دنیا نوذری، نوجوانی هجده ساله بود که دو سال پیش در مریوان به دلیل مخالفتش با ازدواج اجباری دست به خودکشی زد. اگرچه پدر، برادر یا هر عضو دیگری از خانواده او را به قتل نرساندند اما او به دلیل اینکه یکی از شدیدترین خشونت‌های ناموسی یعنی اجبار به ازدواج را تجربه کرده بود به خودکشی روی آورد. دنیا نوذری، اولین و آخرین زنی نبود و نیست که بر اثر فشار هنجارهای ناموسی تن به خودکشی می‌دهد یا به سوی خودکشی سوق داده می‌شود. برخی روایت‌ها از خودسوزی زنان، مصادیق دیگری از خودکشی زیر سایه خشونت‌های ناموسی هستند.
شبکه‌ی مردان علیه خشونت ناموسی در نوامبر ۲۰۲۱، با انتشار یک گزارش پژوهشی – تحلیل محتوای اخبار مرتبط با ۳۰ قتل ناموسی در سال ۱۳۹۹ در رسانه‌های فارسی زبان – به بررسی خودسوزی‌ها و خودکشی‌های زنان در ارتباط با مساله ناموس‌پرستی و خشونت‌های ناموسی پرداخت. این گزارش پژوهشی، یک تحلیل کیفی در قالب تحلیل محتوای رسانه است که با تمرکز بر ۳۰ قتل ناموسی بازتاب داده شده در رسانه‌های فارسی زبان در سال ۱۳۹۹صورت گرفته است. همه‌‌ی این قتل‌ها نیز در سال ۱۳۹۹انجام شده‌اند. در این گزارش آمده است:
«در میان ۳۰ قتل ناموسی بازتاب داده شده، وقتی که جنسیت مقتول «زن» است، از اختلاف خانوادگی به عنوان انگیزه‌ی وقوع ۹ مورد از آنها نام برده شده که بیشتر به خودکشی‌ها و خودسوزی‌هایی مرتبط است که به دلیل فشارهای ناموسی صورت گرفته‌اند. در پنج مورد نیز، ارتباط با یک مرد، انگیزه‌ی اصلی وقوع قتل ناموسی بوده است. در توضیح این مورد گاه از عبارت «ارتباط با مردی دیگر» استفاده شده که احتمالاً گویای متاهل بودن مقتول است. در سه مورد، فرار از خانه، انگیزه‌ی قتل بوده که در یکی از این موارد عنوان شده «زن، با وجودی‌که نامزد (عقد کرده) یک نفر بوده»، با مرد دیگری فرار کرده است. مخالفت با ازدواج زن که به قتل ناموسی او منجر شده از دیگر انگیزه‌های وقوع این قتل‌هاست که هیچ اشاره دقیق دیگری به بقیه جزئیات نشده و این احتمال وجود دارد که در پس این مخالفت وقایعی همچون فرار زن از خانه رخ داده و در نهایت به قتل ناموسی منجر شده‌باشد. ازدواج اجباری و ارتباط اینترنتی با یک مرد از دیگر انگیزه‌های وقوع قتل‌های ناموسی هستند که در این اخبار بازتاب داده شده‌اند. در یک مورد نیز تنها از «سخت‌گیری و خشونت خانگی از طرف پدر» به عنوان انگیزه‌ی خودکشی نام برده شده است. وقتی جنسیت مقتول «مرد» است، از این موارد به عنوان انگیزه‌های قتل ناموسی نام برده شده است: دوستی با دختر یک خانواده، مخالفت با ازدواج، شوخی‌های ناموسی و مزاحمت ناموسی برای زن متاهل. اما عنوان‌هایی که به این قتل ها داده شده در بیشتر موارد «قتل ناموسی» بوده است. وقتی جنسیت مقتول «زن» است، در ۴۷ درصد موارد از «قتل ناموسی»، در پنج مورد از «خودسوزی»، در چهار مورد از «اختلاف خانوادگی» و در یک مورد نیز از «خشونت خانگی» نام برده شده؛ اما وقتی جنسیت مقتول «مرد» است بیشتر از عنوان «نزاع ناموسی» استفاده شده است».
درحالی‌که اشکال مختلف خشونت مردان علیه زنان عموماً توسط همسران زنان صورت می‌گیرد، در خشونت‌های ناموسی، زنان و افراد کوییر توسط برادر یا پدر هم کشته می‌شوند یا بر اثر فشارها و خشونت‌های ناموسی بسیار مجبور به منجر به خودکشی می‌شوند. این از ویژگی‌های خشونت ناموسی است که عمدتاً توسط خویشاوندان درجه یک صورت می‌گیرد؛ امری که نشان دهنده عمق مشروعیت فرهنگ ناموسی در خانواده است تا جایی که پدر یا برادر به عواطفش نسبت به فرزند یا خواهر غلبه می‌کند و برای حفظ «شرف» و «آبروی» خانواده او را به قتل می‌رساند. نتایج تحلیل محتوای منتشر شده توسط شبکه‌ی مردان علیه خشونت ناموسی نشان می‌دهد از ۳۰ مورد گزارش‌شده‌ی قتل‌های ناموسی در سال ۱۳۹۹ در ایران، بیشترین موارد توسط برادر صورت گرفته‌اند. در عین حال خودکشی‌های ناشی از فشارهای ناموسی نیز به ویژه درباره‌ی زنانی که در «منزل پدر و مادر» سکونت داشته‌اند از جمله بیشترین موارد بوده است.
این مساله می‌تواند توجیه قانونی داشته باشد به این معنی که با وادار کردن فرد به خودکشی یا اعمال خشونت‌های ناموسی به یک فرد تا سرحد سوق دادن او به سوی خودکشی در عمل امکان پیگیری این اتفاق را در قالب «قتل ناموسی» منتفی می‌سازد. همچنین گلاله وطن‌دوست، وکیل کورد، در گفتگو با شبکه مردان علیه خشونت ناموسی تاکید کرده است در مواردی که برادر یا برادران مرتکب قتل ناموسی می‌شوند نه تنها به مجازاتی که قانونگذار مقرر کرده محکوم نمی‌شوند بلکه از حمایت پدرو مادر برخوردار هستند و حتی میزان سه تا ده سال حبس از جنبه عمومی قتل را هم متحمل نمی‌شوند و با قید وثیقه‌ای سبک از زندان آزاد می‌شوند. ترس پدر و مادر از پسرشان یا «پسردوستی» در جوامع سنتی یا استدلال‌هایی از این دست که «دخترم کشته شده نمی‌خواهم پسر هم کشته شود» مانع از پیگیری پرونده‌های قتل ناموسی می‌شود. این مصونیت برای برادران، ممکن است انگیزه‌ی آنها و سایر مردان خانواده را برای اعمال مستقیم خشونت ناموسی در شدیدترین شکل توسط برادران بالا ببرد و از آنجایی که قتل‌های ناموسی به صورت برنامه‌ریزی شده صورت می‌گیرند ممکن است برادر به صورت برنامه‌ریزی شده توسط سایر مردان خانواده به اعمال قتل ناموسی تشویق شود. از سوی دیگر تحقیقات در سوئد[۱] نشان می‌دهند اعمال ستم ناموسی علیه پسران تنها از طریق وادار کردن آنها به ازدواج‌های اجباری صورت نمی‌گیرد بلکه وادار کردن مردان جوان به کنترل خواهران و خویشاوندان زن یکی از اشکال ستم ناموسی علیه خود مردان جوان است. آنها وادار می‌شوند حتی علی‌رغم میل خود الگوهایی از مردانگی را دنبال کنند که بر اساس آنها کنترل سکسوالیته خواهر و زنان خویشاوندان بخشی از هویت مردانه آنها را تشکیل می‌دهد.
قتل‌های با انگیزه‌ی ناموسی الزاما تنها از طریق فرد دیگر صورت نمی‌گیرند. گاه شدت خشونت ناموسی به قدری زیاد است که خود فرد به خودکشی روی می‌آورد، یا مجبور به خودکشی می‌شود. در عین حال، برخی تحقیقات در جهان از جمله در سوئد[۲] نشان می‌دهند بسیاری از قتل‌های ناموسی تحت عنوان خودکشی یا خودسوزی صورت می‌گیرند که به آنها قتل‌های بالکنی گفته می‌شود. زمانی که یک قتل ناموسی، تحت عنوان خودکشی مطرح می‌شود امکان پیگیری قضایی آن بسیار کمتر است، از این رو وادار کردن فرد به خودکشی به این دلیل که هنجارهای ناموسی را شکسته است، یا خودکشی جلوه دادن قتل ناموسی از روش‌های پیچیده‌ای هستند برای فرار از مجازات. از وکیل مادر رومینا اشرفی نقل قول است هنگامی که رضا اشرفی رومینا را تحویل گرفت به او گفت «قرص بخور و خودت را بکش. رومینا که از پدرش می‌ترسیده فقط به او گفته چشم!». این تنها یکی از مواردی است که در آن پدر، برادر یا یکی از مردان خانواده و فامیل، فردی را به دلیل شکستن هنجارهای ناموسی وادار به خودکشی می‌کند یا شدت خشونت ناموسی به قدری است که فرد به ناچار دست به خودکشی می‌زند.
گلاله وطن‌دوست نیز در گفتگو با شبکه مردان علیه خشونت ناموسی این مساله را تایید کرده و گفته بود:
«مواردی داریم که پدر و عمو، دختر را از طریق حق‌آویز کردن خفه و وانمود کرده‌اند که او خودکشی کرده است. پس درباره بسیاری از خودکشی‌های زنان باید جای شک و شبهه قرار بگیرد که به احتمال قوی قتل عمد هستند. هرچند خودکشی زنان هم ناشی از قوانین ناکارآمد و فرهنگ به شدت مردسالار و تبعیض‌های اجتماعی در جامعه و درون خانواده است».
نتایج تحلیل محتوای رسانه‌ای انجام شده توسط شبکه مردان علیه خشونت ناموسی نشان می‌دهد برخی از قتل‌هایی که با نام خودکشی یا خودسوزی زنان از آنها نام برده شده، در واقع با انگیزه‌های ناموسی و به دلیل شدت خشونت ناموسی اعمال شده بر زنان صورت گرفته‌اند. درعین حال، بر اساس آنچه در بالا گفته شد از صحت و سقم این مساله هم اطلاعی در دست نیست که این خودکشی‌ها چقدر محصول «صحنه سازی» پدر یا سایر مردانی هستند که خود به قتل ناموسی دست زده‌اند اما آن را خودکشی زنان جلوه می‌دهند. به عبارت روشن‌تر، گاه زنان و افراد کوییر توسط پدران، برادران و حتی همسران خود به قتل ناموسی می‌رسند اما این قتل توسط مرتکبان آن یک صحنه‌سازی خودکشی بازنمایی می‌شود.
ازدواج اجباری از مهمترین خشونت‌های ناموسی است که می‌تواند به خودکشی زنان منجر شود. همچنین برخی خودکشی‌ها در افراد کوییر نیز به مسائل ناموسی از جمله هنجارشکنی‌های جنسی و آشکارسازی گرایش جنسی مرتبط هستند.
پی‌نوشت ۱: این یادداشت بر اساس گزارش پژوهشی شبکه‌ی «مردان علیه خشونت ناموسی» نوشته شده و هرگونه استفاده‌ای از این مطلب با ذکر منبع اصلی بلامانع است.
پی‌نوشت ۲ : شبکه‌ی «مردان علیه خشونت ناموسی» در خرداد ۱۳۹۹ در قالب یک کمپین مستقل با تلاش جمعی از فعالان و پژوهشگران ایرانی و افغانستانی شکل گرفت. این شبکه هیچ گونه وابستگی به دولت‌ها، احزاب و نهادها و بنیادهای معطوف به قدرت ندارد و به صورت داوطلبانه و مشارکتی سازماندهی و فعالیت می‌کند. هدف پایه ای این شبکه، همیاری برای ارتقای آگاهی، ترویج خودسازماندهی، ایجاد شبکه‌های مستقل مردان و گروه‌های عمل برای مبارزه با خشونت ناموسی و جلوگیری از بازتولید فرهنگ ناموسی در جامعه است. مشارکت مردان و مسئولیت‌پذیری آنها برای تغییر الگوهای مردانگی ما را در دستیابی به برابری جنسیتی و عدالت یاری می‌رساند؛ مسئولیتی که همواره در طول تاریخ تنها بر دوش زنان سنگینی کرده است.
[۱] Schlytter, Astrid & Rexvid, Devin 2013
