به تازگی در سایت بیژن هیرمن پور، کتاب «جمال الدین افغانی» از او بارگذاری شده است.[۱]
کتاب حاضر، متن پایان نامه ی زنده یاد بیژن هیرمن پور (۱۳۹۷-۱۳۲۲) برای دریافت درجه ی فوق لیسانس در رشته ی «علوم سیاسی» از دانشکده ی «حقوق و علوم سیاسی» دانشگاه تهران است که با راهنمایی «دکتر حسنعلی سالارنصری» در تیرماه ۱۳۵۲ نوشته شده است. این متن از آرشیو کتابخانه ی دانشگاه تهران به دست آمده و پس از عکسبرداری، تایپ و ویراستاری شده است. مراحل آماده سازی و تطبیق اولیه را خانم شهین حشتمی، همسر زنده یاد هیرمن پور انجام داده است که خود او هنگام تحقیق و تالیف، کار تایپ آن را برعهده داشت. امکان انتشار این اثر در ایران وجود داشت ولی چنین ترجیح داده شد که به انتشار در سایت بسنده شود.
بیژن هیرمن پور متفکری چپ گرا و از بنیانگذاران و مترجمان اولیه ی سازان چریک های فدایی خلق ایران بود که این اثر به عنوان کار دانشگاهی اش در انبوه نوشته ها و ترجمه های او پیش از این به دید عمومی مخاطبان نرسیده و تا حدی مغفول مانده است.
به نظر می رسد این تحقیق نخستین کار دانشگاهی [۲] در مورد «جمال الدین افغانی» در دانشگاه های داخل کشور باشد.
پیش از این تحقیق، در سال ۱۹۶۷، هما ناطق، تاریخ پژوه معروف، پایان نامه ی دکترای خود را در همین مورد، با راهنمایی پروفسور مارسل کلمب [۳] نوشته بود که دو سال بعد از آن همین پایان نامه به صورت کتاب در پاریس منتشر شد [۴] و ماکسیم رودنسون مورخ مارکسیست مشهور فرانسوی بر آن مقدمه ای نوشته بود. هما ناطق در این کتاب به اسناد و گزارش های امنیتی پلیس سیاسی فرانسه در زمان اقامت افغانی در پاریس نظر داشته است و به کوشش های او برای ارتباط با محمد احمد المهدی، مؤسس فرقه المهدیه در سودان و کسب منابع مالی برای نشریه اش که «عروه الوثقی» نام داشت، نیز می پردازد.
به نظر نمی رسد که هیرمن پور، در کار خود، این مطالعه را دیده باشد، اما کوشیده است تمامی اسناد ممکن در مورد این شخصیت تاریخی و نوشته های خود او را بخواند تا به موازات خط بررسی موضوع، تاریخ معاصر جمال الدین افغانی در ایران و خاورمیانه و مناسبات اجتماعی و سیاسی هم ارز او را واکاوی کرده باشد.
نگاه و زبان مولف در این پژوهش، انتقادی و صریح است و به طور مشخصی هیرمن پور، ضمن امانتداری تاریخی در انتقال و پردازش تاریخی، تحلیل خود را نیز ارائه می دهد که برای خوانندگان امروزی، نمونه ی جذابی از رویکرد پژوهشگری رادیکال است که می کوشد با روش شناسی علمی، تاریخ را نه برای عبرت مخاطبان که بستری برای فهم مناسبات عینی اجتماعی بشناسد.
در این رساله، جمال الدین افغانی، به عنوان یک چهره ی چند بعدی که جریان ضد استعماری اسلامی زمانه ی خود را نمایندگی می کند، معرفی شده و روند شکل گیری یکی از جریان های اصلی آن چه که امروز تحت عنوان «اسلام سیاسی» در خاورمیانه می شناسیم، واکاوی می شود.
هیرمن پور در این اثر افغانی را آغازگر جنبش ضد استعماری در ملل «مستعمره و نیمه مستعمره» اسلامی می داند و کاوش پیرامون او را برای «جنبش های آزادیبخش ملی و دموکراتیک» – که خود دلبسته به آن بود- واجب می شمرد:
[ باید به خاطر داشت که عقاید جمال الدین منعکس کننده مرحله ای از مبارزه ضد استعماری و دموکراتیک است.این ها عقایدی شخصی و فردی نیستند که بتوان سرسری از آن ها گذشت یا به دلیل آن که امروز نظریاتی محکم تر از آن چه جمال الدین ابراز کرده در اختیار داریم، آن ها را به ریشخند گرفت. … اگر امروز ما نظری نسبتا روشن درباره ماهیت استعمار و شیوه های مبارزه با این استعمار و نیروهایی که واقعا می توانند استعمار را به زانو درآورند، لااقل در ذهن خود داریم، این بدان جهت است که تفکر ما در مسیری قرار گرفته است ک پیشینیان با جانبازی های خود، با اشتباهات و شکست های خود، وجب به وجب آن را شناسایی کرده اند. از متن کتاب حاضر در بخش آخر]
مولف در رویکرد خود از بیان داوری اش در مورد افراد و جریان ها و رخدادهای سیاسی ایران پرهیز ندارد و برحسب خاستگاه نظری خود، به عنوان مثال، انقلاب مشروطیت را به طور کلی «انعکاس سیاسی آمال بورژوازی لیبرال» می داند که اراده ای برای برانداختن انقلابی فئودالیسم ندارد و خواهان سهم گیری در قدرت است.
می توان ملاحظه کرد که آراء هیرمن پور در این رساله، بافتار و انسجام یک دستی دارد و صرفاُ کرونولوژی و مرور وقایع نیست. البته نظرداشت «زمان» و این که روحانیت مذهبی در مقطع تدوین، در موضع ده های اخیر طبعاّ قرار نداشت، نیز باید مفروض خواننده باشد، هر چند که پیش بینی هیرمن پور در مورد احتمال اوج گیری نوعی خیزش اسلامی و امکان بسیجی توده ها توسط روحانیت را در همین متن می توان دید.
امید است با انتشار این کتاب، نگاه مولف و روش شناسی این مطالعه، جایگاه شایسته ی خود را در پژوهش های تاریخ معاصر بیابد.
آوریل ۲۰۲۲
پاریس
[۱] https://bijan.hirmanpour.net/blog/jamal-al-din-afghani/
[۲] البته منابع و کتاب هایی پیش از این درباره ی افغانی و کارهای او وجود داشت از جمله کتاب «زندگانی و فلسفه اجتماعی و سیاسی سید جمال الدین افغانی»، تالیف مرتضی مدرسی چهاردهی که در سال ۱۳۳۴ منتشر شده بود و نیز کتاب «شرح حال و آثار سید جمال الدین حسینی(اسد آبادی)» به تالیف صدر واثقی ، که هر دوی این ها از منابع پژوهش حاضر بوده است.
[۳] Marcel Colombe
[۴] Homa NateghPakdaman, Djamal-ed-Din Assad Abadi, dit Afghani, Suivi d’un choix de textes de Gamâl al-Dīn al Afghānī, traduits de l’arabe et du persan, G.-P. Maisonneuve et Larose, 1969.
مقاله بالا ضمن اشاره به اهمیت زمان نگاشتن کتاب و‌موضوع آن، زوایای بسیار جالبی که در فحوای کتاب ویا حتی صراحت نویسنده مستار و یا مکشوف هست رو‌به خوبی روشن کرده و از همین طریق، دعوتی که به خواندن(ضروری ) کتاب صورت داده را بسیار جذاب و‌دلنشین کرده. باید کتابی بسیار خواندنی و پر محتوا باشه.