی آن‌ها را در فاصله ی آن‌ها از قدرت و امکانات میل و نیل به قدرت ضرب کنیم، برآمد آن‌چه در ابتدا بسیار گوناگون به نظر می‌رسید، به طور شگفت‌انگیزی به هم نزدیک خواهد شد.

به مفهوم انتظارو خوانش خود از آن بیاندیشید؛ اگر بتوانید از حاشیه‌ها بگذرید، که به نبود گفت‌وگو و امکان سازش بازمی‌گردد، همانند‌ها ی بسیاری میان ایرانیان دیده می‌شود. همانندی‌هایی که هم به خواستگاه مشترک و هم به اکوسیستم مشترک فروکاهیدنی است؛ سوشیانیزم(۱) و استبداد ایرانی.

سوشیانیزم و استبداد ایرانی دو روی یک سکه‌اند. یعنی هرچه فرهنگ انتظار عمیق‌تر، استبداد مقبول‌تر وبرآمدنی‌تر. (شیعه‌گری را نباید و نمی‌توان برآورنده ی استبداد ایرانی دید؛ این آسیب و تظاهرات آن برآمد استبداد ایرانی است.)

در این چشم‌انداز سیاست هیچ‌گاه آن نیست که سیاست‌مدارها ادعا می‌کنند؛ آن‌چه را سیاست‌مدارها ادعا می‌کنند، در فاصله ی آن‌ها از قدرت و نیروهای اجتماعی که می‌تواند آنان را به قدرت برسانند ضرب کنید، فضای خاکستری پهنه ی سیاست، روشن‌تر خواهد شد. در نتیجه بیش از سیاست‌مدارها، آن فاصله‌ها و راه‌ها و طبقات اجتماعی و گروه‌های سیاسی هستند که اهمیت دارند؛ آن‌ها سیاست، سیاست‌مدارها و سیاست‌گذاری‌ها را محدود و فرموله می‌کنند.

سوم. ایرانیان، ایران و جمهوری اسلامی شوربختانه از دش‌واری‌ها ی بسیاری رنج می‌برند؛ یک‌کاسه کردن و گزینشی برخورد کردن با آن‌ها ریشه ی بسیاری از بگومگوها ی بی‌حاصل و بی‌سرانجام سیاسی در ایران ام‌روز است که بیش از هر جایی درمنازعه ی اصلاح‌طلبی و براندازی خود را می‌نمایاند. ایرانیان به طور چیره پس از چهاردهه تسلیم و تکاپوی بی‌وقفه برای بالا آوردن دیوارها ی زندان خود و اوینیدن (اوینی کردن) کامل ایران، حالا خسته و ناامید به جمهوری اسلامی و زندان‌بان اعظم آن پشت کرده و دوباره رویای آزادی پخته اند. اما هرچه می‌گردند، راهی آسان به رهایی نمی‌یابند! در نتیجه بسیار کلافه‌اند و به زمین زمان مشکوک!

بگذارید برای روشن‌تر شدن دامنه ی ادعاها ی خود مشکلات را صورت‌بندی کنیم؛ تا بتوانیم درک مناسب‌تری از جبهه‌بندی‌ها ی جاری داشته باشیم.

دشواری‌های تاریخی (منطقه‌ای و جهانی)

دشواری‌های اجتماعی و فرهنگی (اسلامی و پیشا‌اسلامی)

دشواری‌های ساختاری و حقوقی (حقوق اساسی و حقوق عمومی)

دشواری‌های سیاسی (پیشاانقلابی و پساانقلابی)

دشواری‌‌های مدیریتی و حکومتی

با در نظر گرفتن متغییر فاصله ی جریان‌ها ی سیاسی از قدرت مستقر و وسعت پایگاه اجتماعی آن‌ها، به آسانی قابل درک است که چرا در هر گفت‌وگویی اصلاح‌طلبان غالبن ترجیح می‌دهند با تاکید بر دش‍واری‌ها ی تاریخی و اجتماعی و فرهنگی ایران، بیش‌تر از دش‌واری‌ها ی سیاسی و مدیریتی بگویند و برون‌شدی برای آن‌ها پیش بگذارند. اما در برابردشمنان و منتقدان آن‌ها (براندازان) با نادیده‌ گرفتن دش‌واری‌ها ی تاریخی، اجتماعی، و فرهنگی بر دش‌واری‌ها ی ساختاری و حقوقی متمرکز هستند تا راهی به رهایی از ساختار معیوب موجود نشان دهند. (۲)

چهارم. هسته ی سخت قدرت در نظام جمهوری اسلامی نهاد روحانیت، نهاد ولایت‌فقیه و در مرکز آن‌ها شخص علی خامنه‌ای و نظامیان تحت فرمان او هستند. او (دست‌کم روی کاغذ) اول و آخر هر تصمیمی است؛ هرچند در تصمیم‌سازی‌ها نهادها، گروه‌ها، جریان‌ها و افراد بسیاری موثر هستند. جمهوری اسلامی هرچه که هست برآمد این بافتار است. ساختار سیاسی هرچند در به قدرت رسیدن این بافتار بسیار موثر بوده است، اما در تحولات آینده اهمیت چندانی ندارد؛ چه، هسته ی سخت قدرت یعنی این بافت سیاسی به آسانی می‌تواند با این ساختار بازی کند و به آن سمت و سو دهد. هیچ نهاد مستقلی که بتواند تصمیمات این بافتار را به چالش بگیرد و نقض کند وجود ندارد. در نتیجه این بافت سیاسی تنها کانون حقیقی و حقوقی توزیع قدرت در شرایط عادی است. تنها با غیرعادی شدن شرایط است که اصلاح‌طلب‌ها یا برانداز‌ها شانس مداخله در امر توزیع قدرت و توضیح و تغییر ساختار را خواهند یافت.

در چنین شرایطی آشکار است که نمی‌توان منتقد وضع موجود بود و در همان حال به علی خامنه‌ای امید بست‌؛ فساد جاری در ایران در هر معنایی برآمد یکه‌تازی آن مغز علیل است. اما فرهنگ انتظار هر امر آشکاری را پیچیده و قابل مناقشه می‌کند. در نتیجه کسانی پیدا می‌شوند که عبور از بحران را آشکارا به کسانی نسبت می‌دهند که در برابر خامنه‌ای ایستاده اند. آن‌ها آشکارا افراد و جریان‌هایی را که در برابر استبداد ایستاده اند، عامل استمرار وضعیت موجود و ریشه بحران‌ها می‌دانند.

بگذارید به دو نمونه ی مشخص از فرهنگ انتظار که دو جریان فکری را در ایران ام‌روز نماینده‌گی می‌کند اشاره کنم و به آسیب‌شناسی آن بپردازم. در هر دو  نمونه منتقدان از قربانیان این ساختار حقوقی بیمار و بافتار سیاسی ویران‌گر هستند؛ و این نکته بسیار مهم است. یعنی پای‌گاه اجتماعی و فاصله ی منتقدان از هسته ی سخت قدرت (و فرهنگ انتظار) اهمیت دارد و به این برآوردها می‌انجامد و نه منافع نامشخص و پنهان (که غالبن به انگاره‌ها ی رنگارنگ نیرنگ کشیده می‌شود.)

نمونه ی نخست انتظار فرج از گروه‌های راست وحشی دارد و نمونه دوم انتظار فرج از گروه‌ها راست وحشی جهانی؛ هر دو اما در جایی به هم می‌رسند و اصلاح‌طلب و اصول‌گرا را سروته یک کرباس می‌دانند و در آرزوی برانداختن هر دو هستند. در باور هر دو منتقد اصلاح‌‍طلب‌ها به استمرار این وضعیت ناپایدار مدد می‌رسانند.

احمد زیدآبادی

احمد زیدآبادی در تحلیل‌ها ی خود هم دون‌کیشوت و هم سانچوپانزا است. احمد زیدآبادی روزنامه‌نگار خوبی بود؛ اما سیاست‌مدار نگون‌بختی است؛ او پس از زندان نه‌تنها منتقد اصلاح‌طلبان که منتقد اصلاح‌طلبی هم شده است! او تا آن‌جا به نقد اصلاحات و اصلاح‌طلبان اشتها نشان می‌دهد که جا را برای نظامیان حاکم باز کند و نه بیش‌تر! او به‌جای تهیج و تشویق اصلاح‌طلبان به جدی بودن و اراده به کسب قدرت داشتن و درانداختن طرحی نو، آن‌ها را همانند آقای گلمپ در کارتون گالیور به کوتاه آمدن و پس‌نشستن هل می‌دهد.

در خوش‌بینانه‌ترین نگاه، انگار زیدآبادی همانند بسیاری از ایرانی‌ها درک مناسبی از قدرت هم چون امری نمادین ندارد؛ او بر این باور است که مساله ‌ی اصلی نظام حاکم (هسته ‌ی سخت قدرت) در ارتباط با نظام‌ جهانی آن‌جاست که نظامیان حاکم می‌خواهند خودشان پشت رل باشند؛ به باور او اگر اصلاح‌طلب‌ها به گونه‌ای خودخواسته و خودخاسته از ادعای قدرت و بخش کوچکی از آن کیک (که در ظرف سیاست‌ مانده است و در نهادهای انتخابی و از طریق انتخابات توزیع می‌شود.) چشم بپوشند، شاید برای همه مفیدتر باشد. او بارها و بارها این توهم را در اشکالی گوناگون قلمی کرده است؛ بدون آن‌که به خود زحمت دهد و بپرسد: چرا احمدی نژاد این‌گونه کمیک ناکام ماند؟

و اگر آن‌طور که او امر سیاست را ساده می‌کند و نسخه می‌پیچد، نشد چه؟

هسته‌ی سخت قدرت تنازع بر سر قدرت است؛ کم کردن رقبا به تنازع پایان نمی‌دهد؛ حتا توزیع آن و دمکراتیک کردن آن هم پایان رقابت نیست؛ سیاست سیاست است و تنها با نهادینه کردن انتقال آرام و دمکراتیک قدرت کمی تا قسمتی رام و مدنی می‌شود. در نتیجه باید پرسید زیدآبادی با آن همه آفتابه لگن، چرا هیچ تکاپویی برای تدارک شام و نهار ندارد؟

به این استدلال غم‌انگیز او نگاه کنید و خودتان داوری کنید. او می‌گوید “بیش از دو دهه است اصلاح‌طلبان بی‌وقفه تکرار می‌کنند که در نظام سیاسی ایران مسئولیت تناسبی با قدرت ندارد؛ به طوری که مسئولانِ امور اجرایی فاقد قدرت و صاحبان اصلی قدرت، فاقد مسئولیت هستند. خب، انطباق مسئولیت و قدرت چگونه باید رخ دهد؟ از دو حال که خارج نیست. یا صاحبان قدرت، قدرت خود را به صاحبان مسئولیت تفویض کنند و یا صاحبان مسئولیت، مسئولیت خود را به صاحبان قدرت واگذارند. اولی را که اصولگرایان تن نمی‌دهند و دومی را هم که خودِ اصلاح‌طلبان! بنابراین، این همه از تعارضِ بین مسئولیت و قدرت در کشور دم زدن و باز در فصل انتخابات برای تداوم عملی این تعارض، این همه شور شوق از خود بروز دادن، نشانۀ چیست؟ متأسفانه نشانۀ خیلی بدی است.”

برای درک این استدلال ناکام و اهتمام ناتمام لازم نیست راه دور و درازی رفت. همان دادگاه‌ها ی قاضی صلواتی که به اتهام‌ها ی احمد زیدآبادی رسیده‌گی کرد کفایت می‌کند. تصور کنید احمد زیدآبادی، مظلومی، کودکی، زنی، یا یک گروه اقلیت و آسیب‌پذیر در یک خانواده، منطقه یا کشور در دادگاه در تکاپوی بازیافت خودگردانی، خودپایی، و خودفرمان‌فرمایی (حقوق خود) است؛ و نیز تصور کنید این جماعت در یک جامعه‌ای که حساب و کتاب بر آن حاکم است به سر می‌برد و همانند هر جامعه ی به‌سامانی در نهایت کارشان به دادگاه می‌کشد و دادگاه باید بر آن‌ها و خواست‌ آن‌ها داوری کند. زیدآبادی این‌جا (در دادگاه مدیا) در نقش یک قاضی صلواتی دیگر ظاهر می‌شود و یک تنه چند خطای بزرگ را صلواتی مرتکب می‌شود.

الف. او از مجموعه ی استدلال‌ها ی مدعی تنها به یک ادعا تمرکز می‌کند و بر پایه ی آن حقوق اساسی مدعی را نادیده می‌گیرد. در این مورد خاص اصلاح‌طلب‌ها یک بسته ی کامل ادعا پیش گذاشته‌اند؛

ادعاها حقوقی (قانون اساسی قدرت را توزیع کرده است؛ در حالی که نهادها ی انتصابی قانون اساسی را هرجا نپسندیده‌اند تعطیل کرده‌اند.)

ادعاها ی تاریخی (تاریخ اندیشه و نیز مذاکرات خبره‌گان موسس قانون اساسی در برابر و مغایر با اقدامات نهادها ی انتصابی است.)

ادعاها ی سیاسی (اصلاح‌طلب‌ها در پاسخ به نقدها ی سیاسی منتقدان و تلاش آن‌ها برای ناکارآمد نشان دادن نهادها ی انتخابی به عدم تناسب غیرقانونی مسوولیت و قدرت اشاره می‌کنند.)

و…

زیدآبادی از آن میان تنها یک ادعا را نصفه و نیمه قاپیده و در چهارچوبی که سال‌ها به آن کوبیده است (منصرف کردن اصلاح‌طلبان از پی‌گیری ی حقوق اساسی خود و واگذاری همه چیز به نهادها ی انتصابی) به مدعی می‌گوید: خب راه حل مساله بسیار ساده است. شما همه ی حقوقت را بگذار و بگذر تا مساله فیصله پیدا کند!

ب. مساله تنها خلع‌ید کردن ملت و بخشی از آن‌ها (اصلاح‌طلبان) از حقوق اساسی خود نیست؛ هزینه‌ها ی هنگفت احتمالی آینده هم هست. او با بی‌مسوولیتی تمام به اصلاح‌طلبان می‌گوید: من و نهادها ی انتصابی تصمیم می‌گیرم؛ شما هزینه ی آن را بپردازید.

ت. او در قامت یک دانای کل ظاهر می‌شود و همانند ولی‌فقیه می‌گوید: من از شما مساله و حقوق‌تان و مصالح‌تان را به‌تر و دقیق‌تر درک می‌کنم؛ به من (علم قاضی) اعتماد کنید و بروید پی کارتان.

ممکن است او شجاعت اخلاقی و سیاسی لازم برای پوست‌گیری از ادعاها ی خام خود را نداشته باشد؛ اما جان کلام احمد زیدآبادی روشن است؛ اهمیت ندارد هزینه چه‌اندازه است؛ از جیب چه کسانی پرداخت خواهد شد؛ چه کسانی صاحب حق هستند؛ چه کسانی باید انتخاب کنند؛ اصلاح‌طلبان اگر بگذارند، کار زودتر یک‌سره می‌شود.

از اصلاح‌طلبی بی‌مایه و بی‌چاره‌گی عمیقی که برخی از اصلاح‌طلب‌ها گرفتار آن ‌اند، بگذریم، نقدهای احمد زیدآبادی به اصلاح‌طلب‌ها نه تنها عجیب که وحشتناک هم هست؛ تصور کنید اگر دیوانه‌ای پیدا شود و همه‌ی استدلال‌های زیدآبادی که برای صاف کردن راه به قدرت رسیدن نظامیان مطرح می‌کند را به نفع رهبری مجتبی خامنه‌ای ردیف کند، آب از آب تکان نخواهد خورد! او وقتی اولین نقدها ی خود به اصلاح‌طلبی را می‌نوشت همانند دون‌کیشوت به نظر می‌رسید، اما حالا که متوهمانه به تکرار و تکثیر آن توهم‌ها همت گماشته است و برای یک‌پارچه کردن قدرت (که شاید به تولد سلطنت جدیدی بینجامد) سر از پا نمی‌شناسد؛ بیش‌تر همانند سانچوپانزا است که شیفته‌ی دون‌کیشوت درون خود شده است. این بد‌پنداری روی دیگر فرهنگ انتظار است که هم چنان که در بالا آمد در میان ایرانیان ریشه‌ها یی عمیق دارد.

پرویز دستمالچی

پرویز دستمالچی یک سانچوپانزای دیگر است؛ او هم عاشق دون‌کیشوت درون خود است.

پرویز دستمالچی که از جان‌به‌دربرده‌گان جنایت هولناک میکونوس توسط جمهوری اسلامی است در متنی با سرنام “توهمات تاج‌زاده” و به بهانه نقد او به نقد اصلاح‌طلبی در ایران ام‌روز پرداخته است. به باور او “مصطفی تاج‌زاده وحدت اضدادی را می خواهد که در چهل و دوسال کذشته از یک‌سو منافع و منابع ملت ایران را بر باد داده و از دیگر سو کشور را به ویرانی کشانده است.”

جان مایه ی نقد دستمالچی به اصلاح‌طلبی به دش‌واری‌های حقوقی و ساختاری در جمهوری اسلامی باز‌می‌گردد. او با نقد بندها ی مختلف قانون اساسی جمهوری اسلامی در تلاش است نشان دهد: “اصول «حاکمیت اللهّ» (حکومت دینی) که به معنای حق ویژه حکومت دین سالاران بر مردم و در پی آن سلب کامل حق حاکمیت ملت بر سرنوشت خویش است” در کنار “سیاست های راهبری کاملا نادرست، دشمنی با جهان و ملت خود، بی دانشی، بی لیاقتی، دروغگویی سیستماتیک، فساد، دزدی، ثروت اندوزی افسانه ای، خشونت و سرکوب، جنایت و تجاوز و شکنجه، اعدام و ترورهای درون و برون مرز مخالفان” هیچ امکانی برای اصلاح در جمهوری اسلامی نمی‌گذارد.

وی هم‌چنین به “سیستم قضایی فاسد و قوانین ارتجاعی و قوه اجرایی که وظیفه اش اجرای سیاست‌ها ی کلان رهبر مذهبی نظام است.” اشاره دارد؛ و با زبان خمینی به اصلاح‌طلبانی همانند تاج‌زاد یادآوری می‌کند: “ولایت یعنی حکومت و اداره ی کشور و اجرای قوانین شرع مقدس… و چون حکومت اسلامی حکومت قانون است قانون شناسان و از آن بالاتر دین شناسان یعنی فقها باید متصدی آن باشند.”

“ایشان هستند که بر تمام امور اجرایی و اداری و برنامه ریزی کشور مراقبت دارند… در این طرز حکومت حاکمیت منحصر به خدا است و قانون فرمان و حکم خدا است. قانون اسلام یا فرمان خدا بر همه افراد و بر دولت اسلامی حکومت تام دارد… این توهم که اختیارات حکومتی رسول اکرم (ص) بیشتر از حضرت امیر (ع) بود و یا اختیارات حکومتی حضرت امیر (ع) بیش از فقیه است، باطل وغلط است… “

“همه افراد تا ابد تابع قوانین قرآن هستند. تمام اشخاص حتی رأی رسول اکرم (ص) در حکومت و قانون هیچگونه دخالتی ندارند. همه تابع اراده الهی هستند.”

دستمالچی از اصلاح‌طلبان می‌خواهد از خود بپرسند قدرت واقعی آن‌ها کجا است؟ و چه‌گونه کاری را که پیشینیان در انجام آن وامانده‌اند، آن‌ها می‌خواهند انجام دهند؟ به باور او تاریخ سه دهه ی اخیر نشان می‌دهد که این کار شدنی نیست. استدلال‌های دستمالچی هم تکراری هستند و هم در پهنه سیاست‌ورزی بی‌ربط؛ بسیاری از آن ادعاها را دیگران (از جمله صاحب این قلم دو دهه پیش، نه در خارج از ایران در زیر سنگینی سانسور و سرب در داخل ایران) نوشته اند. (۳) برآمد آن حرف‍‌ها – اگر همه ی آن‌ها درست و راست باشد – آن است که اصلاحات تنها در ساختارها ی دمکراتیک و به‌سامان ممکن است؛ و اصلاحات در گرو یک نهاد دمکراتیک یا متن قانونی شسته‌رفته و مردم‌سالار است؛ و از آن‌جا که ما از همه بی‌بهره‌ایم، اصلاحات در جمهوری اسلامی پاسخ نمی‌دهد؛ و باید بی‌خیال آن شد.

با این دست استدلال‌ها البته می‌‌توان از این هم فراتر رفت؛ و به همه ی اصلاح‌طبان گذشته ی ایران هم خرده گرفت‌؛ چه، بر اساس آن‌چه ادعا شده است؛ آن ها هم خیال خام پخته بودند که رویا ی اصلاح نظام سلطانی قاجاری و پهلوی را مزمزه می‌کردند. یعنی در ایران از استبداد گریزی نیست؛ یعنی ما محکوم به انقلاب‌های پی‌درپی هستیم. یعنی ما باید در انتظار یک دیکتاتور صالح بنشینیم. یعنی مناسبات حقیقی قدرت هیچ! یعنی سیاست‌ورزی تعطیل! یعنی همه ی آن‌ها که همانند دستما‌ل‌چی نمی‌اندیشند، دست از کار بکشند، تا شاید حضرت ایشان و هم‌فکران بتوانند با نوشتن یک قانون اساسی متعادل منتسکیویی، یا دمکراتیک هملتونی راهی به رهایی بنمایند.

در این صورت‌بندی تکراری و خودگویانه تنها یک مشکل کوچک می‌ماند. چه‌گونه باید به آن‌جا رسید؟

احتمالن دستمالچی همانند بسیاری از گروه‌های اپوزیسیون خواهد گفت: با برانداختن جمهوری اسلامی.

اما این پاسخ تنها مشکل را جا‌به‌جا کرده است؛ و پرسش اساسی هنوز پا‌برجا است: چه گونه باید جمهوری اسلامی را برانداخت؟

دست‌کم برخی از استدلال‌های دستمالچی خودشکن هستند؛ یعنی به جریان برانداز هم باز می‌گردد. اگر ناتوانی اصلاح‌طبان در سه دهه ی گذشته نشان شکست این پندار و پایان آن رویا است، چرا نتوان به چهار دهه شکست براندازان اشاره کرد؟ و چرا هنوز جناب دستمالچی از رویای عبور از جمهوری وحشت اسلامی دست نکشیده است؟

نکته مهم دیگری هم هست که نباید از قلم بیفتد. دستمالچی در نقد جمهوری اسلامی به مفاهیم و آسیب‌هایی اشاره دارد که آشکارا غیرساختاری و غیرحقوقی اند؛ یعنی در نقد او هم، هنوز امکان اصلاح جمهوری اسلامی ته نکشیده است؛ آن‌چه ته کشیده است امید او است! هم به اصلاح و هم به رسیدن به قدرت. (۴)

اگر ناقد آن‌جا که به درستی به “سیاست‌ها ی راهبری کاملا نادرست، دشمنی با جهان و ملت خود، بی‌دانشی، بی‌لیاقتی، دروغ‌گویی سیستماتیک، فساد، دزدی، ثروت اندوزی افسانه‌ای، خشونت و سرکوب، جنایت و تجاوز و شکنجه، اعدام و ترورهای درون و برون مرز مخالفان” در جمهوری اسلامی اشاره می‌کند، راست باشد، باید بپذیرد که جمهوری اسلامی در غیبت آن آسیب‌ها البته می‌تواند به مراتب جای امن‌تری باشد.

در بدترین سناریو اصلاح طلب‌ها منافعی در ساختار موجود دارند و در جهت حفظ آن، با این نظام کنار آمده اند؛ و در به‌ترین سناریو آن‌ها در چشم‌اندازی ایستاده اند که به نقاط کور اپوزیسیون اشراف دارند و نمی‌توانند به نادانی و ناتوانی آن‌ها در تحلیل اوضاع امید بربندند.

در واقعیت به باور من هم این است و هم آن. یعنی دست‌کم بخشی از اصلاح‌طلب‌ها از ساختار موجود بهره و رانت می‌برند (و شاید از همین روست که این دسته از اصلاح‌طلبان به محافظه‌کاران بسیار نزدیک‌ترند.) و بخشی دیگر به واسطه ی نقاط کور و نزدیک‌بینی‌های جریان‌ها ی برانداز امکان نزدیک شدن به آن‌ها را ندارند. به باور این گروه اگر همه چیز طبق محاسبات براندازان و کسانی همانند دستمالچی پیش برود، و جمهوری اسلامی با سلام صلوات قدرت را واگذارد، ما تازه به سرخط رسیده‌ایم و باید بنشینیم و با هم گفت‌وگو کنیم. خب، براندازانی که امروز که هنوز نه چیزی به دار است و نه چیزی به بار رقبای خود را تحمل نمی‌کنند، چه تضمینی هست که فردا بکنند؟ آن که امروز پیاده است و از حوصله و تحمل تمرین دمکراسی و اصلاح سرباز می‌زند، البته اگر فردا که سوار شود حوصله به خرج نخواهد داد.

هرچند شانس بخشی از واقعیت سیاسی است، اما دل‌بستن به آن، نماد فرهنگ انتظار است.

ممکن است اصلاح‌طلب‌ها برای انتخابات آتی شانس زیادی نداشته باشند؛ اما بازی هنوز تمام نشده است؛ اصلاح‌طلب‌ها هنوز مترقی‌ترین جریان سیاسی اند؛ و فاصله ی آن‌ها از قدرت، نه به گونه‌ای است که به محافظه‌کاری کشیده شوند و نه آن‌قدر دور است که به تجربه‌گرایی! برای طبقه ی متوسط هنوز منطقی است که روی اسب اصلاح‌طلب‌ها تمرکز کنند، برای آن‌ها هورا بکشند؛ و امید پیروزی و به‌روزی آن‌ها را بپزند. ساده‌ترین دلیل آن است که اصلاح‌طلب‌ها هرچه که هستند (با سرجمع دانایی‌ها و نادانی‌هاشان و توانایی‌ها و ناتوانی‌هاشان) نماینده ی واقعی این طبقه‌اند؛ و این طبقه بیش‌ترین کنترل را روی آن‌ها دارد. اگر اصلاح‌طلب‌ها از یک جریان اصلاح‌طلب و رفرمیست واقعی دور افتاده‌اند، از آن روست که طبقه ی متوسط ایران هم مساله‌دار است.

امید بستن به محافظه‌کاران (احمد زیدآبادی)  یا براندازان (پرویز دستمالچی) روی دیگری ناامیدی است؛ ممکن است برای این ناامیدی دلایل بسیاری پیدا شود، اما برای آن امید من هرچه جسته‌ام هیچ نیافته‌ام. امید بستن به محافظه‌کاران و براندازان با همه ی تفاوت‌ها در یک نکته مشترک است؛ هر دو امید به برخاستن یک دیکتاتور صالح را مزمزه می‌کنند.

به‌ترین خوانش این امید سطحی و برآمده از یک ناامیدی عمیق را می‌توان در نوشته‌های دیوانه کننده ی احمد زیدآبادی یافت. او از زور ناامیدی دست از تشویق و تحریک و حتا نقد اصلاح‌طلب‌ها کشیده است؛ و چند سالی است که برای نظامیان و محافظه‌کاران تبلیغ می‌کند و امیدوار است از درون آن‌ها یک دیکتاتور صالح ظهور کند.(۵)

اصلاح‌طلب‌ها و طبقه ی متوسط باید روی زور بازوی خود حساب کنند. و اگر زوری در آن نمانده است، چاره‌ای برای آن بیاندیشند. و حالا که تاج‌زاده کاندید شده است و بسیاری از خواست‌ها ی ما منتقدان و دشمنان جمهوری اسلامی را با صدایی بلند، تکرار می‌کند، نمی‌توانیم از او بخواهیم کنار بنشیند؛ و به خیل عظیم لشکر انتظار بپیوندیم. بیانیه ی انتخاباتی مصطفا تاج‌زاده صدای این جریان است؛ آن که این صدا را نمی‌شنود یا در جهت تقویت آن گام برنمی‌دارد، در جایی به فرهنگ ویران‌گر انتظار و انگاره ی دیکتاتوری صالح می‌رسد.

مصطفا تاج‌زاده زمانی در یک تحلیل امکان مشارکت اصلاح‌طلبان در انتخابات آینده را نه تنها بسیار ممکن، که لازم می‌دانست. او با ذکر شواهدی مدعی بود اگر رییس‌جمهوری داشته باشیم که بخواهد و بتواند در برابر جریانی که انتصابی است و مخالف جمهوریت (و او به درستی آنان را «انسدادطلب» نامیده است) بایستد، می‌توان گام‌هایی به پیش برداشت و (به تعبیر من) راهی به رهایی از شر نظام، و نظامیان شرور و حاکم برداشت.

تحلیل او بسیار خوش‌بینانه است؛ چون بر سه پیش‌فرض کم‌و‌بیش ناممکن یا دشواریاب بنا شده است.

اگر رییس‌جمهور اصلاح‌طلب بخواهد و بتواند بایستد؛

اگر رهبر و گماشته‌گان او در شورای نگهبان و … به مردم امکان انتخاب این چنین رییس‌جمهوری را بدهند؛

و اگر شکاف میان اصلاح‌طلب‌ها و مردم آن‌قدر نباشد که اصلاح‌طلب‌ها هنوز بتوانند در یک انتخابات ملی پیروز شوند؛ آنگاه می‌توان گام‌هایی به پیش برداشت.

او آشکارا می‌گوید برای ایستادن و نوشیدن جام شوکران آمده است؛ شروط دیگر با ما است؛ اگر بخواهیم‌ و اگر بتوانیم.

پانویس‌ها

۱) ” آن سردار و رهبری که برای جهان برگزیده می شود بدون شک بی دادگر و ستم‌پیشه نیست بلکه شخصی بی‌آزار و مهربان است . از بین کسانی که در جهان خاکی زندگی می‌کنند گرچه کسی را نمی‌شناسم که بتواند نیکوکاران را در مقابل تبه کاران نگاهبانی کند، ولی بی‌گمان او باید نیرومندترین فرد در میان مردم باشد تا به درخواست او به یاریش شتابیم” . برگردان: موبد فیروز آذرگشسب/ گات‌ها، هات ۲۹ بند ۳

۲) تا این‌جا هیچ چیز عجیب و خارج از قواعد سیاست و سیاست‌ورزی نیست! اما وقتی بازی‌گران این دو جریان با همه ی توان به رودرویی با یک‌دیگر برمی‌خیزند، داستان دیگر و عجیب می‌شود. انگار این جریان‌ها هنوز درک جبهه‌ای مناسبی از خود و امکانات خود ندارند و چنان در تحلیل دش‌واری‌ها ی تاریخی، اجتماعی و فرهنگی ایران پیاده هستند که به آسانی می‌توانند، پیادنظام استبداد در کوبیدن رقیب سیاسی خود باشند. اصلاح‌طلبان و براندازان رقبای سیاسی اما هم‌پیمانان استراتژیک هم برای برآمدن ایرانی آباد و آزاد هستند. و اگر بتوانند به راستی و با درستی به ایران برای همه ی ایرانیان بیاندیشند باید بایک‌دیگر سازش و بسیار مناسب‌تر رفتار کنند.

۳) کرمی، اکبر، به کاهن دست نزنید! مطالعه ی تطبیقی شخص اول مملکت در قانون اساسی مشروطیت و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دسامبر ۲۰۰۳، وب‌گاه اخبار روز

۴) من اراده به قدرت را نه تنها نکوهش نمی‌کنم که می‌ستایم؛ هر شهروند ایرانی هم حق دارد و هم باید تلاش کند با دخالت کنش‌گرانه در پهنه ی ساست دست‌کم سهم خود از قدرت را به چنگ آورد و حفظ کند. اگر دمکراسی در ایران پا نمی‌گیرد شاید به این نکته هم بازمی‌گردد که در فرهنگ ایرانی قدرت و خواست آن به ناراستی و نادرستی نکوهیده شده است. 

آن چه در باور و داوری من نکوهیده است پنهان کردن آن اراده، ریاکاری اخلاقی و فرهنگی و آدرس نادرست دادن است.

۵) مساله ی محافظه‌کاران تنها نادانی‌ها ی انبوه آن‌ها نیست؛ ویرانی‌ها ی انبوه هم هست؛ نبود فاصله، یا چسبیده‌گی آن‌ها به قدرت، و راه‌های (خودویران‌گر) رسیدن به قدرت هم هست؛ که نه به التماس جواب می‌دهد و نه به نصیحت. به زبان دیگر حاصل ضرب محافظه‌کاری در این شرایط (فساد) و پارامترها (فجایع) صفر است؛ از او چیزی نمی‌ماند و نمانده است که مخاطب ما باشد.

چاپ کن