در آذرماه سال جاری، از سرکوب خونین جنبش ملی–دموکراتیک آذربایجان در ایران موسوم به نهضت ۲۱ آذر، ۷۵ سال می‌گذرد. جنبشی غرقه در خون، که بر ارزش‌ها، آماج‌ها و دستآوردهای هنوز الهام‌بخش مبارزات عدالت‌جویان و آزادی‌خواهان آن همچنان می‌توان بالید. جنبشی که چه از سوی شوینیست‌های مرکزگرای آریاپرست و اسلامی و چه جدایی طلبان با انواع تحریف‌ها و اتهامات و در همانحال مصادره به مطلوب‌ها روبرو است. جنبشی که می‌تواند و باید همانند هر پدیده تاریخی در نقطه قوت‌ها و ضعف‌هایش مورد نقد قرار گیرد. اما آنجا که با تحریف و سرکوب فکری این نهضت روبرو هستیم می‌باید ایستاد و بر دستاوردهایش پای فشرد.
حکومت دموکراتیک آذربایجان، با اتکاء بر قانون بر زمین‌مانده‌ی «انجمن‌های ایالتی و ولایتی» از عصر مشروطه، در طول حیات یک‌ساله‌اش در آذربایجان پیشگام تحولاتی در ساختار اجتماعی آذربایجان شد که نه تنها در آن دورانِ تحکم جنگ و استبداد، که حتی اکنون هم پیش‌رو محسوب می‌شود.
حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در نهادهای قدرت سیاسی برای زنان، در همان آغاز کار قانون‌گذاری در حکومت دموکراتیک آذربایجان به رسمیت شناخته شد. حقی که تصویب آن به صورت سراسری در ایران، سال‌ها بعد و هنگام مطرح شدن اصول ششگانه‌ی اولیه‌ی پهلوی، معروف به «انقلاب سفید» در سال ۴۱ واقع شد.
رسمیت دادن به حق آموزش به زبان مادری، از اولین اقدامات حکومت دموکراتیک آذربایجان پس از استقرار بود. دمکراتیسمی که هنوز هم ممنوعه تلقی می‌شود. مهم‌تر و علاوه بر این نهضت ۲۱ آذر، با برنامه‌های اقتصادی‌اش جانبدار طبقات زحمتکشی بود که به سبب فقر و فلاکت تحمیلی از سوی ملاکین و غارتگران هم‌دست با استبداد مرکزی، وضعیت معیشتی دشواری را تحمل می‌کردند. اجرای قوانینی همچون اصلاحات ارضی به نفع زحمتکشان روستایی، عملاً از عمق شکاف فقر و غنا در آذربایجان کاست. اقدامی چنان نافذ و بی بازگشت که ۵ سال بعد به شکل تعدیل یافته در دولت ملی مصدق و ۱۵ سال بعدتر به نحوی ناقص توسط شاه سرکوبگر همین نهضت به اجرا گذاشته شد. تصادفی نبود که شاه اصلاحات ارضی خود را از استان‌های آذربایجان و زنجان آغاز کرد.
در همین دوره‌ی کوتاه یک‌ساله، حکومت برخاسته به دفاع از منافع زحمتکشان، آزادی‌های دموکراتیک را به طرز قابل ملاحظه افزایش داد. شکل‌گیری سازمان‌های مردمی، سندیکاها و مطبوعات آزاد از مصادیق بسط آزادی در آذربایجانِ تحت حکومت دموکرات‌هاست. بعلاوه این حکومت با توجه ویژه به هنر، ادبیات و موسیقی، نشان خود را بگونه نازدودنی بر تاریخ فرهنگ آذربایجان بر جا گذاشت.
زدودن نهاد دولت از فساد اقتصادی و اهتمام بر مهیا کردن امکان‌های رفاهی و اجتماعی برای عموم شهروندان از طریق تاسیس نهادهای عمومی همچون دانشگاه و رادیو تبریز و نیز انجام اقدامات عمرانی سریع در همین تبریز از دستاوردهای دوران کوتاه حکومت دموکرات‌هاست.
«۲۱آذر» توانست سرمشقی برای حل مسئله تأمین حقوق ملی، ملیت‌های ساکن ایران باشد و در مناسبات میان ملیت‌ها و ساکنان مناطق مختلف کشور و سامان‌دهی ساختاری غیرمتمرکز در ایرانی یکپارچه الگویی به دست دهد که آزادی‌خواهان مردم‌دوست کشور همواره نیازمند آن تجارب خواهند ماند.
به سبب همین تلاش‌ها، حکومت مرکزی وقت، حضور حکومت دموکرات خومختار در آذربایجان را برنتافت: استبداد مرکزگرا تحت حمایت بلوک امپریالیستی و در همراهی با خاندان‌های حکومت‌گر و اشرافی ایران، زمینداران بزرگ، سران روحانی، بازاریان ثروتمند، فراماسونری، ناسیونالیست‌های ستایشگر نژاد آریایی، آذربایجانِ مقاوم را به خاک و خون کشید. شوونیسم پان ایرانیسم هنوز هم سرکوب نهضت ۲۱ آذر را به مثابه یک افتخار تاریخی برای گذشته‌ی خویش می‌داند و نابودی دستآوردهای آزادی‌خواهان آذربایجان را هنوز با عنوان «نجات آذربایجان» معرفی می‌کند. در این نجات خونین، آذربایجان توسط ارتش تهران و شبه‌نظامیان اجاره‌ای زمینداران بزرگ و حمایت روحانیون مطرح آذربایجان اشغال شد. هزاران نفر عمدتاً از دهقانان، به طرق مختلف سلاخی، تیرباران، حلق‌آویز و کشته شدند. با احتساب مجموعه رانده شدن‌ها از دیار خود چه به برونمرز و چه درونمرز این قابل اتکاء است اگر گفته شود قریب ۱۰۰ هزار نفر از آذربایجان تبعید گشته جلای وطن کردند.
با تکرار اینکه نهضت ۲۱ آذر، نهضتی سربرآورده در شرایط تاریخی خاص خود با خطاها و از آن بیشتر مورد سوء استفاده‌هایی هم قرار گرفت که در متن تاریخ همانند هر جنبش دیگری کمابیش می‌تواند رخ دهد، اما همچون تجربه مردمی ماندگار، ثبت تاریخ ایران شده است و می‌ماند. ما با ارج نهادن این تجربه‌ی تاریخی گران‌بها، نهضت ۲۱ آذر را داشته‌ی مشترک همه مردم ایران می‌دانیم و بر این باوریم که اهداف و دستآوردهای این نهضت عدالت‌جویانه و آزادی‌خواهانه‌ی ملت ایران، نقطه‌ای درخشان در تاریخ نیروی رنج و زحمت کشور ما است.
گروه کار ملی و قومی حزب چپ ایران (فدائیان خلق)
بیست یک آذر ۱۴۰۰ برابر با یازده دسامبر ۲۰۲۱
٢۶ آذر فاجعه کتاب سوزی توسط ارتش فاشیست ایران در آزربایجان است که مثل لکه ننگ در تاریخ ثبت شده . نه میبخشیم نه از یاد مییبریم .شعر کتاب سوزی توسط صمد وروغون : صمد وورغون : یاندیریلان کیتابلار!
.
جللاد! سنین قالاق – قالاق یاندیردیغین کیتابلار
مین کمالین شؤهرتی‌دیر، مین اوره‌یین آرزیسی….
بیز کؤچه‌ریک بو دونیادان، اونلار قالیر یادیگار؛
هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو،
مین کمالین شؤهرتی دیر، مین اوره‌یین آرزیسی….
×××
یاندیردیغین او کیتابلار آلوولانیر…. یاخشی باخ!
او آلوولار شعله چکیب شفق سالیر ظولمته…..
شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق
آلقیش دئییر عشقی بؤیوک، بیر قهرمان میللته؛
او آلوولار شعله چکیب شفق سالیر ظولمته….
×××
جللاد! منیم دیلیمده دیر بایاتیلار، قوشمالار،
دئ، اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟
هر گرایلی پرده‌سینده مین آنانین قلبی وار….
هر شیکستم ائولادی‌دیر بیر مقدس دیله‌یین،¬
دئ اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟
×××
سؤیله سنمی خور باخیرسان منیم شعیر دیلیمه؟
قوجا شرقین شؤهرتی‌دیر فضولی‌نین غزلی!
سنمی ”ترک خر“ دئییرسن اولوسوما، ائلیمه؟
داهی‌لره سود وئرمیشدیر آذربایجان گؤزه‌لی….
قوجا شرقین شؤهرتی‌دیر فضولی‌نین غزلی!
×××
جللاد! یانیب اود اولسا دا، کوله دؤنمز آرزیلار،
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!
هر اوره‌یین اؤز دونیاسی بیر سعادت آرزیلار،
قانلار ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق دستانی….
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!
×××
ازل باشدان دوشمنیمدیر اوزو موردار قارانلیق…..
هر تورپاغین اؤز عشقی وار، هر میللتین اؤز آدی.
کاییناتا دگیشمه‌رم شؤهرتیمی بیر آنلیق،
منم اودلار اؤلکه‌سی‌نین گونش دونلو ائولادی!
هر تورپاغین اؤز عشقی وار، هر میللتین اؤز آدی!
×××
نه دیر او دار آغاجلاری، دئ کیملردیر آسیلان؟
اویونجاقمی گلیر سنه وطنیمین حاق سسی؟
دایان!….دایان!….اویاق گزیر هر اوره‌کده بیر آسلان،
بوغازیندان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه سی؛
اویونجاقمی گلیر سنه وطنیمین حاق سسی؟
×××
جللاد! سنمی، دئ قیریرسان فدایی‌لر نسلینی؟
میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمی ایچدیگین قان!
زامان گلیر…من دویورام اونون آیاق سسینی
شهیدلرین قییام روحو یاپیشاجاق یاخاندان؛
میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمی ایچدییین قان!…..
×××
بیر ورقله تاریخلری، اوتان منیم قارشیمدا،
آنام تومریس کسمه‌دیمی کیخسرووون باشینی؟
کوراوغلونون، ستارخانین چلنگی وار باشیمدا،
نسیللریم قویمایاجاق داش اوستونده داشینی؛
آنام تومریس کسمه‌دیمی کیخسرووون باشینی؟
×××
سور آتینی، دؤرد نالا چاپ! مئیدان سنیندیر ….آنجاق،
من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینی….
قوجا شرقین گونشی‌دیر یاراندیغیم بو تورپاق،
من یئتیردیم آل بایراقلی اینقیلابلار نسلینی؛
من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینی!
١٩۴٧
عمیقا از برخورد سطحی گروه کارملی وقومی حزب چپ ( فدائیان خلق ) متاسفم که بعداز ۷۵ سال هنوز نسبت به آن شرائط بحرانی جهان که بشریت درگیر جنایات وحشتناک نازیسم و فاشیسم آلمان ، ایتالیا ، ژاپن و … بود. همین باعث شد که نیروهای متفقین ایران را در شهریور ۱۳۲۰/ ۱۹۴۱ میلادی اشغال و رضاشاه را خلع و تبعید کنند.
ممکن ست گفته شود که در آن شرائط طوفانی ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ / ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ میلادی تحلیل درست از شرائط دشوار بود . ولی امروز که توجیهی برای نادیده گرفتن وقایع و عوامل و علت های بروز حوادث آن زمان وجود ندارد .مگر با تعصب و لجاجت کودکانه همان حرفهای کلیشه ای را تکرار کنیم.
نویسندگان اعلامیه به بسیاری موارد اشاره کرده اند که بسیار جای بحث در آن ها وجود و در یک کامنت نمی گنجد . نگارنده فقیط به یک مورد اشاره می کند :
“رسمیت دادن به حق آموزش به زبان مادری، از اولین اقدامات حکومت دموکراتیک آذربایجان پس از استقرار بود” ( نقل از متن اعلامیه)
اول این که :
بر اساس این گزاره در سال ۱۳۲۴ در ایران سه حکومت وجود داشت :
یک ـ حکومت مرگزی مشروطه سلطنتی
دو ـ «حکومت دموکراتیک آذربایجان »
سه ـ «جمهوری مهاباد» ( از نگارنده ی این کامنت)
آیا چنین شرائطی می توانست پایدار باشد؟ جدا از اینکه با سقوط حکومت رضا شاه بنا بر تمام قرائین و شواهد جنبش مشروطه در ایران جان تازه گرقت و انواع نهاد های غیر دولتی ، احزاب و سندیکاها ایجاد گردیند و فرهنگ و هنر شکوفاشد که بازهم در یک کامنت نمی گنجد.
دوم این که :
آموزش زبان مادری و آموزش به زبان مادری دو موضوع کاملا متفاوت ست و در باره ی آنها هزاران مقاله و کتاب نوشته شده ست. حال اگر بنا باشد مطابق دیدگاه نویسندگان اعلامیه آموزش بزبان مادری در آذربایجان ، کردستان ، خوزستان ، سیستان ، بلوچستان ، لرستان و……. «حق» محسوب شود . کدام حکومت ایده آلی می تواند برای اقوام و ملل ایران زمین برای آموزش در تمام سطوح از پایه تا دانشگاه معلم و استاد برای زبانها مختلف تامین کند.
نویسندگان همین طور برای این که شعاری بهند می نویسند یا واقعا برای مردم ایران می نویسند؟
می دانم که کسی از حزب چپ به این کامنت پاسخ نمی دهد .
ولی وظیفه خود می دانم که این نکات را با دوستان اخبار روز و خوانندگان عزیز در میان بگذارم.
ما به نام چپ به کجا میرویم ؟
لطفا در باره نقش نیروهای اشغالگر شوروی و همکاری آنها با این حکومت دمکراتیک نیز توضیحاتی مرقوم فرمایید.
روز ٢١ آذر سالگرد تاسیس حکومت ملی آذربایجان را به تمامی آزادی خواهان و مبارزان آزادی ملل تحت ستم تبریک میگویم .