بی تردید تلاش مهناز متین و ناصر مهاجر در سطر سطر این کتاب ، تاباندن نوری است در دالان تاریکی ندانسته های ما از فعالیت زنان در بزنگاه های مختلف و سرنوشت ساز تاریخ مبارزات زنان ایران، می دانیم که سال هاست در پژوهش های خود، مبارزه ی زنان را در عرصه های گوناگون برکاویدند.
در اثری درخور تحسین “خیزش زنان ایران در اسفند ۱۳۵۷″* ( ۲ ) که نخستین دفتر نگاهی عمیق و کاوشگر دارد به مبارزه ی زنان در به دست آوردن حقوق حقه ی خود، تا تولدی دیگر را رقم زنند . دومین دفتر، شرح مبسوطی است از همبستگی جهانی و انعکاس مبارزات زنان ایران در نشریات خارج از کشور.
کتابی که پیش رو داریم “جنبش دانشجویی در خارج و مسئله ی زن پیش از انقلاب” نگاهی دارد به سابقه ی طولانی تحصیل جوانان در خارج از کشور که صراحتا جعل تاریخی هواداران سلطنت را، مبنی بر اینکه امتیاز اعزام دانشجو به خارج را به دوران قدرقدرتی رضا شاه نسبت می دهند، با شواهد تاریخی، انکار کرده و به نشانه هایی اشاره می کند که حتی در دوران صفویه هم دانشجویان به خارج رفته اند. و یادی هم در گرامی داشت صدراعظم روشن بین ناصرالدین شاه قاجار دارد که با تاسیس مدرسه ی دارالفنون و اعزام جوانان به خارج جهت تحصیل علوم و فنون گامی موثر در بیداری اذهان مردم این سرزمین کهنسال برداشته بود. اعزام دانشجو به خارج که در سال های نخستین در انحصار خانواده های مرفه بود رفته رفته با حمایت مالی دولت راه را برای جوانان با استعداد باز کرد تا برای تحصیل به خارج از کشور بروند. با این تاکید که زنان، براساس اسناد به جا مانده از آن دوران نتوانستند از حمایت مالی دولت برخوردار شوند و تنها با حمایت خانواده توانستند به آرزوی دیرینه ی خود دست یابند.
پایان جنگ جهانی دوم مصادف است با بیداری دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، در این سال اپوزیسیونی پیگیر علیه دیکتاتوری رضا شاه، شکل گرفت که گرایش غالب برآن، چپ و کمونیستی بود. بیداری دانشجویان در خارج از کشور به مذاق رضا شاه خوش نیامد و تا زمان خلع او از سلطنت، اعزام دانشجو به خارج ممنوع شد. رشد و رونق اعزام دانشجو به خارج پس از جنگ جهانی دوم و اعتباری که دولت وقت برای دانشجویان در نظر گرفت موجب شد تا راه برای جوانان با استعداد هموار شود و بدین ترتیب جوانان بیشتری برای تحصیل به خارج از کشور رفتند. طبق اسناد موجود در آلمان، انگلیس، فرانسه و ایتالیا بیشترین دانشجویان دختر مشغول به تحصیل بودند در اولین سال ها. حضور دختران دانشجو در فعالیت های صنفی تشکل های خارج از کشور، ملموس نبود. جنبش ملی شدن صنعت نفت در ایران، موجب گشت پرداختن به مسائل سیاسی در اولویت قرار گیرد. اوج این فعالیت ها را می توان پس از کودتای ننگین ۲۸ مرداد و به خاک و خون کشیدن توده های ستمدیده و قتل سه دانشجوی مبارز در صحن دانشگاه تهران، دید که موجب کشت تا دانشجویان خارج از کشور، مبارزه علیه دیکتاتوری محمدرضا شاه را در دستور کار خود قرار دهند. در این دوران دختران دانشجو همپای پسران شرکتی فعال در این مبارزات داشتند که پیامد آن حساسیت به مساله ی ستم مضاعف زنان در ایران هم برجسته شد. اشاره به نمونه ای از این دوران کافی است تا بدانیم زنان تا چه حد به حقوق حقه ی خود حساس بودند:“خانم پریوش کیانی درباره ی لزوم اصلاحات در قوانین ایران با توجه به حقوق زنان از عدم تساوی حقوق زنان با مردان انتقاد و برای زنان ایران تقاضای حق رای و آزادی های مدنی کرد”( ۳ )
نمونه ی دیگر سخنرانی خانم کوکب صفاری (صورتگر) است که به صراحت می گوید: صحبت درباره ی وجوب آزادی زنان در مملکتی که در تمدن از ما خیلی جلوترند، بی شباهت به این نیست که در باب لزوم هوا برای تنفس گفتگو شود.* (۴ ) توجه کنیم که خانم صفاری در سال ۱۳۳۸ از نقض آشکار حقوق زنان می گوید. مبارزه ای که تا پایان دوران سلطنت محمدرضا شاه ادامه داشت بی آنکه نتیجه ای ملموس بدست دهد.
در پیشگفتار کتاب ، علاوه بر اسناد ، شواهدی از فعالین مبارزات زنان از زبان فعالین کنفدراسیون ذکر شده که بی تردید برای هر کاوشگری در امر مبارزات زنان سودمند خواهد بود. بررسی اصل قانون حمایت خانواده که به صراحت از پایمال شدن حق زنان در این ماده قانونی ، که اصول عقب مانده ی شریعت اسلام در بند بند آن رعایت شده حکایت دارد . از چند همسری با اجازه ی همسر اول!!!! گرفته تا حق طلاق و کفالت فرزندان حتی در صورت فوت شوهر که به افراد ذکور خاندان شوهر این اجازه را می دهد تا در سرنوشت زن تصمیم بگیرند .
مهناز متین و ناصر مهاجر، در پیشگفتار این اثر، [می نویسند] که سرآغازش بررسی تحصیل جوانان در خارج از کشور و فعالیت های صنفی و سیاسی آنان است است و سرانجامش رویکرد اپوزیسیون خارج از کشور به مساله ی زن و دیدگاه سازمان های چپگرا است.
بی اغراق باید گفت که در بازگویی حوادث و رخداد ها برای ثبت در تاریخ موفق بوده اند.
ثمره این تلاش را در بخش مصاحبه ها* (۵) ، که حاصل گفتگوهایی است با زنان فعال آن دوران، شامل خواست زنان نسبت به حقوق، باور آنان به استقلال، مبارزه با فرهنگ مردسالاری، هم مبارزه ی اجتماعی و هم مسئله ی زن را در گرو فعالیت مستقل زنان بر رسیده و اطلاعات جامعی از فعالیت های خستگی ناپذیرشان بدست می دهد. با این همه از گفتگو با مردان فعال آن روزگار هم باز نمانده اند تا از دید آنان، دقیق تر بتوانند باورشان را به جنبش زنان، بنگارند و ضرورت اجتماعی به عملکرد سازمان زنان، را بازگویند تا بتوانند دموکراتیک و فراگیر بودن این جنبش را بررسند و قضاوت را به آیندگان بسپارند.
۱. نشر نقطه، چاپ اول بهار ۱۴۰۱ خورشیدی
۲. خیزش زنان در اسفند ۱۳۵۷ در دو جلد
۳. سازمان ملی زنان ایران ص ۱۹
۴. نگاه کنید به ص ۲۰ و ۲۱ منبع بالا
۵. نگاه کنید به ص ۱۳۶ تا ۲۳۴ منبع بالا
