همزمان با شیوع کرونا و جهانی شدن بحران، بازار اندیشه های اسطوره ای و جادو نیز داغ است. تاگس شاو، وبسایت شبکه اول تلویزیون آلمان در گزارشی درباره شیوع ویروس کرونا در جهان نوشته است، سریع‌تر از این ویروس افسانه و خرافه درباره منشاء آن در جهان منتشر شده است. سازمان بهداشت جهانی نیز نسبت به سوءاستفاده جادوگران و شارلاتان‌ها هشدار داده و به نمونه‌های مختلفی از تصورات خرافی یا تئوری‌های توطئه اشاره کرده است. روحانیون تونس باور دارند که چین به خاطر رفتاری که با ایغورها (اقوام ترک تبار مسلمان) می‌کند، دارد مجازات میشود. تصویری از جلسه ستاد مقابله با ویروس کرونا در کاخ سفید در حال دست به دست شدن در فضای مجازی است؛ تصویری که در آن اعضای این ستاد به‌ریاست “مایک پنس” معاون ترامپ در حال دعا کردن برای دفع بلای کرونا از سر آمریکا هستند. ترامپ در توئیت خود روز یکشنبه پانزدهم مارس را روز ملی دعا اعلام کرده و رئیس جمهور برزیل به همراه کشیشان و رهبران مذهبی روز یکشنبه را روز ملی روزه و نیایش برای تمامی مردم برزیل اعلام کرده تا هر چه سریع‌تر از بند این شیطان رها شوند. اما علت حضور عناصر دانش سنتی در شرایط بحرانی امروز چیست؟ حضور بازمانده های اندیشه اسطوره ای در زندگی مدرن از کجا سرچشمه می گیرد؟ و پدیدار شدن اسطوره در بحران کنونی جهان سرمایه داری چه ویژگی هایی دارد؟
مسئله اساسی دورانی که ما در آن زندگی می کنیم بازمانده های اسطوره ای در زندگی مدرن است در مقابل آن کارکرد فلسفه نقد عقلانیت اسطوره ای و مبارزه انتقادی با بازمانده های سنت اسطوره ای در زندگی کنونی است. برای اینکه بفهمیم واقعیت این بازمانده ها چیست و چه کارکردی دارند ابتدا باید کارکرد عناصر دانش سنتی را روشن کنیم. کارکرد عناصر دانش سنتی چیزی نیست جز بازتولید مناسبات قدرت سرمایه دارانه. همانطور که می دانیم سرمایه در عصر کنونی تفوق استراتژیک دارد. هدف سرمایه تصاحب کار اضافی است که با تبدیل کردن آن به کالا موجب راه اندازی چرخه پول-کالا-پول بیشتر می شود. دستیابی به سود با بکاگیری تکنیک ها و ابزار مناسب میسر می شود. اما از آنجایی که تکنولوژی های قدرت ناپایدار بوده و همیشه تداوم ندارند، بکارگیری تکنولوژی های قدرت دیگر مانند تکنولوژی امنیتی یا انضباطی به شکل تاکتیکی و یا بهره مندی از رژیم دانش سنتی در شرایط بحرانی ضامن ثبات و پایداری نظام سرمایه داری خواهد بود. اسطوره در واقع یک رژیم دانش است متشکل از دو لایه گفتاری (اعتقادات و باورها) و غیرگفتاری(مراسم و مناسک) که در شرایط بحرانی توسط تکنولوژی قدرت سرمایه بصورت تاکتیکی به خدمت گرفته می شود. اسطوره در وضعیت های بحرانی و در شرایطی که جهان سرمایه داری رو به نابودی می رود همچون ابزاری در خدمت نظام سرمایه است و مانع فروپاشی آن شود. با فعال شدن مکانیسم اسطوره ای جهان به صورتی جدید پدیدار می شود. در واقع جهان اسطوره ای با ایجاد شکاف و بوجود آوردن فاصله با جهان آشوبناک به شکلی قدسی از نو سازماندهی می شود. جهانی که دارای نظم و آراستگی است و هر چیزی بیرون از آن فضایی بیگانه و آکنده از بی‌نظمی، آشفتگی و وحشت است و ساکنان آن ارواح خبیث، شیاطین و بیگانگان هستند. به این ترتیب مناسبات قدرت برای برقراری امنیت و آرامش در زندگی اسطوره‌ای به شکل جدیدی بازتولید میشود. در جهان اسطوره ای، زمان و مکان قدسی عرصه بازتولید و تداوم مناسبات درهم پیچیده زندگی دنیوی هستند. یعنی فضا و زمان قدسی از طریق نوعی ایزولاسیون و ایجاد موقعیتی سرگیجه‌آور اجازه نمی‌دهند توجه به سوی امر واقعی متمرکز شود. بعبارت دیگر اسطوره باورها و مناسک درهم تنیده ای است که با ارائه ی راه حل دروغین اجازه ی طرح آلترناتیو واقعیِ وضعیت موجود را نمی دهد. انسان ها با درگیر شدن در این باورها و مناسک آرامش و قراری کاذب پیدا می کنند و ضرورت تغییر شرایط و اندیشیدن به امکان های بدیل وضعیت موجود را از یاد می برند. به این ترتیب سیستم با همه ی نقص ها و کاستی هایش و با بلاهایی که بر سر زندگی انسان ها می آورد، پابرجا می ماند. هر نظام قدرتی برای اینکه باقی بماند حاضر است از هر شیوه ای برای بقای خود بهره ببرد و در شرایط بحرانی حتی ممکن است عده بسیاری را قربانی کند اما هرگز حاضر به پذیرش هیچگونه تغییری در ساختار خود نیست، بحران کرونا که امروز گریبان اقتصاد سرمایه داری را گرفته باعث بکار افتادن تاکتیک های جدیدی شده که هدف اصلی همه آنها فرار از بحران و یا جبران ضرری است که متحمل شده است. در هر صورت اپیدمی ویروس کرونا چه یک توطئه عمدی باشد، چه حاصل اشتباهی سهوی، ساختار معیوب اقتصاد سرمایه داری را که در اقتصاد روزمره نامرئی شده، آشکار ساخته است. این در حالی است که نظام سلطه تلاش می کند به روش های گوناگون با قربانی کردن افراد جامعه بخصوص طبقه کم درآمد پیامدهای وحشتناک بحران را سرکوب کرده و با پنهان شدن پشت گفتارهای دینی و باورهای مذهبی و ترغیب مردم به دعا و روزه، اشتباهات خود را توجیه کند و سرچشمه حوادث تلخ پیش آمده را متافیزیکی جلوه دهد اما دریغ که در بحران های تازه همواره امرسرکوب شده بازمی گردد، آرامش موجود را برهم می زند و حقایق را برملا می سازد. برای داشتن درک و تصور مناسب از وضعیت موجود یادآوری فیلم گشتن گوزن مقدس ساخته یورگوس لانتیموس کارگردان نامدار یونانی کمک کننده است، داستان فیلم درباره استیون مورفی، یک جراح و متخصص قلب است که زندگی خوشایندی در حومه شهر در کنار خانواده اش دارد. فیلم با نمای بستهای از قلبِ درحال تپش یک بیمار شروع میشود که بنظر می رسد دکتر مورفی سهوا باعث مرگ او شده است. همین اتفاق باعث ورود مارتین (فرزند بیمار فوت شده) به زندگی و خانواده دکتر مرفی می شود. سپس مارتین وارد روابط عجیبی با همه اعضای خانواده دکتر می شود. نماها و موسیقی رازآلود فیلم از همان ابتدا خبر از فاجعه ای میدهد، ناگهان پسر دکتر مورفی فلج می شود درحالی که هیچ کدام از پزشکان قادر به تشخیص علت بیماری نیستند. مارتین به دکتر مورفی اخطار می دهد که برای رهایی از این بحران باید از میان همسر و فرزندانش یکی را قربانی کند وگرنه همه افراد خانواده، یکی یکی فلج شده و درآخر خواهند مرد. وقتی اعضای خانواده متوجه این موضوع می شوند هریک برای جلب توجه پدر و نجات از مرگ، تبدیل به برده هایی می شوند که گویی حق زندگی و مرگشان در دست او است. در نهایت پدر خانواده که بنظر می رسد انسانی کاملا مدرن و امروزی است و هرگونه خرافه را انکار می کند، تصمیم می گیرد برای خلاصی از بحران و جلوگیری از فروپاشی خانواده یکی از اعضا را قربانی کند، سرانجام پدر با برگزاری مناسکی اسطوره ای یکی از فرزندان را می کشد. در طول فیلم اشاره های زیادی به تراژدی ایفیژنی می شود: در آغاز جنگ تروا، زمانی که آگاممنون به اولیس می رسد، در بیشه مقدس آرتمیس، گوزنی را به صورت اتفاقی می کشد. این توهین او به خدایان باعث می شود آرتمیس خشمگین شده و طوفانی برانگیزد و آگاممنون به خاطر جبران این اشتباهش تصمیم می گیرد دختر بزرگش ایفیژنی را برای فرونشاندن خشم آرتمیس قربانی کند. اما آرتمیس به جای ایفیژنی، گوزنی را به محراب برای قربانی میفرستند. قربانی دادن برای رهایی از خشم خدایان دم دست ترین عمل اسطوره ای در وضعیت بحرانی است. واکنش اسطوره ای در مقابل بحران مکانیسمی دفاعی برای مصون ماندن از اثرات ویران گر آن است اما برای در امان ماندن از پیامدهای بحران راه حل دیگری هم وجود دارد و آن رهایی از بندهای ساختار موجود و تغییر آن است که تنها با فعال شدن و وحدت نیروهای کنشگر امکان پذیر خواهد شد. اما همانگونه که اشاره شد در زندگی کنونی اسطوره ابزاری است در دست حاکمان برای کنترل و تحلیل بردن توان افراد در امر بالفعل؛ امری که به بدن های فلج و سرگردان از شوک رویداد، الگویی مطابق نظم موجود ارائه می دهد تا مبادا در جهت دگرگون کردن وضعیت عمل کنند؛ درنتیجه اسطوره مانع بروز هرگونه رخداد نو یا تغییر رادیکال می شود. وضعیت بحرانی اپیدمی ویروس کرونا در سراسر جهان هم حکایت از بکار افتادن مکانیسم اسطوره ای برای کنترل و سازماندهی نیروها دارد. هدف نهایی جلوگیری از توقف ماشین سرمایه داری در شرایط پسابحرانی است. اما از طریق نقد اندیشه اسطوره ای و برهم زدن تمایز کاذب قدسی(بیرون) و عرفی (درون) و همچنین زدودن اسطوره از ابژه ها در جهان و حرکت به سمت مناسباتی که این ابژه ها را تعین بخشیدند، زمینه برای تغییر مهیا می سازد.
محمدمهدی مشایخی
