🔸اعتراضات خیابانی بیش از هر پدیده ی اجتماعی دیگری واجد اهمیت جامعه شناختی هستند چون در سرنوشت و مسیر حرکت جامعه در آینده تعیین کننده خواهند بود. از این رو اعتراضات سه دهه اخیر از منظرهای گوناگونی مورد توجه قرار گرفته اند که یکی از این منظرها جنسیت بوده است.
🔸تحلیل مبتنی بر جنسیت، عموماً به حضور فعال و گسترده زنان در این اعتراضات و گاه بر شجاعت و جسارت آنان متمرکز بوده است. آنچه این یادداشت به آن نظر دارد، نقص این تحلیل است که زنان را صرفاً به مثابه یک توده همگن می بیند و سایر متغیرهای تأثیرگذار در حرکت های اجتماعی آن ها را نادیده می گیرد و نقش آنها را آن طور که باید، به حساب نمی آورد.
🔸در تحلیل جنسیت محور، عموماً زنان به عنوان غیرِ مردانی در نظر گرفته می شوند که به خیابان های ناآرام و فضای ملتهب شهر آمده اند و این چنین آمدنی چون دو کلیشه جنسیتی یعنی «حوزه عمومی مردانه است» و «خطر کردن ویژگی مردان است» را همزمان در هم می شکند، غیرمنتظره و بهت آور است. به نظر می رسد، تمرکز مبهوتانه بر این بُعد موضوع باعث شده که سایر ابعاد مسأله حضور زنان به حاشیه برود و عموماَ این موضوع که چه عاملی برانگیزاننده زنان بوده و زنان معترض از کدام طبقه اجتماعی هستند و حضور یا غیبت شان چه تأثیری بر مسیر جنبش های اعتراضی می گذارد، نادیده گرفته شود.
🔸 مثلاً اگر چه در اعتراضات دیآبان* متغیر طبقه نیز به تحلیل ها راه یافت و بسیاری گواهی دادند که اعتراضات این دو مقطع، اعتراضات فرودستان بوده و همین عاملِ طبقه اجتماعیِ معترضان و مطالباتشان، اعتراضات دیآبان را از ۸۸ متفاوت می کند، اما درباره حضور زنان، کمتر به وضعیت طبقاتی شان اشاره ای شد و اساساً متغیر طبقه، برای تحلیل حضور زنان ضروری تشخیص داده نشد.
🔸علاوه بر این، بعد از اعتراضات دیآبان عموماَ این سوال مطرح می شد که طبقه متوسط کجا بودند و چرا همراهی قابل توجهی از طرف آنها مشاهده نشد. در پاسخ هایی که به این سوال داده شد، نیز توجهی به نقش زنان نشد.
🔸برای آنکه اهمیت نقش زنان در تحلیل مشخص شود، ابتدا باید بدانیم زنان تا چه حد تاثیرگذار هستند و برای درک میزان تأثیرگذاری زنان در عرصه سیاسی و اجتماعی ایران، باید به تعیین کنندگی شان در انتخابات ۷۶، سال ۸۸، اعتراضات بعد از آن و انتخابات ۹۲ رجوع کرد.
🔸حال بار دیگر به این سؤال می رسیم که چرا طبقه متوسط شهرهای بزرگ (که بخش بزرگ و تأثیرگذار کنشگرانش زنانی هستند) در اعتراضات دیآبان کمتر دیده شدند و اکنون به فاصله کمتر از دو ماه به خیابان آمده اند؟ پاسخ این است که اعتراضات دیآبان، اعتراضات فرودستان اجتماعی به وخیم شدن شرایط اقتصادی بود، که توان شان در اداره زندگی را تحلیل برده و آینده آنها را مبهم و غیرقابل پیش بینی کرده بود. منطقی است که برانگیزاننده های اقتصادی تهیدستان، برای طبقه ی متوسط شهرهای بزرگ (از جمله زنان) که هنوز ظرفیتی برای اداره زندگی در شرایط سخت را در خود سراغ دارد، آنقدر مؤثر نباشد که آنها را عازم خیابان کند. از طرفی اگر فقط به حضور زنان در این اعتراضات تمرکز کنیم، باید بگوییم علاوه بر زنان طبقه متوسط که بنا به خاستگاه طبقاتی و مطالبات سیاسی اجتماعی شان کمتر در این اعتراضات شرکت کردند، زنان طبقه فرودست نیز به علتی کاملاً متفاوت (یعنی درگیر بودن با نقش های جنسیتی و رعایت مرزهای حوزه عمومی/حوزه ی خصوصی)، کمتر قادر بودند به اعتراضات مردان هم طبقه شان بپیوندند.
🔸با چنین اوصافی، می توان گفت تاکنون، اعتراضات معیشتی فرودستان عمدتاً مردانه و اعتراضات دموکراسی خواهی طبقه متوسط تا حدود زیادی زنانه بوده اند. اگر نقش زنان را در جنبش اعتراضی کوچک نشماریم می توانیم نتیجه بگیریم که این تفاوت جنسیتی/طبقاتی بین معترضان آزادیخواه با پیشتازی زنان طبقه متوسط و معترضان متقاضی عدالت اجتماعی با اکثریت مردان، موجب شده، که شاهد خلق دو جنبش منفک باشیم که هر کدام برانگیزاننده ها، مطالبات و نحوه بیان خاص خود را یافته اند.
🔸تفاوت های قابل توجه جنسیتی/طبقاتی کنشگران دو جنبش اعتراضی آزادی خواهی و عدالت طلبی موجب شده که این دو جنبش به طور منفک و مجزا و بدون آنکه با هم تلاقی کنند، در مسیرهای خاص خود حرکت کنند. آنچه آینده را تعیین می کند، پاسخ مطلوب و همزمان به مطالبات هر دو جنبش و بهبود قانع کننده شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است، در غیر این صورت و با سرعت گرفتن اعتراضات کنشگران هر دو جنبش، تلاقی آنها و تبدیل شدن شان به یک جنبش واحد با مطالباتی گسترده تر دور از انتظار نیست.
*دی ۹۶ و آبان ۹۸
برگرفته از تلگرام نویسنده
1378 -1401 (2000 – 2023) * کپی رايت