زنان و انقلاب ۱۳۵۷: تجربه اتحاد ملی زنان
دکتر هایده مغیثی، پژوهشگر ارشد و استاد باز نشسته مطالعات زنان و جامعه شناسی دانشگاه یورک در کانادا
نشر زاگرس در تورنتو، اکتبر ۲۰۱۹، ۲۸۰ صفحه
[email protected]
در باره مبارزات زنان در ایران پژوهشهای فراوانی انجام شده است که این حرکتها را در دوره های مختلف تاریخی، از پیش از انقلاب مشروطه تاکنون، و از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده اند. کتاب جدید دکتر هایده مغیثی ترجمه فارسی کتابی است از نویسنده که در ۱۹۹۴ به انگلیسی و با عنوان
Populism and Feminism in Iran, Women’s struggle in a Male-defined Revolutionary Movement
توسط انتشارات مک میلان در لندن منتشر شد و مورد استقبال پژوهشگران، منتقدین و فعالان جهانی حقوق زنان قرار گرفت.
زنان و انقلاب ۱۳۵۷ پژوهشی است دقیق، عمیق و همه جانبه که جنبش های زنان در تاریخ مدرن ایران، از دوران مشروطیت تا اردیبهشت ۱۳۵۸، را با وسواس مورد بررسی قرار داده و به ریشه یابی علل پیروزیهای ناپایدار و شکست های ماندگار این مبارزات پرداخته است. با وجود ترجمه دیرهنگام این کتاب به فارسی، (۲۵ سال پس از انتشار نسخه انگلیسی آن)، نگاه نویسنده به موضوع مورد بررسی، همچنان تازه و قابل توجه است.
کتاب با یک پیشگفتار و یک مقدمه در هشت فصل تنظیم شده و با “پایان سخن”، به عنوان نتیحه گیری، به پایان آمده است.
مقدمه کتاب با انتخاب هوشمندانه ای از شعر فروغ فرخزاد اینگونه آغاز میشود:
“من از سلاله ی درختانم
تنفس هوای مانده ملولم میکند
پرنده ای که مرده بود به من پند داد که پرواز را به خاطر بسپارم”
مغیثی در پیشگفتار کتاب مینویسد “این کتاب، ریشه در تجارب زندگی در دورانی فراموش نشدنی از تاریخ ایران دارد که رژیم اسلامی با توسل به شیوه های انحصارطلبانه، خشونت بار و زن ستیز، به سرعت در حال جارو کردن دستاورد های انقلاب بهمن ۱۳۵۷ بود. … ترجمه فارسی کتاب که بیش از دو دهه بعد (پس از چاپ انگلیسی) انتشار می یابد، با این امید صورت میگیرد که شاید تجارب مندرج در آن در شرایط حاضر که بحرانهای سیاسی و اقتصادی رژیم اسلامی به نقطه ی اوج رسیده و اندیشه ی چپ سکولار در حال گسترش است، برای نسل جوانی که در راه آزادی جامعه از زنحیر استبداد فرهنگی و مذهبی، و استقرار نظامی عادلانه و دموکراتیک تلاش میکند، مفید باشد. به خصوص که بخشی از این نسل، و حتی نسل من هنوز، نه از تاریخ صد ساله ی مبارزه زنان ایران برای دستیابی به حقوق انسانی شان آگاهی دارد، و نه شاید اولویت توجه و پشتیبانی از این مبارزه را برای دسترسی به آزادی، دموکراسی و عدالت باور دارد.”
فصل اول مروری تاریخی است بر مبارزه ی صد ساله ی زنان برای برابری حقوقی و اجتماعی.
فصل دوم به بررسی ساختار های اجتماعی، اقتصادی و حقوقی و تلاشهای مدرن سازی عصر پهلوی می پردازد.
فصل های سوم و چهارم با نگاه به باورهای جنسیت محور بازیگران صحنه های اجتماعی، سیاسی و مذهبی نشان می دهد “که علیرغم وجود تضاد های سیاسی و ایدیؤلوژیک میان سه نیروی عمده سیاسی آن دوران یعنی اسلام گرایان، لیبرال ها و سوسیالیست ها، …. اختلاف بر سر حقوق قانونی و اجتماعی زنان به یکی از مسایل غیرقابل مصالحه آنان تبدیل نشد”.
دو فصل پنچم و ششم مواضع تاریخی سنت سوسیالیسم جهانی، و نیزجنبش چپ و ضد امپریالیسم ایرانی، در مورد جنبش زنان بررسی شده و “مقاومت تاریخی سوسیالیست ها در برابر جنبش مستقل زنان” با صراحت کم نظیری مورد نقد و بررسی همه جانبه قرار گرفته است. در همین فصل ها نویسنده به ریشه های رواج “خام ترین نسخه ی نظریه ی وابستگی با تحلیلی پوپولیستی” از سوی چپ ایران می پردازد که “همه ی مشکلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران را بر گردن وابستگی به امپریالیسم و وابستگی کشور به سرمایه ی خارجی می انداخت”.
فصلهای هفتم و هشتم به روند تشکیل “اتحاد ملی زنان”، (وابسته به سازمان فداییان خلق ایران)، و فعالیتها و مسایل درون سازمانی آن میپردازد. سازمانی که مغیثی خود دست اندرکار تشکیل آن بوده و به عنوان یکی از پایه گذاران، عضو هیات اجرایی، و عضو هیئت تحریریه نشریات وابسته به آن، برابری و زنان در مبارزه، از نزدیک در جریان تلاش ها، چالش ها و سر خوردگی های یک حرکت فمینیستی در چهارچوب سازمانی انقلابی، سلسله مراتبی، مرد-محور و حتی سنتی قرار داشته است. سازمانی که مبارزه با امپریالیسم امریکا را، به عنوان هم استراتژی و هم تاکتیک، سر لوحه کار خود قرار داده و هرگونه حرکت مستقلی که رژیمِ به زعم آنان ضدامپریالیست اسلامی را به چالش میکشید، بر نمیتابید. در نتیجه همین تجربیات است که مغیثی مینویسد “اگر قرار باشد زنان در جهت تغییر کل ساخت سلطه گری و سلطه پذیری و روابط قدرت گام بردارند، باید نخست خود را از سلطه ی سلسله مراتب جنسی که بر تمام روابط و اعمال اجتماعی تاثیر میگذارد آزاد کنند. استقلال سیاسی و سازمانی، پیش شرط موفقیت هر جنبش فمینیستی برای متحول ساختن روابط جنسیتی مبتنی بر قدرت است”.
” پایان سخن”، به شکل معنا داری با شعر دیگری از فروغ فرخزاد آغاز میشود:
“همیشه خواب ها
از ارتفاع ساده لوحی خود پرت میشوند و میمیرند
من شبدر چهار پری را میبویم
که بر گور مفاهیم کهنه روییده است”
در همین بخش و از درس های دیروز برای مبارزات امروز زنان مغیثی مینویسد: “زندگی زنان و پایداری آنان در حکومت اسلامی و مبارزه آنان برای تغییر، چشم اسفندیار رژیم اسلامی است… شکست جنبش زنان در ایران پس از انقلاب آشکارا نشان میدهد که جنبش سیاسی زنان تا چه حد با جنبش دموکراسی خواهانه و عدالت جو پیوند دارد… توانمندی زنان زمانی آغاز میشود که ارزش ها و ضد ارزشهای مرد-محوری را که آموخته و درونی کرده ایم، از زندگی شخصی و سیاسی خود بزداییم. با پافشاری بر خواسته های سیاسی خاص خود و با حفظ هویت مشخص خود میتوان جنبش سیاسی عمومی را وادار به شنیدن صدای زنان کرد. این یعنی آگاه بودن به منافع و خواسته های خاص خود و حفظ چهره و صدای متمایز خود، و نه این که صرفا چهره ای نا مشخص در جمعیتی سیاسی و یا اسم رمزی در لیست هواداران یک تشکیلات سیاسی بود”.
کتاب زنان و انقلاب ۱۳۵۷، تجربه اتحاد ملی زنان از چند نظر قابل بررسی و توجه است:
۱- پژوهشی است بر پایه تجربه شخصی نویسنده از فعالیت در “اتحاد ملی زنان”، سازمان زنان وابسته به بزرگ ترین سازمان چپِ آن زمان، سازمان فدائیان خلق ایران (قبل از انشعاب ها)، و نیز روایت های دست اول حاضران در صحنه در یکی از بحرانی ترین دوران تاریخ معاصر ایران، در دوران انقلاب ۱۳۵۷. تبدیل تجارب و مشاهدات شخصی به پژوهشی درخور کاری است که نویسنده با توانمندی از عهده آن برآمده است.
۲- با اعتماد به نفس و ضمن ارایه شواهد تاریخی، و در عین پایبندی به انصاف، به نقش دولتمردان و سازمانهای سیاسی از چپ و راست، لیبرال و سوسیالیست، مذهبی و سکولار و سایر بازیگران پرداخته و دشمنی ها، بی تفاوتی ها و سنگ اندازی ها در مسیر کسب حقوق زنان را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده با تیز بینی پس زمینه های ذهنی و ایدیولوژیک نقش آفرینان را مورد کاوش قرار داده و نتایج معمولا تاسف بار آنها در صحنه اجتماعی را نقد و تحلیل میکند.
۳- با صراحت کم نظیری به نقد دیدگاه های سنتی، مرد-محور و واپسگرایانه ی جریاناتِ چپ ایران در برخورد با حقوق زنان پرداخته است. اهمیت این نکته به ویژه در این است که این انتقادها در سال ۱۹۹۴، بیش از بیست و شش سال پیش، مطرح شده اند. زمانی که بسیاری از نوشته های انتقادی و خود-انتقادی از عملکرد چپ هنوز به چاپ نرسیده بودند.
۴- نقش اسلام و فرهنگ سنتی مرد سالار را مورد کنکاش قرار داده و این رشته پنهان را از دهلیز های تو در توی تاریخی، جغرافیایی و لایه های ذهنی بیرون کشیده و در برابر خواننده قرار داده است.
۵- در شرایطی که برخی، حتی در مجامع و محافل دانشگاهی، دوباره از خواب مبارزه ضدامپریالستی بیدار شده و به بهانه دشمنی دولت آمریکا با رژیم اسلامی، جستارها و نامه های سرگشاده در توضیح جنایات امپریالیزم منتشر می کنند، اشاره نویسنده به قربانی کردن مبارزه مستقل زنان برای رهایی از سرکوب مذهبی در پای مبارزه ضد امپریالستی پس ازانقلاب ۱۳۵۷، معنای بیشتری می یابد
کتاب “زنان و انقلاب ۱۳۵۷، تجربه اتحاد ملی زنان” افزوده ارزشمندی است بر آنچه تا کنون در زمینه مطالعات حقوق زنان در ایران منتشر شده و پژوهشگران وعلاقمندان به تاریخ ایران مدرن، فعالان و طرفداران حقوق و مطالعات زنان در ایران و خاورمیانه مراجعه به آنرا بسیار مفید خواهند یافت.
بخشهای بین گیومه ” ” از متن کتاب نقل شده است.
سعید حریری، تورنتو
ژوئن ۲۰۲۰
حالا چی شده بعد از این همه سال به فکر ترجمه افتاده اند، نمی دانم. آنچه می دانم در آن روزهای انقلاب، مبارزات زنان بدین معنی که بعدها گفته شد ، اصلا وجود نداشت. برخی تاریخ سازی کرده و دیگرانی هم آن را گسترش داده اند. تظاهرات علیه حجاب البته که مارزه ی به حقی بود، اما واقعا وزنی را در آن همه رویدادهای آن زمانی نداشت که بعدها برایش ایجاد شد. نه در ایران و نه در کشورهای منطقه متاسفانه مبارزات قدرتمند مستقل زنانی نبود که بتواند در برابر پوپولیسم بسیار قدرتمند اسلام سیاسی قد علم کند. سازمان های زنان شاهنشاهی اصلا وارد میدان هم نشدند و بی محتوا بودن تشکل هایشان را از همان روز اول به نمایش گذاشتند. شما نمی توانید حتی یک فاکت از مبارزات زنان عضو تنها حزب قانونی موجود – حزب رستاخیز – ارائه کنید. تاریخ فمینسم در جهان هم تاریخی طولانی نیست چه برسد به ایران. فعالیت برای آزادی زنان در آن دوران شکل و شمایل خودش را داشت و موفق ترینش هم فعالیت حزب توده ایران , و فدائیان خلق بود که در بطن مردم کار کردند و نیروهای بسیاری را تربیت کردند که محققان ، نویسندگان و منتقدین بسیاری که امروز قلم به دست می گیرند و می نویسند، حاصل فعالیت های آن روز آن هاست. امروزه روز البته درک دیگری از مبارزه آزادیخواهانه ی زنان مورد توجه خود سازمان های فعال و احزاب و سازمان های چپ و دمکرات است. در آن روز البته نبود و نمی توانست باشد. جالب این است که هنوز هم مبارزات زنان سازمان و تشکل قدرتمندی ندارد و نتوانسته تعریف درستی از جایگاهش در مبارزات ازادیخواهانه مردم بدهد و رابطه روشن و مثبتی را با دیگر مبارزات اجتماعی آزادیخواهانه و عدالت طلبانه و نیروهای سیاسی چپ و دمکرات مدافع آن ترسیم کند. این باعث شده گاه با تاکیدات نمایشی به تفرقه افکنی بین نیروهای مبارز دامن بزند و مورد استفاده ی تبلیغات ضد چپ قرار بگیرد، به دام دفاع از به اصطلاح ارزش های دوران قبل از انقلاب بیفتد و دنبال رو جریانات امروزین مدافع پروژه ی دخالت خارجی برای آزادی مردم شود و از هدف واقعی خودش دور شود. مبارزات زنان برای رهایی از یوغ مردسالاری و سرکوب پدرسالارانه بی شک یکی از بخش های مهم مبارزات دمکراتیک مردم ماست. اما تنها مبارزه در این میدان نبوده و نیست. مدافعان و سازمانگران این مبارزه بهتر است به جای زیر سوال بردن چپ ها، تعامل با آن ها را فرابگیرند و بکار بندندند و آن ها را به برنامه های خود هر چه بیشتر راغب کنند و همچنین رابطه ای بین مبارزه در راه آزادی، استقلال، عدالت اجتماعی و صلح و آزادی زنان را بیش از گذشته درک کنند و در همبستگی بین جنبش های مختلف برای فرارویی یک جنبش عظیم مردمی برای چرخش اوضاع به جامعه ای دمکراتیک برخوردار از توسعه ی پایدار مردمگرا و مدافع محیط زیست قدم بردارند.