سایه می ماند. تا همیشه، برای همه ایرانیان – فرخ نگهدار

خانم فاطمه گرامی
شاید شما زنده یاد سایه را از نزدیک نمی شناختید. او کسی بود که محال بود پای حرفی می زند نیایستد و یا آن را فقط برای ماندن در چاردیواری خانه بگوید. سایه طبعی چون آب زلال داشت. اگر حرف می زد پای حرفش می ایستاد تا به آخر یا اصلا حرف نمی زد. به علاوه سایه اصلا انسان کند هوشی نبود. او خوب می دانست که آنچه می گوید برای ماندن در چاردیوار آن اطاق نیست. این که فکر کنیم سایه آن حرف ها را در گوشی زده نشان از کم شناختن او دارد. من و سایه هیچ صحبتی در باره انتشار یا عدم انتشار فیلم نکردیم. او خوب مرا می شناخت و من هم فکر کنم دغدغه های او را درک می کردم.
این که انتشار فیلم در جاهایی برای کسانی که مایلند حول شخصیت های سیاسی هاله تقدس درست کنند گزنده آمده مرا اصلا قانع نمی کند که کار غلطی کرده ام.
فاطمه عزیز
حدس نمی زنم که اگر قرار بود هر کس فقط خودش این فیلم را ببیند حدس می زنم که امتناع نمی کرد و انتقادی هم نداشت. انتقاد اصلی این است که چرا فیلم در فضای عمومی در دسترس همگان قرار گرفته است.
اگر دهسال بعد هم بود و این فیلم منتشر می شد به احتمال زیاد کمتر گلایه ای بر انتشار آن در کار بود و کار بیشتر وجه تاریخی به خود می گرفت یا حزبی. بنابراین اگر فیلم در حلقه بسته خودی ها منتشر شده بود و یا سال ها بعد از سایه منتشر می شد احتمال شما نقدی بر انتشار نداشتید.
اما روش من کمی با شما متفاوت است. من از اواخر دهه ۶۰ تا امروز پیگیرانه و با وسواس تلاش کرده ام که معنای تحزب و فعالیت سیاسیِ تشکیلاتی به تدریج در ذهن فعالان سیاسی به روز شود. در همان سال ها من از فعالیت مخفی به کلی کناره گرفتم. آرزویم شد رسیدن به حزب شیشه ای. انگیزه اصلی این آرزو فقط فلج کردن و بیهوده ساختن کل سیستم های بازجویی و شنجکه نبود. وجه دیگر این آرزو اعتماد سازی در میان فعالین سیاسی، به ویژه رفقای سازمانی بود. ما هیچ نیازی به اندرونی و بیرونی نداریم. هر چه قدر شفاف تر حرف بزنیم و عمل کنیم همانقدر هم حکومتگران مستبد را خلع سلاح کرده ایم و هم روابط و اعتماد ها میان خود را قابل اتکا تر ساخته ایم.

سایه گفت:
امروز نه آغاز و نه فرجام جهان است.

ای بس غم و شادی که پس پرده نهان است.

گر مرد رهی غم مخور از دوری و دیری.

دانی که رسیدن هنر گام زمان است.

و تکرار کرد: «ناکامی اولین تلاش، انقلاب اکتبر – در مقابل عظمت و بغرنجی برپایی جهانی عاری از ستم و استثمار و جنگ – اصلا اتفاق غریبی نیست».
با تجاربی که اکنون بشریت اندوخته است آرمانِ هیچ پژوهشگر خردمندی نه بازآفرینی و تکرار تجربه بلشویسم و انقلاب اکتبر و نه تن دادن به مصائب بی وقفه ای است که سرمایه داری علیه صلح، آزادی و برابری نوع بشر تولید می کند.
آنچه دانایانِ خیرخواهِ بشریت را به سوی سوسیالیسم می کشاند، قبل از همه مجموعه مصائبی است که هر روزه سرمایه داری ولنگار Laissez-faire بر جامعه بشری تحمیل می کند. و همه تدابیری که آگاهان اقتصاد سرمایه داری برای درمان دردهای ناشی از ولع سودجویی سرمایه دارانه، پیدا کرده اند – و همه پیروزی هایی که جنبش های کارگران و زحمتکشان برای تضمین حقوق خود، از نیمه های قرن ۱۹ به این سو، به راه انداخته اند – در آخرین تحلیل، مستقیم و غیر مستقیم، با ارزش ها و آرمان های سوسیالیسم در پیوند بوده اند. جهان از نیمه های قرن ۱۹ تا امروز سرمایه دارانه تر نشده است. تمام تحولات، که طی نزدیک به دو قرن در بطن سرمایه داری رخ داده است، در کلیت خود جز تزریق ایده های سوسیالیستی به نظام سرمایه داری هیچ معنایی نداشته است.
هرگاه شما تفاوت های سرمایه داری در زمان مارکس و انگلس را با سرمایه داری در قرن ۲۱ مقایسه می کنید، هرگز نمی توانید رد پا و اثر انگشت معتقدان به سوسیالیسم را در تحقق این تفاوت ها نادیده بگیرید و آنها را ذاتی سرمایه داری ناب بپندارید.
خوب آشنا هستم با ترفند کسانی که از پیغام کسرایی به سایه، که با واسطه شجریان فرستاده شد، می خواهند چماقی بسازند علیه هر نوع سوسیالیسم. نه سایه هرگز پایور و پشتیبان سرمایه داری بود و نه سیاوش.

کاربر گرامی آقای مهرداد به یک موضوع فرضی استناد کرده است که قابل تامل است. اول در رابطه با اردوگاه سوسیالیستی. در حال حاضر تعداد زیادی از کسانی که از کشورهای شرق اروپا هستند، در کشورهای غربی مشغول به کار هستند و رده های سنی مختلفی را هم شامل می شوند. وقتی از آنها در باره دوران کمونیست سوال می کنید اکثریت آنها از آن دوران با دید مثبت حرف می زنند. اثبات این ادعا هم مشکل نیست. کسانی که در کشورهای غربی زندگی می کنند می توانند همین سوال را خود آنها از افرادی که از کشورهای سابقا کمونیست آمده اند بپرسند، ضمن اینکه باید اذعان کرد که مشکلاتی هم وجود داشته است. اما ربط این موضوع با رویگردانی سیاوش کسرایی به نظرم صحیح نمی آید. اصولاً تبعید و یا مهاجرت به صورت اجباری و غیر اجباری صرف نظر از اینکه شما به اردوگاه شرق بروی یا به اردوگاه غرب، مشکلاتی را برای هر فرد به وجود می آورد. چندین میلیون ایرانی در خارج از کشور هستند و در کشورهایی زندگی می کنند که از نظر رفاهی سطح بالایی دارد اما اکثریت این ایرانیان اگر نگوییم هر سال بلکه حداقل هر چند سال یک بار به ایران سفر می کنند.. این پدیده مختص به ایرانیان نیست و شامل تمامی مهاجران می باشد. کسانی که از این مزیت بخصوص به دلایل سیاسی محروم می شوند ممکن است بعضاً این شرایط را با دشواری طی کنند. به علاوه جفت و جور شدن با محیط مهاجرت هم معضلات خود را دارد که ممکن است برای سالها یا برای همیشه گریبان مهاجران را بگیرد. رفتن سیاوش کسرایی به مسکو انتخاب حزب توده ایران یا خود کسرایی نبود. چه بسا اگر دستگیر می شد او هم در سال ۶۷ اعدام می شد. در واقع مهاجرت به کسرایی و دیگران تحمیل شد. خود سایه با اینکه در آلمان زندگی می کرد اما این اواخر که شرایط مهیا شد چندین بار به ایران سفر کرد. در هر صورت این دو نفر از شاعران مطرح میهن ما بودند و هستند و جایگاه آنها را همانطور که بودند باید مد نظر قرار داد. تاثیر پذیری اکثریت زیادی از جامعه فرهنگی ایران از حزب توده به دلیل دفاع این حزب از اردوگاه سوسیالیسم نبود بلکه این تاثیر پذیری ناشی از گفتمان جدیدی بود که حزب توده ایران وارد صحنه سیاسی ایران کرد که حول محور عدالت‌خواهی و رفاه اجتماعی و فرهنگ مترقی و تفکر علمی استوار بود. به یاد داشته باشیم که قبل از فعالیت حزب توده ایران کلمه کارگر در جامعه ایران جایی نداشت و به این قشر زحمتکش فعله گفته می شد. در طول فعالیت بیش از ۸۰ ساله حزب توده ایران بسیاری از چهره های سرشناس فرهنگی و سیاسی وارد این حزب شدند. بسیاری در این حزب ماندگار شدند و بسیاری هم آن را ترک کردند. اما نتیجه مشابه بود. چه آنها که ماندند چه آنها که رفتند تاثیر بایسته در صحنه سیاسی ایران به جا گذاشتند.