ظرف سال گذشته، جهان در یک حالت خاص “پاشاگردانی جهانی” سیر کرده است. در ٢۴ ساعت گذشته، با تحولات جدید صحنه فرودگاه کابل و عرصه سیاست افعانستان، این حالت ویژه جنبه نمادین ویژه تری یافته است. در یک کوشه جهان، در کاخ سفید جو بایدن با رخسار رنگباخته و سخنان ننگین و نپرداخته اش و در گوشه دیگر جهان در فرودگاه کابل توحش طالبان با اعلام بی مصداق “استقلال” افغانستان، دو صحنه بارز پاشاگردانی جهانی روز را نمایش دادند. اول سپتامبر ٢٠٢١ در کنار یازده سپتامبر ٢٠٠١ دو لحظه برجسته پرمصیبت از پاشاگردانی جهانی دو دهه گذشته اند.
“پاشاگردانی” واژه قدیمی رایجی است و در کاربرد امروز تعبیری مفهومی (conceptual)، معادل سیاسی آشفته بازار است. گرچه بیشتر زبانزد کُردزبانان است، برای متکلمان چند زبان دیگر هم از خاورمیانه تا آسیای میانه به آسانی قابل فهم است. معادل انگلیسی آن، turmoil یا disorder است. در قیاس با “بی نظمی جهانی” مفهومی اخصتر با مصداق درهمریختگی پردامنه تر و کم دوامتر است.
پاشاگردانی جهان امروز کم و بیش شبیه تحولات ١٩٨٩ و میتوان گفت کم و بیش حاصل ماندگار فروریزی ١٩٨٩ بلوک شرق و پیامدهای آن است. البته ویژگیهای امروز این آشفته بازار با آنچه سه دهه پیش بر جهان گذشت بسیار متفاوتند و بسیار هم پیچیده تر. ویژگیهای لحظه کنونی پاشاگردانی جهانی را باید دست نشان کرد تا بتوان در تابلوئی حدودا رئالیستی چشم اندازهای منطقی آن را ترسیم کرد.
این یاددشت کوتاه آغاز نشر رشته نوشتارهایی در دو متن فارسی و کردی است (با مضمون مشترک و اندکی تفاوت به اقتضای مخاطب). تا آنجا که تندرستی و انرژیم مجال دهد، قصد دارم یک نگرش و دیدگاه ماکرو درباره آنچه امروز در مقیاس جهان میگذرد را باز کنم و با شما خوانندگان علاقمند در میان بگذارم. هدف این است که بربستر تحلیل ماکرو از سیر روندهای پایدار اقتصاد و سیاست و جنگ در سطح جهان، بتوانیم هم به تحلیل کنکرت اوضاع سیاسی و نظامی کنکرت در میدان کشمکشهای قدرتهای درشت و ریز جهان دست بزنیم و هم به طور مشخص موارد معینی را (ازجمله در تحولات جاری خاورمیانه) بررسی کنیم.
فاتح شیخ
اول سپتامبر ٢٠٢١ – دهم شهریور ١۴٠٠
فاتح شێخ
پاشاگەردانی جیهانی: تایبەتمەندیەکان و ئاسەوارەکان
ساڵی ڕابردوو، جیهان به بارودۆخێکی تایبەتی “پاشاگەردانی جیهانی”دا تێپەڕیوه. له ٢۴ سەعاتی ڕابردوودا، بەو ئاڵوگۆڕه تازانەی شانۆی فڕۆکەخانەی کابول و مەیدانی سیاسەتی ئەفغانستان، ئەم بارودۆخه تایبەته لایەنێکی نمایشی تایبەتتری پەیدا کردوه. له گۆشەیەکی جیهان، له کۆشکی سپی جەو بایدن به ڕوخساری ڕەنگپەڕیو و قسەی نەنگینی نەپەرتاوتی و له گۆشەیەکی تری جیهان، له فڕۆکەخانەی کابول تەوەحوشی تالیبان به ڕاگەیاندنی بێناوەرۆکی “سەربەخۆیی” ئەفغانستان، دوو شانۆی نموونەیی پاشاگەردانی جیهانی ئەمڕۆیان نمایش کرد. یەکەمی سێپتەمبری ٢٠٢١ له پاڵ یازدەی سێپتەمبری ٢٠٠١دا دوو کاتوساتی بەرجەستە و پڕمسیبەتی پاشاگەردانی جیهانی سێ دەیەی ڕابردوون.
“پاشاگەردانی” وشەیەکه له کۆنەوه رەواجی بوه و له بەکارهێنانی ئەمڕۆدا دەربڕینێکی مەفهومیه (conceptual)، هاوتای سیاسی بازاری ئاشوفتەیه. گەرچی زۆرتر له ناو کوردزبانان باوه، بۆ بێژرانی چەن زبانی تریش له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوه هەتا ئاسیای ناوین تێگەیشتنی ئاسانه. هاوتا ئینگلیزیەکەی: turmoil یا disorderه. لەچاو “بێنەزمی جێهانی” مەفهومێکی تایبەتتره به ناوەرۆکی بێسەروبەرەیی بەربڵاوتر و کەمخایەنترەوه.
پاشاگەردانی جیهان، ئەمڕۆ کەم و زۆر وەک ئاڵوگۆڕەکانی ١٩٨٩ وایه و دەشکرێ بڵێین کەم تا زۆر بەرهەمی بەردەوامی داڕووخانی ١٩٨٩ی “بلۆکی شەرق” و ئاسەوارەکانیه. ئەڵبەت تایبەتمەندیەکانی ئەمڕۆی ئەم ئاشوفته بازاره لەگەل ئەوانەی سێ دەیه پێش بەسەر جئهان هات، ئێگجار جیاوازن و ئێگجاریش ئاڵۆزتر. تایبەتمەندیەکانی ئەم کاتوساتەی ئێستای پاشاگەردانی جیهانی دەبێ دەسنیشان کەین تا بتوانین له تابلۆیەکی به ڕادەیەک رێئالیستیدا دواڕۆژه مەنتیقیەکانی نەخشەکێش کەین.
ئەم یاددشته کورته سەرەتای بڵاوکردنەوەی زنجیره نووسراوێکه به دوو دەقی فارسی و کوردی (به ناوەرۆک چونیەک، به هیندێ جیاوازیەوه، به پێی هەوای بەردەنگ / موخاتەب). ئەوەندەی تەندروستی و ئێنێرژیم مەجال بدا، دەمەوێ ڕوانین و بۆچوونێکی ماکرۆ لەبارەی ئەوەی ئەمڕۆ له ئاستی بەربڵاوی جیهان دەگوزەرێ به وردی باس کەم و لەگەل ئێوه خوێنەرانی بەدەربەس دابەشی کەم. مەبەست ئەوەیه لەسەر بناغەی لێکدانەوەی ماکرۆ له ڕەوتی رەهەنده پایدارەکانی ئابووری و سیاسەت و شەڕ له مەیدانی گڵۆباڵدا، بتوانین دەس بدەینه لێکدانەوەی کۆنکرێت له بارودۆخی سیاسی و نیزامی کۆنکرێت له مەیدانی کێشمەکشی هێزه درشت و وردەکانی جیهان و هاوکات به شێوەی موشەخەس حاڵەته دیاریکراوەکان (له ناویاندا ئاڵوگۆڕه بەرپاکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بخەینه بەر لێکۆڵینەوەی ورد و ئەنجامدار.
فاتح شێخ
یەکەمی سێپتەمبری ٢٠٢١ – دەی شەشی ١۴٠٠
۱Jam Mas
۱ share
