مـن داسـتـایـوفـسـکـی را یـکـی از بـزرگ تـریـن نـوسـازان
شـکـل هـنـری بـه شـمـار مـی آورم.
مـیـخـائـیـل بـاخـتـیـن
( Mikhail Bakhtin )
( ۱۹۷۵ – ۱۸۹۵ )
فـنّـاوری هـنـری
تـا زمـانـی کـه فـئـودور مـیـخـائـیـلـوویـچ داسـتـایـوفـسـکـی(Fjodor Mikhailovitj Dostojevskij)(81 – 1821) در قـیـد حـیـات بـود، نـاقـدیـن مـنـزلـت او بـه مـثـابـۀ حـامـل پـیـغـام مـعـنـوی و فـیـلـسـوف اخـلاقـی بـا نـفـوذش در قـلـوب خـوا نـنـدگـان کـثـیـری را مـی پـذیـرفـتـنـد، امـا او را تـهـی از اسـتـعـداد بـیـان انـدیـشـه هـایـش بـه شـکـل هـنـری تـلـقـی مـی کـردنـد. نـاقـد ادبـیـات و ادیـب ژرژ بـرانـدِس(Georg Brandes)( 1927- 1842) بـا حـکـمـش در مـورد داسـتـایـوفـسـکـی در ۱۸۸۸ در سـیـاحـتـنـامـه اش Indtryk fra Rusland (بـرداشـتهـاازروسـیّـه) تـا انـدازۀ زیـادی سـخـنـگـوی نـقـد اروپـایـی از داسـتـایـوفـسـکـی بـود، و آن حـکـم ایـن کـه ” او خـلاقـی بـزرگ، ولـی هـنـرمـنـدی پـائـیـن رتـبـه بـود. وی نـوشـتـه هـایـش را بـی آن کـه هـرگـز مـرور کـنـد، یـا بـازنـویـسـد، بـه زیـر طـبـع مـی فـرسـتـاد. او در جـهـت تـکـمـیـل آن هـا از طـریـق تـلـخـیـص یـا حـذف نـمـی کـوشـیـد، ولـی صـرفـاً بـه شـیـوۀ مـقـالـه نـویـس کـار مـی کـرد و بـنـابـرایـن کـارهـایـش مـعـمـولاً بـسـیـار مـفـصـل اسـت.”۱ ایـن حـکـم بـرانـدِس بـراسـاس شـنـاخـت مـحـدود او از نـویـسـنـدگـی داسـتــایـوفـسـکـی بـود، و او اطـلاع نـداشـت، کـه پـژوهـشـگـران ادبـیـات سـپـسـیـن او بـا پـژوهـش بـایـگـانـی بـاشـمـول مـخـتـص داسـتـایـوفـسـکـی بـر حـکـم وی و نـتـیـجـهً حـکـم نـاقـدیـن اروپـایـی هـمـفـکـر وی مُـهـر بـاطـل خـواهـنـد زد.
یـکـی از سـرشـنـاس تـریـن ایـن نـاقـدیـن نـیـز جـان مـیـدلـتـون مـوری(John Middleton Murry)( 1957- 1889) بـوده، کـه در ۱۹۱۶ بـی آن کـه بـا مـخـالـفـتـی مـواجـه گـردد، ایـن ادعـای شـگـفـت آور در مـورد داسـتـایـوفـسـکـی را بـه پـیـش کـشـیـد: “(…) رئـالـیـسـم او رئـالـیـسـم نـیـسـت، رمـان هـای او رمـان نـیـسـتـنـد، حـقـیـقـت او حـقـیـقـت نـیـسـت، هـنـر او هـنـر نـیـسـت.”۲ و آدولـف اسـتـنـا – پـتـرسـن(Adolf Stender – Petersen)( 1963- 1893) بــر ایـن بــود، کـه داسـتـایــوفــسـکـی عــامـداً بــا ” نـثـر بـی نـظـمـانـه و تـرکـیـب نـامـرتـب بـارز” خـود را در مـوضـع مـخـالـف ایـوان تـورگـنـف(Ivan Turgenev)( 83- 1818)، پـی رو شـکـل هـنـری کـلاسـیـک قـرار داد.۳
بـایـد تـوجـه داشـت کـه روس هـا خـود سـنـت مـلاحـظـۀ داسـتـایـوفـسـکـی بـه صـورت یـک ” فـیـلـسـوف خـلاق” را بـد عـت گـذاردنـد. چـنـیـن اسـتـنـبـاطـی از داسـتـایـوفـسـکـی بـا نـخـسـتـیـن کـار او رمـان مـردمفـقـیـر(۱۸۴۶) بـیـان گـردیـد. نـاقـد انـقـلابـی مـشـهـور زمـان در روسـیـه ویـسـاریـون بـلـیـنـسـکـی(Vissarion Belinskij)( 48- 1811) مـجـذوب نـوشـتـۀ داسـتـایـوفـسـکـی گـردیـده، آن را حـامـل خـشـم اجـتـمـاعـی ای تـشـخـیـص داد، کـه او چـشـم انـتـظـار بـروزش در ادبـیـات نـویـسـنـدگـان نـسـل جـوان روسـیـه بـود. بـلـیـنـسـکـی پـنـداشـت داسـتـایـوفـسـکـی نـیـکـلای گـوگـول(Nikolaj Gogol)( 52- 1809) تـازه ای اسـت، کـه پـای بـه عـرصـۀ ادبـیـات روسـیـه گـذارده بـاشـد؛ امـا ایـن پـنـدار بـه امـیـد آمـیـخـتـۀ او سـریـعـاً پـوچـیـش را نـمـایـانـد، چـه، نـزد داسـتـایـوفـسـکـی – کـه از حـیـث ادبـی مـدیـون گـوگـول، از نـویـسـنـدگـان بـزرگ سـدۀ ۱۹، بـود، و گـوگـول اهـمـیـت گـفـت و گـو بـرنـداری در نـخـسـتـیـن مـرحـلـۀ نـویـسـنـدگـی داسـتـایـوفـسـکـی داشـت – تـوجـه بـه جـای مـورد اجـتـمـاعـی بـه مـورد روان شـنـاخـتـی، یـعـنـی بـه جـای مـحـیـط بـیـرونـی بـه دنـیـای درونـی انـسـان مـعـطـوف بـود. داسـتـایـوفـسـکـی و گـوگـول هـر دو تـوصـیـف کـنـنـدگـان جـامـعـۀ واقـعـی بـودنـد، امـا گـوگـول یـک نـویـسـنـدۀ خـلاق اجـتـمـاعـی بـود، در حـا لـی کـه داسـتــایــوفـسـکـی یـک نــویـسـنــدۀ خـلاق روان شـنـاسـانــه؛ بــرای یـکـی اهـمـیـت فــرد از حـیـث نـمـایـنـدۀ یـک جـامـعـۀ مـعـیـن و یـک دائـره بـودن مـطـرح بـود، بـرای دیـگـری نـفـس جـامـعـه از حـیـث نـفـوذش در شـخـصـیـت فـرد اهـمـیـت داشـت. بـلـیـنـسـکـی حـکـم نـهـائـی آشـتـی نـاپـذیـرش در مـورد داسـتـایـوفــسـکـی را بـا نـقـد خُـرد کـنـنـدۀ خـویـش از روایـت بـلـنـد رمـان گـونـۀ او هـمـزاد( ۱۸۴۶) بـه سـبـک رئـالـیـسـم خـیـالـی( تـرکـیـب تـوصـیـف نـاتـورالـیـسـتـی جـزئـیـات و تـخـیـل آرمـان گـرایـانـه) صـادر کـرد: ” امـر خـیـالـی در زمـان مـا فـقـط مـتـعـلـق بـه تـیـمـارسـتـان هـاسـت، در ادبـیـات جـای نـدارد. (…) چـقـدر مـزخـرف اسـت! هـر کـار تـازۀ داسـتـایـوفـسـکـی سـقـوط تـازه ای اسـت . (…) مـا مـسـلـمـاً در تـشـخـیـص مـان از ایـن نـابـغـه راه خـطـا پـویـیـده ایـم.”۴
بـرخـورد مـنـفـی زودهـنـگـام نـقـد ادبـی بـه شـکـل شـنـاسـی هـنـری داسـتـایـوفـسـکـی در دهـه هـای ۶۰ و ۷۰ ادامـه یـافـت، چـنـان کـه نـیـکـلای دوبـرولـیـوبـوف(Nikolaj Dobroljubov)( 61- 1836) از رمـان داسـتـایـوفـسـکـی آزردگـان (۱۸۶۱) بـه صـورت یـک اتـهـام اجـتـمـاعـی اسـتـقـبـال نـمـود، امـا در عـیـن حـال کـتـاب را تـهـی از کـیـفـیـات هـنـری دانـسـت.
بـه مـحـاذات فـاصـلـه گـیـری تـدریـجـی انـتـقـاد انـقـلابـی از داسـتـایـوفـسـکـی بـه سـبـب شـیـوۀ خـاص بـرخـورد او بـه مـسـائـل سـیـاسـی زمـانـش، انـتـقـاد مـحـافـظـه کـارانـه از او مـثـبـت تـر گـردیـد. دگـرگـونـی بـا انـتـشـار یـافـتـن نـخـسـتـیـن رمـان از ” رمـان هـای بـزرگ” داسـتـایـوفـسـکـی در ۱۸۶۶ صـورت پـذیـرفـت. ایـن رمـان جـنـایـتومـکـافـات( یـا چـنـان کـه در بـعـضـی تـرجـمـه هـای خـارجـی عـنـوان گـرفـتـه، راسـکـولـنـیـکـوف) نـام داشـت، کـه یـک حـمـلـۀ پـوشـیـده بـه جـنـبـش انـقـلابـی ” نـیـهـیـلـیـسـم” در روسـیـه۵ اسـتـنـبـاط گـردیـد. پـنـج سـال بـعـد داسـتـایـوفـسـکـی سـیـاسـی تـریـن رمـانـش تـسـخـیـرشـدگـان( یـا ارواحخـبـیـث) را بـیـرون داد، کـه انـگـیـزۀ اتـهـام نـاقـدیـن بـه داسـتـایـوفـسـکـی مـبـنـی بـر هـمـبـسـتـگـی بـا اورتـودوکـسـی و فـرمـان روایـی مـطـلـق سـیـاسـی تـزاریـسـم بـود.
بـا ایـن وصـف پـیـوسـتـه ” پـیـغـام” مـحـتـوایـی و نـه شـکـل هـنـری بـود کـه عـلائـق را نـسـبـت بـه داسـتـایـوفـسـکـی نـو یـسـنـده بـرانـگـیـخـت. دو سـال پـس از درگـذشـت داسـتـایـوفـسـکـی، ولادیـمـیـر سـولـوفـجـوف(Vladimir Solovjov)(1900- 1853)، اهـل تـصـوف و فـیـلـسـوف بـرجـسـتـه، سـه سـخـنـرانـی بـااهـمـیـت ایـراد، و در آن هـا آثـار داسـتـایـوفـسـکـی را بـه صـورت تـصـورات و خـیـالات پـیـشـگـویـانـه تـفـسـیـر نـمـود. در ۱۸۹۰ فـیـلـسـوف بـااهـمـیـت دیـگـری واسـیـلـی روزانـوف (Vasilij Rosanov)( 1919- 1856) بـخـش بـازجـوی بـزرگ در رمـان بـرادرانکـارامـازوف(۸۰- ۱۸۷۹) را بـه گـونـۀ گـزارش مـسـتـقـلانـۀ نـقـطـه نـظـرات مـذهـبـی و فـلـسـفـیِ تـاریـحـی نـویـسـنـدۀ آن اسـتـنـبـاط کـرد.
تـقـریـبـاً بـی تـفـاوت بـه ایـن کـه مـا چـه چـیـزی در ادبـیـات دربـارۀ داسـتـایـوفـسـکـی، مـنـتـشـر شـده از زمـان در گـذشـت او تـا جـنـگ جـهـانـی اول( ۱۸- ۱۹۱۴) بـه خـوانـیـم، یـک سـئـوال بـرای مـا بـی جـواب مـی مـانـد: آیـا نـویـسـنـد گـان ایـن ادبـیـات عـمـیـق و نـیـز رسـالات کـم و بـیـش نـظـری – تـحـقـیـقـی اصـلاً دلـیـلـی بـرای انـدیـشـیـدن بـه ایـن مـوضـوع تـشـخـیـص نـداده انـد کـه چـرا داسـتـایـوفـسـکـی بـه عـوض نـگـارش رسـالات مـذهـبـی، فـلـسـفـی – سـیـاسـی یـا سـیـاسـی بـه خـود زحـمـت نـگـارش نـثـر خـیـال پـردازانـه را هـمـوار کـرده اسـت؟ آیـا ابـداً از اذهـان چـنـیـن نـاقـدیـنـی خـطـور نـکـرده اسـت، کـه فـردی عـهـده دار نـقـش هـنـرمـنـد ایـن نـقـش را صـرفـاً از روی عـشـق و عـلاقـه عـهـده دار مـی گـردد، و بـنـابـرایـن در وهـلـۀ نـخـسـت بـایـد بـه مـثـابـۀ هـنـرمـنـد ارزیـابـی گـردد؟
یـکـی از اولـیـن کـسـانـی کـه ایـن سـئـوال را مـطـرح سـاخـت، و خـود درصـدد جـواب گـویـی بـه آن بـرآمـد، پـژو هـشـگـر ادبـیـات لـئـونـیـد گـروسـمـان(Leonid Grossman)( 1956- 1888) بـود. گـروسـمـان بـخـشـاً بـا پـی روی از مـکـتـب فـرمـالـیـسـتـی، کـه در حـوالـی ۱۹۱۵ در نـقـد ادبـی روسـیـه پـدیـد آمـده بـود، افـکـارش را بـر جـنـبـۀ مـورد غـفـلـت قـرار گـرفـتـه در آثـار داسـتـایـوفـسـکـی، یـعـنـی مـشـخـصـات ظـاهـری، خـصـوصـیـات سـبـک شـنـاخـتـی و تـرکـیـبـی مـتـمـرکـز نـمـود. او در ۱۹۲۱ بـه مـنـاسـبـت یـکـصـدمـیـن سـال تـولـد داسـتـایـوفـسـکـی نـطـقـی بـا عـنـوان ” داسـتـایـو فـسـکـی بـه مـثـابـۀ هـنـرمـنـد رمـان نـویـس” بـرای پـژوهـنـدگـان و نـاقـدان ادبـیـات ایـراد کـرد. نـطـق، کـه گـویـای بـیـنـش نـویـنـی بـر داسـتـایـوفـسـکـی بـود، بـا ایـن عـبـارات آغـاز گـردیـد: ” آیـا داسـتـایـوفـسـکـی هـنـرمـنـد اسـت؟ تـا ایـن اواخـر نـقـد ادبـی روسـیـه گـرایـش بـه پـاسـخ مـنـفـی بـه ایـن پـرسـش داشـتـه اسـت. هـمـزمـان بـا بـه رسـمـیـت شـنـاخـتـن اهـمـیـت وافـر داسـتـایـوفـسـکـی بـه مـثـابـۀ انـدیـشـمـنـد، عـادهً جـنـبـۀ خـالـصـاً هـنـری آثـار او را پـذیـرا نـگـشـتـه انـد. ارزش فـراوا نـی بـه خـالـق اسـتـاوروجـیـن(Stavrogin)[ از اشـخـاص رمـان تـسـخـیـرشـدگـان] بـه صـورت روان شـنـاس، بـه صـورت فـیـلـسـوف مـنـحـصـر بـه فـرد و مـتـصـوف از نـوع پـیـشـگـویـانـه قـائـل شـده انـد، ولـی هـمـزمـان ایـن حـاکـمـان بـر نـظـریـات نـقـد و نـویـسـنـدگـان از مـلاحـظـۀ او بــه صـورت یـک اســتـاد هـنـر نــثـر، شـایـســتـۀ قــرار گـرفـتـن در کـنـار هـنــرمـنـدان رتـبـۀ اول در ادبـیـات خـودداری کـرده انـد.” گـروسـمـان در ادامـۀ نـطـقـش گـفـت، داسـتـایـوفـسـکـی خـود اغـلـب بـه ” فـیـلـسـوف” خـوانـده شـدنـش مـعـتـرض بـود، و بـر شـهـرتـش بـه عـنـوان هـنـرمـنـد اهـمـیـت قـائـل مـی شـد. گـروسـمـان نـتـایـج مـطـالـعـه اش در دفـاتـر یـادداشـت بـه جـا مـانـدۀ داسـتـایـوفـسـکـی را ذکـر کـرد، کـه بـه وضـوح تـمـام دربـرگـیـرنـدۀ تـأمـلات نـویـسـنـده در ریـخـت دهـی هـنـری، از نـخـسـتـیـن مـرحـلـۀ نـویـسـنـدگـی او مـی بـاشـنـد. یـادداشـت هـا از جـمـلـه روشـن مـی سـازنـد عـلاقـۀ داسـتـایـوفـسـکـی بـه رمـان اروپـایـی از مـیـگـوئـل دِ سـروانـتـس(Miguel de Cervantes)( 1616- 1547) تـا گـوسـتـاو فـلـوبـر(Gustave Flaubert)(80- 1821) نـه از لـحـاظ ” جـوانـب ایـدئـولـوژیـک”، بـرنـامـه مـنـدی یـا تـرتـیـبـی آثـار، بـلـکـه بـیـش تـر از لـحـاظ ” لـحـن روایـت، شـکـل روایـت، پـدیـده هـای سـبـک شـنـاخـتـی بـه مـعـنـای وسـیـع” بـوده اسـت. گـروسـمـان یـک مـشـخـصـۀ ویـژۀ هـنـر رمـان داسـتـایـوفـسـکـی را در ایـن مـی بـیـنـد، کـه نـویـسـنـده – بـا ایـن درک کـه هـیـچ اسـاس ارزشـیِ ایـدئـولـوژیـک مـشـتـرکـی وجـود نـدارد – آگـاهـانـه مـی کـوشـد تـا تـصـویـر نـویـنـی از جـهـان را بـه شـکـل هـنـری بـه بـیـان درآورد. یـک اصـل اسـاسـی در فـن تـرکـیـب رمـان داسـتـایـوفـسـکـی عـبـارتــسـت از ایـن کـه او بـا پـی گـیـری بـی سـابـقـه ای عـنـاصـری بـا طـبـیـعـت کـامـلاً مـتـفـاوت و سـنـهً وحـدت نـاپـذیـر را بـا یـکـدیـگـر تـلـفـیـق مـی دهـد. گـفـتـار فـلـسـفـی بـا گـزارشـات وحـشـت نـاک جـنـایـات سـنـگـیـن درهـم مـی آمـیـزنـد، مـطـالـب مـذهـبـی در ارتـبـاط صـریـح بـا روی دادهـای پـسـت و عـامـیـانـه یـا آشـکـارا کـفـرآمـیـز مـورد بـحـث قـرار مـی گـیـرنـد، دسـیـسـه هـای مـظـنـونـانـه بـا آئـیـن هـای مـرمــوز شـرح داده مـی شـونــد. نـتـیـجـه هـمـان ” درهـم ریـخـتـگـی” ای اسـت کـه اسـتـنـا – پـتـرسـن از آن سـخـن مـی گـویـد، الـبـتـه بـی آن کـه در ایـن رابـطـه تـأکـیـد کـنـد، کـه ایـن امـر بـه یـک مـقـصـود هـنـری آگـاهـانـه بـوده اسـت. گـروسـمـان در سـال هـای بـعـد بـه تـحـلـیـل و تـعـریـف سـیـسـتـم هـنـری نـو، پـیـچـیـده در رمـان هـای داسـتـایـوفـسـکـی، کـه او در نـطـقـش بـه آن تـنـهـا اشـارت کـرده بـود، ادامـه داد. وی چـنـد کـتـاب تـألـیـف نـمـود، کـه از بـیـن آن هـا شـاعـرانـگـیداسـتـایـوفـسـکـیو راهداسـتـایـوفـسـکـی( هـر دو مـتـعـلـق بـه سـال ۱۹۲۴) بـایـد مـهـم تـریـن شـان بـه شـمـار آیـنـد. کـتـاب ازجـمـلـه شـامـل یـک رسـالـۀ مـفـصـل راجـع بـه فـن تـرکـیـب در رمـان هـای داسـتـایـوفـسـکـی اسـت، کـه در آن خـاصـه الـهـام داسـتـایـوفـسـکـی از اونـوره دو بـالـزاک (Honoré de Balzac)(1850- 1799) بـه بـحـث گـذاشـتـه شـده اسـت، بـه ویـژه در رابـطـه بـا گـفـت و گـو از جـنـایـتومـکـافـات.
فـن ویـژۀ داسـتـایـوفـسـکـی، تـلـفـیـق دادن عـنـاصـر سـنـهً وحـدت نـاپـذیـر، تـنـهـا دارای نـتـیـجـۀ عـدم شـفـافـیـت و ” نـا هـمـآهـنـگـی”، بـرخـلاف رمـان هـای نـوع قـدیـم، بـرای سـبـک او نـبـود. گـروسـمـان در کـتـاب راهداسـتـایـوفـسـکـی شـرح مـی دهـد چـگـونـه گـفـت و گـو در سـایـۀ هـمـان فـن مـاهـیـت و تـسـلـط خـاصـی در کـلـیـت مـی یـابـد. ظـاهـر گـشـتـن عـنـاصـر کـامـلاً مـتـضـاد در صـحـنـۀ واحـدی در کـارهـای داسـتـایـوفـسـکـی صـرفـاً حـاصـل یـک فـن تـرکـیـب غـریـب و مـتـلـون نـیـسـت، امـا هـم چـنـیـن عـلـی الـظـاهـر انـعـکـاس شـنـاخـت نـویـسـنـده اسـت مـبـنـی بـر ایـن کـه اسـاس ارزشـیِ مـشـتـرکـی بـرای قـرار دادن مـورد ویـژه در ارتـبـاط بـا آن یـافـت نـمـی شـود. در صـحـنـه هـای جـنـجـالـی مـشـهـور در رمـان هـای داسـتـایـوفـسـکـی نـقـطـه نـظـرات مـتـضـاد اشـخـاصِ از حـیـث اجـتـمـاعـی وحـدت نـاپـذیـر بـا یـکـدیـگـر تـلـفـیـق داده مـی شـونـد. بـرخـلاف رمـان نـوع قـدیـم، کـه در آن نـویـسـنـده در ورای عـروسـک هـای خـیـمـه شـب بـازی خـود بـا یـک ” حـقـیـقـت عـالـی” کـه در جـریـان گـفـت و گـوهـا یـا عـمـل بـر خـوانـنـده عـیـان مـی گـردد، قـرار دارد، فـن رمـان دا سـتـایـوفـسـکـی بـه ایـن گـونـه اسـت، کـه چـنـد نـقـطـه نـظـر مـحـقـانـه شـدیـداً در بـرابـر هـم قـرار داده مـی شـونـد، بـی آن کـه نـویـسـنـده خـوانـنـده اش را بـه سـوی نـتـیـجـۀ ” درسـت” راه نـمـایـد.
ایـن مـلاحـظـات مـا را مـسـتـقـیـمـاً بـه کـتـاب بـااهـمـیـت بـاخـتـیـن تـحـت عـنـوان مـسـائـلدرآثـارداسـتـایـوفـسـکـی (۱۹۲۹) سـوق مـی دهـد۶. بـاخـتـیـن تـحـلـیـلـش را بـا ایـن تـأمـلات مـی آغـازد: ” هـنـگـامـی کـه آدمـی بـه دقـت در ادبـیـات بـاشـمـول دربـارۀ داسـتـایـوفـسـکـی مـی انـدیـشـد، ایـن بـرداشـت را مـی کـنـد، کـه مـوضـوع تـنـهـا بـر سـر یـک هـنـرمـنـد و نـگـارنـدۀ رمـان هـا و روایـات نـیـسـت، بـلـکـه بـر سـر چـنـدیـن روشـنـگـری فـلـسـفـی از نـویـسـنـدگـان و انـدیـشـمـنـدان – از جـمـلـه راسـکـولـنـیـکـوف(Raskolnikov)، مـیـشـکـیـن(Mysjkin)، اسـتـاوروجـیـن، ایـوان کـارامـازوف (Ivan Karamazov) و دیـگـران. در ارزیـابـی نـقـد ادبـی، نـویـسـنـدگـی داسـتـایـوفـسـکـی بـه یـک رشـتـه نـتـیـجـه گـیـری فـلـسـفـی مـسـتـقـل و مـتـخـالـفِ مـورد دفـاع اشـخـاص رمـان هـای او تـبـدیـل گـشـتـه اسـت.” بـاخـتـیـن در بـخـش اعـظـم پـژوهـش هـای پـیـشـیـن دربـارۀ داسـتـایـوفـسـکـی ایـن اشـتـبـاه اسـاسـی را تـشـخـیـص مـی دهـد، کـه پـژوهـنـدگـان تـا درجـۀ زیـاد افـکـارشـان را بـرای دریـافـتـن ایـن مـتـمـرکـز سـاخـتـه انـد، کـه کـدام یـک از بـحـث کـنـنـدگـان در رمـان هـای او سـخـنـگـوی شـخـص وی مـی بـاشـد. بـاخـتـیـن در اثـرش بـه صـورت جـامـع بـحـث مـی کـنـد، کـه هـیـچ کـدام از اشـخـاص آفـریـدۀ داسـتـایـوفـسـکـی از سـوی او سـخـن نـمـی گـویـد. مـورد نـو در نـزد داسـتـایـوفـسـکـی دقـیـقـاً ایـنـسـت، کـه گـفـت و گـو در حـقـیـقـت دیـالـکـتـیـکـی اسـت. بـاخـتـیـن گـرایـش واقـعـی داسـتـایـوفـسـکـی بـه تـنـوع صـداهـا را – کـه گـروسـمـان نـیـز بـه آن عـطـف تـوجـه داده – مـورد بـسـیـار مـهـمـی تـلـقـی مـی کـنـد. او ایـن پـدیـده را ” چـنـد صـدایـی”(polyphony) مـی نـامـد، و بـر ایـنـسـت، کـه داسـتـایـوفـسـکـی یـک نـوع رمـان نـو، رمـان چـنـد صـدایـانـه خـلـق کـرده اسـت. در کـارهـای داسـتـایـو فـسـکـی اشـخـاص او صـرفـاً مـفـعـولـیـنـی نـیـسـتـنـد کـه نـویـسـنـده بـه خـواسـتـه اش در انـحـصـار خـود درمـی آورد، امـا در شـعـاع وسـیـعـی فـاعـلـیـن مـسـتـقـلـی مـی بـاشـنـد، کـه صـداهـا و نـظـرات شـان دارای وزن واقـعـی اسـت و نـه سـاخـتـگـی.
طـبـیـعـهً ایـن نـظـر بـاخـتـیـن بـدان مـعـنـا نـیـسـت کـه او داسـتـایـوفـسـکـی را یـک پـدیـدۀ بـی نـظـیـر در تـاریـخ نـو یـسـنـدگـی خـلاقـانـه اسـتـنـبـاط کـنـد. وی در چـهـارمـیـن فـصـل کـتـابـش مـی کـوشـد سـابـقـۀ ادبـی و هـنـایـش پـذیـری دا سـتـایـوفـسـکـی از بـحـث هـای سـقـراطـی تـا رمـان هـای افـسـانـه پـردازانـۀ اروپـایـی( فـرانـسـوا رابـلـه(François Rabel ais)( 1553- 1494)، سـروانـتـس، هـانـس گـریـمـلـسـهـائـوسـن(Hans Grimmelshausen)( 76- 1621)) و از رمـان هـای وحـشـت انـگـیـز رمـانـتـیـسـم بـا مـوضـوعـات از اقـشـار اجـتـمـاعـی مـنـحـط شـهـرهـای بـزرگ( بـه ویـژه پـاریـس) را روشـن سـازد. بـاخـتـیـن خـاصـه بـر تـشـابـه وضـع زنـدگـی اشـخـاص اصـلـی رمـان هـای افـسـانـه پـردازانـه و اشـخـاص اصـلـی رمـان هـای داسـتـایـوفـسـکـی تـأکـیـد مـی ورزد. جـریـان هـسـتـی آن هـا در اثـر مـوقـعـیـت شـان در یـک نـمـونـۀ ثـابـت و اجـتـمـاعـی مـتـفـاوت، کـه تـکـامـل شـان را تـعـیـیـن و مـحـدود بـه سـازد، پـیـش نـمی رود. آن هـا مـعـمـولاً در بـیـرون جـامـعـه و احـتـمـالاً مـخـالـفـیـن عـلـنـی آن هـسـتـنـد. آن هـا در یـک وضـع هـسـتـی بـه سـرمـی بـرنـد کـه خـصـوصـیـات شـان بـه صـورت انـسـان تـعـیـیـن کـنـنـده اسـت. ایـن اوضـاع افـراطـی را کـه اصـولاً مـمـکـن سـازنـدۀ هـمـه چـیـز اسـت، زیـرا در آن تـفـاوت هــا و قـیـود اجـتـمـاعـی قــراردادی بـاطـل گـشـتـه انـد، بـاحـتـیـن انـشـعـابـی از آن چـه کـه ” سـنـت کـارنـاوال” در فـرهـنـگ اروپـا مـی نـامـد، مـلاحـظـه مـی نـمـایـد. در ایـن سـنـت نـیـز امـر مـحـال مـمـکـن بـود. در دورۀ بـه گـفـتـمـان بـاخـتـیـن کـارنـاوال کـلـیـۀ تـفـاوت هـای زادۀ جـامـعـه از بـیـن رفـتـه بـود. دلـقـک بـه پـادشـاه و شـاهـزاده تـبـدیـل مـی گـشـت. بـاخـتـیـن بـرآنـسـت، کـه ایـن دنـیـای ویـژه، زمـانـاً مـحـدودی کـه سـنـتـش در فـرهـنـگ مـدرن، فـنـی – مـعـقـول نـابـود شـده اسـت، در آثـار هـنـری داسـتـایـوفـسـکـی بـه هـسـتـیـش ادامـه مـی دهـد، و بـاخـتـیـن بـحـث جـامـعـش دربـارۀ ایـن نـکـتـه را بـر تـحـلـیـلاتـش از آثـار داسـتـایـوفـسـکـی مـبـتـنـی مـی سـازد. کـتـاب بـاخـتـیـن تـا درجـۀ زیـادی در ارزیـابـی نـو داسـتـایـوفـسـکـی در دهـه هـای ۶۰ و ۷۰ سـدۀ بـیـسـتـم سـهـیـم بـوده اسـت. پـژوهـش او در آثـار داسـتـایـو فـسـکـی بـه عـوض آن کـه عـمـدهً بـر داسـتـایـوفـسـکـی بـه مـثـابـۀ یـک فـیـلـسـوف جـدی کـه بـا خـوانـنـده بـه تـوسـط اشـخـاص رمـان هـایـش سـخـن مـی گـویـد، مـتـمـرکـز گـردد، بـیـش از پـیـش بـه تـحـلـیـل سـاخـتـار هـنـری آثـار او، روابـط بـیـن عـلـل، اشـخـاص و نـقـطـه نـظـرات مـربـوط مـی گـردد، تـا آن کـه از طـریـق تـوصـیـف کـارکـرد درونـی ایـن عـنـاصـر و رابـطـۀ شـان بـا کـلـیـت نـظـر مـدلـلـی دربـارۀ مـاهـیـت واقـعـی هـنـر داسـتـایـوفـسـکـی را شـکـل دهـد. گـرایـش بـه پـژوهـش در ایـن سـمـت هـم چـنـیـن در کـار بـااهـمـیـت اسـلاویـسـت اریـک کـراگ(Erik Krag)( 87- 1902) تـحـت عـنـوان Dostojevskij( داسـتـایـوفـسـکـی)( ۱۹۶۲) وجـود دارد، کـه در آن مـنـحـصـراً بـا شـخـصـیـت نـویـسـنـده بـه گـونـه ای کـه در آثـارش مـتـجـلـی مـی گـردد، اشـتـغـال صـورت گـرفـتـه اسـت. گـرایـش مـشـابـه در اثـر پـروفـسـور نـیـکـلای تـروبـتـزکـوی(Nikolaj Trubetzkoj)( 1938- 1890) بـا عـنـوان DostojevskijalsKünstler( داسـتـایـوفـسـکـیبـهمـثـابـههـنـرمـنـد)(۱۹۶۴) نـیـز واضـح اسـت.
***
نـحـوۀ بـرخـورد داسـتـایـوفـسـکـی بـه آن سـنـت رمـانـی کـه در جـوانـیـش و بـا نـخـسـتـیـن کـارش در ۱۸۴۶ از آن پـی روی نـمـود، و تـلاشـش درجـهـت نـوسـازی آن، تـا زمـانـی کـه قـادر بـه خـلـق هـنـر بـزرگ رمـان نـگـاری کـامـلاً مـسـتـقـل خـود در بـیـسـت سـال بـعـد گـردیـد، خـود فـصـل ویـژه ای از حـیـات ادبـی داسـتـایـوفـسـکـی را تـشـکـیـل مـی دهـد.
بـیـن رشـتـه هـای ادبـی داسـتـایـوفـسـکـی تـمـایـل خـاصـی بـه رمـان داشـت. زمـانـی کـه او بـه عـنـوان نـویـسـنـده در اوا سـط دهـۀ ۴۰ سـدۀ نـوزدهـم ظـاهـر گـشـت، تـاریـخ رمـان دارای عـمـر چـنـدان درازی در روسـیـه نـبـود. داسـتـایـوفـسـکـی نـه تـنـهـا از تـکـامـل نـثـر در روسـیـه از رمـان مـنـظـوم جـفـجـنـیاونـجـیـن( ۳۱- ۱۸۲۳) اثـر آلـکـسـانـدر پـوشـکـیـن(Alek
sandr Pusjkin)( 1837- 1799) تـا نـثـر خـیـالـی – واقـع گـرایـانـه در دهـۀ۳۰ و پـیـدایـش اولـیـن تـوصـیـفـات بـزرگ در نـثـر روسـیـه در اوائـل دهـۀ ۴۰، بـه ویـژه رمـان قـهـرمـانزمـانمـا(۱۸۴۰) اثـر مـیـخـائـیـل لـرمـونـتـوف(Mikhail Lermo
ntov( 41- 1814) و رمـان گـوگـول ارواحمُـرده(۱۸۴۲) بـه خـوبـی مـطـلـع بـود، بـلـکـه در جـوانـیـش بـا هـنـر رمـان نـگـاری در اروپـا، نـه فـقـط فـراورده هـای نـو آن، هـم چـنـیـن تـولـیـدات قـدیـمـش در سـدۀ ۱۸ آشـنـایـی نـیـکـی داشـت.
گـروسـمـان در رسـالـه اش ” هـنـررمـانداسـتـایـوفـسـکـی” خـاصـه بـه بـررسـی چـگـونـگـی بـرخـورد داسـتـایـو فـسـکـی بـه رمـان بـه صـورت یـک نـوع ادبـی پـرداخـتـه اسـت. از جـمـلـه نـوشـتـه اسـت: ” داسـتـایـوفـسـکـی از سـوابـق مـهـم رمـان اروپـایـی اطـلاع داشـت، بـا مـهـم تـریـن آثـار در تـاریـخ آن بـه خـوبـی آشـنـا بـود، و بـسـیـاری از آن هـا هـنـایـش ویـژۀ شـان را در جـوانـبـی از کـارهـای او داشـتـه انـد. او هـرگـز از خـوانـدن رمـان هـای نـو و قـدیـم خـسـتـه نـمی شـد، و ایـن عـلاقـه تـا آفـریـنـش آخـریـن آثـارش در او زنـده بـود. نـقـطـه هـای اوج ایـن رمـان هـا او را شـیـفـتـه و مـجـذوب مـی سـاخـت،(…).”
در مـیـان رمـان نـگـاران اروپـایـی مـعـاصـر داسـتـایـوفـسـکـی، کـه او کـتـاب هـای شـان را بـا عـلاقـۀ بـخـصـوصـی مـی خـوانـد، بـایـد از چـارلـز دیـکـنـز(Charles Dickens)(70- 1812)، بـالـزاک، ژرژ سـانـد(George Sand)( 76- 1804) و ویـکـتـور هـوگـو(Victor Hugo)( 85- 1802)، هـم چـنـیـن از نـگـارنـدۀ رمـان هـای جـنـایـی و افـسـانـه ای اوژن سـو(Eugène Sue)( 57- 1804)، پـل دو کـوک(Paul de Kock)( 1871- 1793)، آلـکـسـانـدر دومـا ( پـدر)(Alexandre
Dumas)(70- 1802) و جـیـمـز کـوپـر(James Cooper)( 1851- 1789) نـام بـرد.
ایـن پـرسـش کـه داسـتـایـوفـسـکـی چـه چـیـزی در هـنـر رمـان مـورد مـطـالـعـه اش مـی جـسـت، تـنـهـا بـخـشـاً از سـوی پـژوهـشگـران پاسـخ داده شـده اسـت. دونـالـد فـانـگـر(Donald Fanger)(و. ۱۹۲۹) در اثـر پـرمـایـه اش Dostoevsky and Romantic Realism(داسـتـایـوفـسـکـیورئـالـیـسـمخـیـالـی)( ۱۹۶۵) بـه شـرح جـامـع اشـتـراک عـلاقـۀ داسـتـا یـوفـسـکـی و بـالـزاک، دیـکـنـز، گـوگـول بـه مـحـیـط شـگـفـت انـگـیـز مـمـلـو از تـنـوع و نـاآرامـی زادۀ فـرهـنـگ شـهـر بـزرگ مـدرن – بـرخـلاف مـحـیـط هـای روسـتـایـی آرام و سـاکـن، کـه در گـذشـتـه عـمـل در ادبـیـات رمـان اغـلـب در آن هـا صـورت مـی پـذیـرفـت – پـرداخـتـه اسـت. پـژوهـنـدگـان دیـگـری نـیـز بـه وجـوه مـشـتـرکـی بـیـن تـصـاویـر اجـتـمـاعـی از تـوصـیـف اشـخـاص در کـارهـای داسـتـایـوفـسـکـی( بـه ویـژه در کـارهـای اولـیـه اش) و در کـارهـای سـرمـشـق هـای ادبـی مـذکـور عـطـف تـوجـه داده انـد.
سـئـوال مـعـقـولانـه ای ایـنـسـت کـه آیـا خـاصـه مـورد مـحـتـوایـی در آثـار پـیـشـیـنـیـان افـکـار داسـتـایـوفـسـکـی را در رمـان نـگـاری او بـه خـود مـشـغـول داشـتـه بـوده اسـت؟ تـأمـلات بـسـیـاری در یـادداشـت هـا، مـکـاتـبـات و مـقـالات داسـتـا یـوفـسـکـی در مـوضـوعـات ادبـی مـؤیـد اشـتـغـال عـمـدۀ او بـا ریـخـت و سـبـک رمـان هـای بـزرگ، شـکـل تـوصـیـف هـنـری خـاصـی کـه بـا آن نـویـسـنـده مـشـخـصـۀ ویـژه ای بـه مـادۀ خـام مـی داد، مـی بـاشـد.
نـمـونـه هـای عـلاقـۀ داسـتـایـوفـسـکـی بـه فـن هـنـری رسـمـی پـیـشـیـنـیـانـش، حـتـی در آخـریـن مـرحـلـۀ نـویـسـنـدگـی او، یـعـنـی زمـانـی کـه بـه یـک فـنـاور مـجـرب رمـان تـبـدیـل گـشـتـه بـود، بـسـیـار اسـت. او در جـریـان خـلـق رمـان تـسـخـیـرشـدگـان( یـا ارواحخـبـیـث)( ۷۲- ۱۸۷۱) در رابـطـه بـا بـعـضـی فـصـول آن یـادداشـت مـی کـنـد، کـه آن هـا بـایـد ” شـکـل قـهـرمـان زمـانمـا” را داشـتـه بـاشـنـد. و در رابـطـه بـا فـصـول دیـگـری یـادداشـت مـی کـنـد، کـه آن هـا بـایـد بـه ” سـبـکـی چـنـان خـشـک” نـوشـتـه شـونـد، کـه ” در سـطـح Gil Blas( جـیـلبـلاس)[ ۱۷۱۵][ رمـانـی اثـر آلـن رنـه لـسـاژ(Alain – René Lesage )( 1747- 1668)] بـاشـنـد.” و دربـارۀ عـمـل در رمـان یـادداشـت مـی کـنـد: ” مـوضـوع عـمـده ایـنـسـت، کـه تـوصـیـف لـحـن بـخـصـوصـی بـیـابـد، بـه ایـن صـورت هـمـه چـیـز مـرتـب خـواهـد شـد.” – ” مـن نـبـایـد مـثـل آن رمـان نـویـسـان دیـگـری کـار کـنـم، کـه در هـمـان مـقـدمـه اعـلام مـی کـنـنـد، ایـن جـا بـا شـخـصـی غـیـرعـادی مـواجـه خـواهـنـد شـد. بـرعـکـس مـن بـایـد اشـخـاصـم را پـوشـیـده نـگـاه دارم، و بـه تـدریـج بـا خـطـوط هـنـری مـؤثـر بـرمـلاء شـان کـنـم.”
داسـتـایـوفـسـکـی حـتـی در مـقـالاتِ عـمـدهً نـظـریـش، از آن جـمـلـه در مـقـالـۀ کـوتـاه، ولـی اصـولاً مـهـمـش ” آقـای – بُـف و مـسـئـلـۀ هـنـر”، دربـارۀ مـسـائـل هـنـر تـأکـیـد دارد، کـه مـورد تـعـیـیـن کـنـنـده نـه نـفـس مـوضـوع، بـلـکـه شـکـل کـار بـا آن اسـت.
عـلاقـۀ داسـتـایـوفـسـکـی بـه تـنـظـیـم هـنـری مـادۀ مـوضـوعـی از جـمـلـه انـگـیـزۀ اشـتـغـال او – بـرخـلاف اکـثـر نـویـسـنـدگـان – بـا رمـان هـای جـنـایـی و افـسـانـه ای بـود، کـه در آن هـا بـه ویـژه عـنـاصـر سـازنـده در خـلـق عـمـل تـسـلـط دارنــد. او در یـکـی از مـقـالات خـود شـاکـی بـود، کـه نـقــد روسـی زمـان وی دومـا و رمـانـش Les Trois Mousquetair es( سـهتـفـنـگـدار)( ۱۸۴۴) را خـوار مـی شـمـرد. داسـتـایـوفـسـکـی در نـامـه هـا و یـادداشـت هـایـش یـک عـمـل مـهـیـج و مـفـرح سـاخـتـه شــده بــا تـرتـیــب و پـی گـیــری و حـفـظ کـنــنـدۀ عـلاقــۀ خـوانـنـده تـا آخــر کـتـاب را یـک کـیـفـیـت بـه شـمـار مـی آورد.
داسـتـایـوفـسـکـی نـویـسـنـدگـیـش را بـا نـگـارش رمـان مـردم فـقـیـر آغـازیـد. در هـمـان سـال انـتـشـار ایـن رمـان، ۱۸۴۶، روایـت بـلـنـد هـمـزاد از او نـیـز بـیـرون آمـد، کـه پـژوهـنـدگـانـی( از آن مـیـان گـروسـمـان و اسـتـنـا – پـتـرسـن) از آن بـه گـونـۀ رمـان سـخـن گـفـتـه انـد. و سـال بـعـد از آن رمـان تـازه ای بـا عـنـوان رمـانـیدرنُـهنـامـه از وی مـنـتـشـر گـردیـد. عـشـق داسـتـایـوفـسـکـی بـه نـوع ادبـی رمـان تـا انـدازه ای بـود، کـه در ۱۸۴۸ بـه روایـت نـسـبـهً کـوتـاهـش شـبهـایسـفـیـد عـنـوان فـرعـی ” یـک رمـان احـسـاسـاتـی” را داد. در ۱۸۴۹ انـتـشـار رمـانـش نـتـوچـکـا نـزوانـوفـا بـه صـورت داسـتـان مـسـلـسـل آغـاز گـردیـد.( ادامـۀ کـار بـر روی دسـتـنـویـس ایـن رمـان در نـتـیـجـۀ دسـتـگـیـریـش بـه دسـت پـلـیـس تـزاری در هـمـان سـال۷ قـطـع شـد.) داسـتـایـوفـسـکـی در نـیـمـۀ آخـر دهـۀ ۵۰ خـود را بـرای بـازگـشـت ادبـیـش آمـاده سـاخـت. بـه قـول شـخـص او در نـامـه ای( در سـال ۱۸۵۶) ایـن بـازگـشـت ادبـی او مـی بـایـد تـوسـط نـمـایـشـنـامـه صـورت پـذیـرد، ولـیـکـن طـرحـی کـه بـرای نـمـایـشـنـامـه اش ریـخـتـه بـود، یـک رمـان از آب درآمـد. مـی نـویـسـد: “(…) مـن مـهـم تـریـن کـارم را کـنـار گـذاشـتـه ام. بـه آرامـش بـیـش تـری نـیـازمـنـدم. مـن بـرای سـرگـرمـی نـوشـتـن یـک کـمـدی را شـروع کـرده ام و چـنـد وضـعـیـت و اشـخـاص مـضـحـک سـاخـتـه ام. مـن آن قـدر مـجـذوب قـهـر مـانـانـم شـده ام کـه از شـکـل کـمـدی دسـت کـشـیـده ام، هـر چـنـد در کـارم مـوفـق بـوده ام. حـالا مـی تـوانـم بـرای رضـایـت خـاطـر خـودم قـهـرمـان تـازه ام را در مـاجـرایـش هـمـراهـی کـنـم، و خـود از او بـه خـنـده بـیـفـتـم. ایـن قـهـرمـان تـکـه ای از خـود مـنـسـت. کـلام کـوتـاه: مـن سـرگـرم نـوشـتـن یـک رمـان مـضـحـک هـسـتـم.” مـنـظـور او از ایـن رمـان سـرایاسـتـپـانـچـیـکـوفـووسـاکـنـیـنـش( ۱۸۵۹) اسـت، کـه شـخـص اصـلـی آن بـا شـبـاهـتـش بـه تـارتـوف(Tartuffe)۸ اصـلاً بـه صـورت یـک هـیـئـت صـحـنـه ای در نـظـر گـرفـتـه شـده بـود.( نـمـایـشـات صـحـنـه ای مـدرنـی بـر اسـاس ایـن رمـان داسـتـایـوفـسـکـی در زمـانـی دیـرتـر سـاخـتـه شـدنـد.)
پـیـشـدرآمـد واقـعـی رمـان هـای هـنـری بـزرگ داسـتـایـوفـسـکـی رمـان آزردگـان بـا انـتـشـارش در سـال ۱۸۶۱ بـود. ایـن رمـان کـمّـاً بـه حـجـیـمـی رمـان هـای بـزرگ بـعـد اوسـت، امـا کـیـفـاً هـرگـز بـه انـدازۀ آن هـا بـااهـمـیـت ارزیـابـی نـگـشـتـه اسـت. تـروبـتـزکـوی در اثـر پـیـش گـفـتـه اش اسـتـنـبـاط مـعـمـول از ایـن رمـان را در نـتـیـجـه گـیـریـش از اشـتـغـال بـا آن شـرح مـی دهـد: ” داسـتـایـوفـسـکـی خـود مـی بـایـد حـس کـرده بـاشـد، کـه رمـان آزردگـان نـامـوفـق بـوده اسـت. او پـس از کـاریـکـاتـورهـا در سـرایاسـتـپـانـچـیـکـوفـو[وسـاکـنـیـنـش] احـتـمـالاً مـی پـنـداشـتـه اسـت بـه تـوانـد در سـنـت احـسـاسـاتـی مـقـصـودش را بـیـابـد، ولـی صـرفـاً هـیـئـت هـای طـرحـی پـدیـد آورده اسـت. ایـن پـیـش رفـتـی نـبـوده؛ ایـن کـه یـک هـیـئـتِ طـرحـی شـوخـی آمـیـز بـاشـد یـا احـسـاسـاتـی – در هـر حـال یـک الـگـو خـواهـد بـود و نـه یـک انـسـان زنــده.” و ایـن داوری بـسـیـار دیـگـری نـیـز بـوده اسـت. امـا چـنـان کـه ارنـسـت سـیـمـونـس(Ernest Simons) (72- 1903) در کـتـابـش Dostoevsky. The Making of a Novelist( داسـتـایـوفـسـکـی.سـاخـتـۀیـکرمـاننـگـار)(۱۹۴۰) نـظـر مـی دهـد( نـظـری نـزدیـک بـه حـقـیـقـت) نـاقـدیـن زیـادی بـه شـکـل یـک جـانـبـه بـه ضـعـف هـای آشـکـار ایـن رمـان چـسـبـیـده انـد. اغـلـب مـایـل بـه ارزیـابـی آزردگـاندر پـرتـو رمـان هـای بـزرگ بـعـدیـن داسـتـایـوفـسـکـی بـه عـوض مـلاحـظـۀ آن بـه صـورت یـک پـدیـدۀ انـتـقـالـی، یـک جـزء مـرتـبـط سـازنـدۀ آزمـایـش نـازل پـیـشـیـن در جـهـت خـلـق یـک هـنـر نـو رمـان بـا آثـار بـزرگ بـالـغ او بـوده انـد. آزردگـانشـامـل عـمـل و اشـخـاص، هـر دو اسـت، ولـیـکـن سـاخـت آن آشـفـتـه و درهـم مـی بـاشـد. بـه وضـوح حـس مـی شـود داسـتـایـوفـسـکـی در ایـن اثـرش سـرگـرم فـروپـاشـیـدن چـارچـوب ثـابـت، سـنـتـی رمـان قـدیـم، مـشـخـصـات وحـدت و انـسـجـام ذاتـی آن در مـحـیـط هـا و اشـخـاص بـوده اسـت. جـای ثـبـات قـراردادی یـا سـنـتـی را تـغـیـیـرپـذیـری دورۀ انـحـلال و بـحـران گـرفـتـه اسـت. وضـعـیـت هـای نـو و صـور فـلـکـی آزمـون نـاشـده، راه حـل هـای تـجـویـز نـشـده خـالـق وضـع ویـژۀ داسـتـایـوفـسـکـیـانـه هـسـتـنـد، کـه در آن هـمـه چـیـز – بـه مـانـنـد کـارنـاوال یـا بـالـمـاسـکـه – اصـولاً مـمـکـن اسـت. از لـحـاظ خـالـصـاً فـن رمـان، او در ایـن کـارش هـنـوز فـقـط بـخـشـاً قـادر بـه تـنـظـیـم و تـشـکـیـل اسـتـنـبـاط تـازه اش از واقـعـیـت بـه یـک صـورت کـامـلاً بـرازنـده بـوده اسـت. بـا وجـود ایـن از هـم اکـنـون عـنـاصـر مـهـمـی از فـن نـو او در هـمـیـن رمـانـش قـابـل تـشـخـیـص هـسـتـنـد. هـم چـنـیـن در ایـن کـار نـشـانـه هـایـی از تـحـت تـشـکـیـل بـودن رمـان هـای بـزرگ داسـتـایـوفـسـکـی مـلاحـظـه مـی گـردد. عـلـی رغـم ایـن کـه ظـاهـراً دیـکـنـز، سـانـد و یـوهـان فـریـدریـش شـیـلـر(Johann Friedrich Schiller)( 1805- 1759) نـمـونـه هـایـی بـرای داسـتـایـوفـسـکـی در کـارش بـا آزردگـان بـوده انـد، امـا واضـح اسـت کـه او راه هـای دیـگـری مـی جـسـتـه اسـت. آزردگـانابـتـداء بـه صـورت داسـتـان مـسـلـسـل در نـشـریـه Vremja( زمـان)، کـه داسـتـایـوفـسـکـی بـه اتـفـاق بـرادرش مـیـخـائـیـل (Mikhail) از ژانـویـه ۱۸۶۱ انـتـشـارش را آغـازیـده بـودنـد، بـه طـبـع رسـیـد. ایـن شـکـل نـشـر رمـان مـسـلـمـاً مـطـالـبـات بـخـصـوصـی در مـورد سـاخـت فـصـول و تـرادف طـولانـی یـکـپـارچـۀ آن را بـه پـیـش کـشـیـده اسـت. داسـتـایـوفـسـکـی بـه مـلاحـظـۀ ایـن امـر و نـاگـزیـری رعـایـتـش سـنـگـیـنـی را بـر هـیـجـان و مـرمـوز سـازی گـذاشـتـه، تـا بـه ایـن طـریـق عـلاقـۀ خـوانـنـدگـان بـرای تـعـقـیـب داسـتـان از شـمـاره ای بـه شـمـارۀ دیـگـر نـشـریـه را پـابـرجـا نـگـاه دارد.
در رمـان احـسـاسـاتـی تـوصـیـف اشـخـاص اغـلـب یـک جـانـبـه و بـه ایـن صـورت بـود، کـه نـویـسـنـده افـکـارش را بـر تـحـلـیـل نـیـکـویـان، کـه اکـثـریـت اشـخـاص رمـان هـا را تـشـکـیـل مـی دادنـد، قـرار مـی داد، در حـالـی کـه تـبـهـکـاران مـعـمـولاً مـصـنـوعـی و بـی تـفـاوت پـلـیـد بـودنـد. ایـن مـوضـوع در رمـان نـگـاری نـو داسـتـایـوفـسـکـی مـتـفـاوت اسـت. مـا در آزردگـانبـا اولـیـن تـحـلـیـل هـای روان شـنـاخـتـی بـاشـمـول داسـتـایـوفـسـکـی از پـلـیـدی آشـنـا مـی گـردیـم. یـکـی از اشـخـاص رمـان شـاهـزادۀ اهـریـمـنـی پـیـوتـر والـکـوفـسـکـی(Pjotr Valkovskij) حـاصـل مـطـالـعـۀ مـقـدمـاتـی داسـتـایـو فـسـکـی بـا نـظـر بـه خـلـق اشـخـاص شـیـطـانـی، بـا طـبـیـعـت دوگـانـه در رمـان هـای بـزرگ بـعـدیـن اوسـت ، نـخـسـتـیـن شـان اسـویـدریـگـاجـلـوف(Svidrigajlov) در جـنـایـتومـکـافـات. والـکـوفـسـکـی هـیـئـتـی هـنـوز ابـتـدایـی در مـقـایـسـه بـا نـمـایـنـدگـان بـعـدیـن ” فـلـسـفـۀ پـلـیـدی”، جـریـانـات مـنـحـط خـودخـواهـی لـجـام گـسـیـخـتـه و بـی اخـلاقـی بـی شـرمـانـه ای کـه در زیـر سـطـح آرمـان گـرایـی اخـلاقـی ظـاهـری بـارور مـی شـونـد، در سـومـیـن بـخـش، فـصـل ۱۰ گـفـت و گـویـی دراز بـا راوی در کـتـاب، یـک نـویـسـنـدۀ جـوان بـه نـام ایـوان پـطـروویـچ(Ivan Petrovitj)، دارد، و بـه شـکـل تـحـریـک آمـیـز کـم نـظـیـری نـقـطـه نـظـراتـش دربـارۀ تـزویـر و بـیـهـودگـی هـر تـلاش آرمـان گـرایـانـه و خـودخـواهـی مـطـلـق بـه صـورت نـیـروی هـادی واقـعـی هـمـه چـیـز، فـلـسـفـه ای کـه مـسـتـقـیـمـاً بـه گـفـتـمـان ” انـسـان دخـمـه” داسـتـایـوفـسـکـی جـهـت گـیـری مـی کـنـد، را بـه پـیـش مـی کـشـد. او پـطـروویـچ را بـا ایـن ادعـای مـهـمـلـش گـیـج و مـبـهـوت مـی سـازد، کـه ” در پـشـت هـمـۀ فـضـائـل انـسـان در نـهـایـت خـودخـواهـی مـفـرط قـرار دارد. هـر انـدازه یـک عـمـل فـضـیـلـت آمـیـز بـاشـد، در هـر حـال خـودخـواهـانـه خـواهـد بـود. بـه خـود عـشـق بـورز، ایـن یـگـانـه قـانـون زنـدگـی اسـت کـه مـن بـه رسـمـیـت مـی شـنـاسـم.”
داسـتـایـوفـسـکـی کـه – از جـمـلـه بـر اسـاس تـجـاربـش از زمـان تـبـعـیـد خـویـش در سـیـبـری – بـیـش از اکـثـر نـو یـسـنـدگـان در آن دورۀ مـاقــبــل روان شـنــاسـی صـاحــب بـصـیــرت ژرفــی در طـبــیـعـت پــیـچـیـدۀ انــسـان بــود (فـیـلـسـوف فـریـدریـش ویـلـهـلـم نـیـچـه(Friedrich Wilhelm Nietzche)(1900-1844) مـی گـفـت، اگـر او چـیـزی از روان شـنـاسـی مـی دانـسـت، بـی شـک آن را از ادبـیـات داسـتـایـوفـسـکـی آمـوخـتـه بـود)، بـه روشـنـی شـخـصـاً افـکـارش بـه دیـالـکـتـیـک ویـژه در بـحـث والـکـوفـسـکـی مـشـغـول بـوده اسـت. ولـیـکـن او بـا وحـشـت زده شـدن از ادعـای مـذکـور بـه جـسـت و جـوی چـارۀ ثـابـتـی بـرای آن پـرداخـتـه اسـت. او در نـقـطـۀ مـقـابـل نـوع انـسـان قـوی بـی مـلاحـظـه بـا مـیـل بـه پـلـیـدی و خـشـونـت کـوشـیـده اسـت هـیـئـت مـثـبـتـی قـرار دهـد تـا الـهـامـبـخـش خـوانـنـده بـرای هـمـنـوع پـرسـتـی حـقـیـقـی بـاشـد. پـسـر والـکـوفـسـکـی، آلـیـوشـا(Aljosja) حـامـل نـخـسـتـیـن تـخـم هـای آن هـیـئـت مـعـنـوی اسـت، کـه در شـاهـزاده مـیـشـکـیـن شـخـص اصـلـی رمـان بـزرگ ابـلـه(۱۸۶۸)، در مـاکـار(Makar) پـرهـیـزکـار در رمـان جـوانـک(۱۸۷۵)، آلـیـوشـا در رمـان بـرادرانکـارامـازوف، نـوع پـرسـت ایـثـارگـر سـونـیـا(Sonja) و شـمـار دیـگـر ظـاهـر مـی گـردد. در آزردگـان آلـیـوشـا واهـی گـرای رؤیـاپـرور شـریـفـی اسـت، کـه هـم چـنـیـن بـه صـورت یـک مـرد بـالـغ هـنـوز ایـمـان کـودکـانـه اش بـه نـیـکـی اسـاسـی در انـسـان را حـفـظ کـرده اسـت.
درک داسـتـایـوفـسـکـی از دیـالـکـتـیـک ویـژۀ طـبـیـعـت انـسـان، از اسـتـعـداد انـسـان بـه خـودخـواهـی مـحـض و نـوع پـرسـتـی ایـثـارگـرانـه بـه مـوضـوع مـرکـزی در نـخـسـتـیـن رمـان از رمـان هـای بـزرگ او تـبـدیـل گـردیـد. مـورد نـو در هـنـر رمـان او در وهـلـۀ نـخـسـت عـیـنـی گـرایـی گـسـتـرده ای اسـت کـه وی را بـه تـوصـیـف چـنـدصـدایـانـۀ ” نـیـکـویـان” و ” پـلـیـدان” سـوق داده، و از ایـن نـظـر هـیـچ نـویـسـنـده ای بـه پـایـۀ او نـرسـیـده اسـت. بـا وجـود ایـن کـه وی بـه عـنـوان یـک مـسـیـحـی مـعـتـقـد طـبـیـعـهً مـی بـایـد خـود را مـکـلـف بـه خـلـق اشـخـاصـی بـه دانـد کـه انـسـان هـای نـمـونـه از حـیـث نـیـکـی و اخـلاقـاً زیـبـا بـاشـنـد، رمـان هـای بـزرگ او، بـرعـکـس، عـمـدهً بـه جـنـایـت کـاران و جـنـایـت مـربـوط مـی گـردنـد، و ایـن مـوضـوع نـیـز بـا جـنـایـت راسـکـولـنـیـکـوف در جـنـایـتومـکـافـاتآغـاز مـی یـابـد، و بـا پـدرکـشـی اسـمـردیـا کـوف(Smerdjakiv) در بـرادرانکـارامـازوفپـایـان مـی گـیـرد.
آثـار بـزرگ
جـنـایـت و مـکـافـات
اولـیـن اثـر از آثـاری کـه از حـیـث هـنـری ” رمـان هـای بـزرگ” داسـتـایـوفـسـکـی بـه شـمـار آمـده انـد، در سـال ۱۸۶۶ انـتـشـار یـافـتـه، و آن رمـان جـنـایـی – فـلـسـفـی جـنـایـتومـکـافـاتاسـت.
جـنـایـتومـکـافـاتمـرکـب از شـش بـخـش بـه اضـافـۀ پـسـگـفـتـار اسـت. عـمـل رمـان در شـهـر سـان پـتـرزبـورگ، در زمـان نـویـسـنـده روی مـی دهـد، و آن عـبـارت اسـت از تـدارک و – خـاصـه – عـواقـب آنـی یـک قـتـل بـه دسـت دانـشـجـوی فـقـیـر، ۲۳ سـالـه ای بـه نـام رودیـان رومـانـوویـچراسـکـولـنـیـکـوف(Rodian Romanovitj Raskolnikov). قـتـل کـه در خـاتـمـۀ بـخـش نـخـسـت رمـان انـجـام مـی گـیـرد، یـک قـتـل سـاده بـا نـیـت دزدی نـیـسـت، بـلـکـه یـک عـمـل فـلـسـفـی، نـتـیـجـۀ تـأمـلات آن دانـشـجـوی جـوان اسـت در ایـن نـکـتـه کـه آیـا یـک هـدف نـیـک مـی تـوانـد تـوجـیـه کـنـنـدۀ یـک وسـیـلـۀ پـلـیـد بـاشـد، یـا یـک عـمـل پـلـیـد ارتـکـاب یـافـتـه بـه دسـت فـرد بـرگـزیـدۀ اسـتـثـنـایـی را عـادلانـه سـازد؟
رمـان در اصـل بـه صـورت داسـتـان مـسـلـسـل در یـک نـشـریـه مـنـتـشـر گـردیـد. کـم نـبـودنـد ادعـاهـا مـبـنـی بـر ایـن کـه داسـتـایـوفـسـکـی بـه سـبـب تـنـگـی وقـت تـرکـیـب رمـان را ضـایـع سـاخـتـه، گـاه حـتـی پـیـش نـوشـتـه هـایـش را تـکـر ار کـرده، یـا بـعـد جـزئـیـات روشـنـگـرانـه دربـارۀ آن چـه کـه شـرح شـان را فـرامـوش نـمـوده، بـه مـطـالـب افـزوده اسـت و غـیـره. گـرچـه اشـاره بـه ضـعـف هـای ابـتـدایـی در فـن روایـت دربـارۀ راسـکـولـنـیـکـوف دشـوار نـیـسـت، امـا ایـن ضـعـف هـای بـی اهـمـیـت نـشـانـگـر آن نـیـسـت کـه داسـتـایـوفـسـکـی تـرکـیـب رمـان را ضـایـع سـاخـتـه بـاشـد. داسـتـایـوفـسـکـی ضـمـن کـار بـر روی ایـن رمـان یـک رشـتـه یـادداشـت دربـارۀ مـسـائـل مـطـرح و شـکـل دهـی هـنـری رمـان نـوشـتـه اسـت. ایـن یـادداشـت هـای بـاشـمـول سـپـس در سـال ۱۹۳۱ پـس از تـرتـیـب و تـنـظـیـم شـان بـه صـورت کـتـابـی انـتـشـار داده شـده انـد. یـادداشـت هـا از جـمـلـه حـاکـی از نـوسـان داسـتـایـوفـسـکـی بـیـن سـه فـن روایـت و وسـواس در انـتـخـاب یـکـی از آن هـا مـی بـاشـنـد: ۱) روایـتـی طـبـق مـعـمـول نـوشـتـۀ یـک راوی؛ ۲) روایـتـی بـه صـورت دفـتـر حـاوی وقـایـع روز بـه روز نـوشـتـۀ شـخـص اصـلـی رمـان؛ ۳) روایـتـی بـه شـکـل خـاطـرات نـوشـتـۀ شـخـص اصـلـی رمـان در تـاریـخـی دیـرتـر. در یـادداشـت هـا هـم چـنـیـن مـی تـوان اسـتــدلال داسـتـایــوفــسـکـی را بــا جـزئـیـات بــر لـه یـا عـلـیـه هـر کـدام از سـه فـن مـذکـور، تـوأمـاً بـررسـی امـکـانـات گـونـاگـون تـرکـیـب را مـطـالـعـه نـمـود. بـالاخـره داسـتـایـوفـسـکـی فـن روایـت بـه تـوسـط یـک راوی را بـرگـزیـد. امـا ایـن بـدان مـعـنـا نـیـسـت کـه او صـرفـاً مـحـتـوای نـویـنـی را در قـالـب اشـکـال قـدیـم ریـخـت. بـاخـتـیـن در کـتـابـش مـسـائـل در آثـار داسـتـایـوفـسـکـی بـر ایـنـسـت، کـه داسـتـایـوفـسـکـی رمـان نـوع جـدیـدی خـلـق کـرده اسـت، کـه او آن را ” رمـان چـنـدصـدایـانـه” مـی نـامـد. چـنـدصـدایـی، بـه طـوری کـه در قـبـل ذکـر شـد، عـبـارت از ایـن اسـت کـه اشـخـاص در یـک رمـان تـنـهـا مـفـعـولـیـنـی نـیـسـتـنـد کـه نـویـسـنـده بـه دلـخـواهـش آن هـا را در انـحـصـار خـود درآورد، بـلـکـه در شـعـاع گـسـتـرده فـاعـلـیـنـی هـسـتـنـد بـا سـخـنـان و نـظـرات واقـعـی، نـه جـعـلـی.
راسـکـولـنـیـکـوف بـهـتـریـن نـمـونـۀ یـک شـخـص اسـتـقـلال داده شـده در رمـان مـی بـاشـد. نـویـسـنـده بـا او بـه صـورت اثـاث ( نـه حـتـی اثـاث مـهـم) در یـک دنـیـای خـیـالـی مـوصـوف بـر اسـاس تـجـربـۀ شـخـصـی راوی کـار نـمـی کـنـد. اگـرچـه داسـتـایـوفـسـکـی اصـولاً دارای نـقـش راوی اسـت، امـا در شـعـاع گـسـتـرده آگـاهـی شـخـص اصـلـی رمـان در بـارۀ مـحـیـط و تـجـربـۀ آن سـازنـدۀ فـضـای رمـان مـی بـاشـد. در رمـان داسـتـایـوفـسـکـی تـوصـیـف عـیـنـی( یـا عـیـنـی جـعـلـی) بـسـیـار انـدکـی از مـحـیـط در مـقـایـسـه بـا آن چـه کـه در رمـان هـای زمـان او مـعـمـول بـود، یـافـت مـی شـود. تـجـربـۀ شـخـصـی راسـکـولـنـیـکـوف از مـحـیـط و اشـخـاص دیـگـر تـشـکـیـل دهـنـدۀ نـقـطـه نـظـر مـسـلـط رمـان اسـت. آن چـه در ایـن جـا دربـارۀ فـضـای رمـان مـی گـویـیـم، تـا درجـۀ زیـادی دربـارۀ زمـان رمـان نـیـز صـدق مـی کـنـد. جـای شـرح تـاریـخ وقـایـع عـیـنـی بـرونـی را اغـلـب تـوصـیـف جـریـان آگـاهـی اجـبـاری غـیـرعـادی راسـکـولـنـیـکـوف بـا مـا هـیـت یـک زمـان خـالـصـاً ذهـنـی، روان شـنـاخـتـی مـی گـیـرد.
ضـمـنـاً اشـخـاص رمـان بـه صـورت افـراد واحـد نـزد داسـتـایـوفـسـکـی بـا فـن روایـت ویـژۀ او تـنـهـا زنـدگـی مـسـتـقـلانـه نـمـی یـابـنـد، آن هـا هـم چـنـیـن در رابـطـه بـا یـکـدیـگـر فـعـال گـردانـده مـی شـونـد. درجـۀ بـالای آگـاه سـازی ای کـه در تـوصـیـف راسـکـولـنـیـکـوف نـمـایـان مـی گـردد، تـوأمـاً شـامـل تـقـویـت آگـاهـی او دربـارۀ دیـگـران مـی بـاشـد. بـاخـتـیـن در کـتـابـش عـطـف تـوجـه مـی دهـد، کـه داسـتـایـوفـسـکـی نـه فـقـط بـیـش از هـر رمـان نـگـار زمـانـش از مـحـا ورۀ خـالـص اسـتـفـاده مـی نـمـایـد، بـلـکـه اسـتـفـاده از مـحـاوره در کـارهـای داسـتـایـوفـسـکـی بـه صـورتـی اسـت کـه آن دارای نـفـوذ مـسـتـقـیـم بـی نـظـیـری در تـک سـخـنگـویـی درونـی افـراد نـیـز مـی بـاشـد. اشـخـاص تـقـریـبـاً هـرگـز مـنـفـرد نـیـسـتـنـد. بـرخـلاف لـو تـولـسـتـوی(Lev Tolstoj)(1910- 1828)، کـه در آثـار او، حـتـی در روایـات کـوتـاهـش، اشـخـاص گـونـاگـونـی کـامـلاً بـدون آگـاهـی از یـکـدیـگـر یـافـت مـی شـونـد، نـزد داسـتـایـوفـسـکـی اشـخـاص رمـان هـا بـر اسـاس یـک آگـاهـی قـوی از روابـط دائـمـاً تـغـیـیـر پـذیـرنـده بـا هـمـبـازیـگـران شـان عـمـل مـی کـنـنـد و مـی انـدیـشـنـد.
نـمـونـه هـای ایـن مـحـاوره سـازی از تـک سـخـنـگـویـی هـای درونـی بـسـیـارنـد، خـصـوصـاً در جـنـایـت و مـکـافـات. یـک نـتـیـجـۀ مـهـم ایـن اسـلـوب آن کـه تـقـریـبـاً هـرگـز نـظـراتـی بـه خـوانـنـده مـعـرفـی نـمـی گـردد کـه او آن هـا را بـا اطـمـیـنـان مـتـعـلـق بـه نـویـسـنـده بـه دانـد. داسـتـایـوفـسـکـی شـنـاسـی مـدرن اثـبـات نـمـوده اسـت، کـه اولاً انـدیـشـه هـا دارای نـقـش بـرجـسـتـه ای در رمـان هـای بـزرگ داسـتـایـوفـسـکـی هـسـتـنـد، هـم چـنـیـن در جـنـایـت و مـکـافـات، کـه در خـصـوص آن نـویـسـنـده در یـادداشـت هـایـش ذکـر کـرده اسـت، انـدیـشـۀ اصـلـی رمـان نـمـودن ایـن اسـت کـه سـعـادت در آسـایـش نـیـسـت، امـا ابـتـداء بـا تـحـمـل زجـر مـی تـوان بـه آن نـائـل گـشـت. جـالـب اسـت کـه داسـتـایـوفـسـکـی در رمـان هـایـش نـه تـهـیـیـجـگـرا اسـت و نـه مـبـلـغ اخـلاق. هـنـر او ایـنـسـت کـه نـظـرات و انـدیـشـه هـا در یـک بـازی دیـا لـکـتـیـکـی بـر لـه و عـلـیـه هـم هـسـتـنـد، و ایـن مـشـخـصـه عـیـنـیـت بـی نـظـیـری بـه رمـان هـای او مـی بـخـشـد.
نـمـونـه ای از ایـن اسـلـوب بـنـای فـصـولـی اسـت، کـه در آن هـا راسـکـولـنـیـکـوف پـس از ارتـکـاب قـتـل، دربـارۀ نـظـریـاتـش درمـورد انـسـان هـای عـادی پـابـنـد قـانـون و اشـخـاص غـیـرعـادی و نـابـغـۀ مـحـق یـا حـتـی مـوظـف بـه قـرار دادن خـود در فـوق قـانـون بـحـث مـی کـنـد. و ایـن بـحـث او بـا رئـیـس پـلـیـس پـورفـیـریـچ(Porfiritj) صـورت مـی گـیـرد، کـه انـدیـشـۀ راسـکـولـنـیـکـوف را بـه صـورت اسـاس یـک بـحـث جـدی مـی پـذیـرد. در فـصـل ۵، بـخـش ۴ پـورفـیـریـچ ضـمـن گـفـت و گـو بـا راسـکـولـنـیـکـوف دلـیـلـی بـرای بـه پـیـش کـشـیـدن ایـن نـظـریـه مـی یـابـد. آن دو یـک بـار دیـگـر بـه بـحـث دربـارۀ نـظـریـۀ حـق اشـخـاص اسـتـثـنـائـی بـه تـجـاوز از مـوازیـن مـعـیـن شـده از سـوی عـمـوم مـی پـردازنـد. پـورفـیـریـچ کـامـلاً بـا راسـکـولـنـیـکـوف مـوافـق نـیـسـت، امـا بـرعـکـس نـاشـکـیـبـایـی راسـکـولـنـیـکـوف، در بـرابـر نـقـطـه نـظـرات او شـکـیـبـا اسـت.
پـژوهـش مـدرن بـه مـخـالـفـت بـا نـاقـدیـنـی پـرداخـتـه اسـت، کـه بـر اسـاس نـادرسـتـی سـنـگـیـنـی نـقـدشـان را بـر ایـد ئـولـوژی نـثـر خـیـال پـردازانـۀ داسـتـایـوفـسـکـی گـذارده انـد، چـنـان کـه گـفـتـی بـه مـطـالـعـۀ عـهـد نـامـه هـای فـلـسـفـی پـر داخـتـه بـاشـنــد! از دیـگــر سـو ایــن نـیـز اشـتــبـاه اسـت کــه – پـس از کـشــف داسـتـایـــوفـسـکـی هـنــرمـنـد در زمـان مــا –
بـه بـررسـی نـویـسـنـدگـی او بـه صـورت یـک امـر خـالـصـاً هـنـری، مـسـئـلـۀ شـاعـرانـگـی پـرداخـتـه شـود.
داسـتـایـوفـسـکـی در رمـان هـایـش، از جـمـلـه جـنـایـت و مـکـافـات، دارای طـرز بـرخـورد و تـمـایـل فـکـری مـشـخـص بـه آن چـه تـوصـیـف مـی کـنـد، مـی بـاشـد، و ایـن از طـریـق یـک پـروسـۀ دیـالـکـتـیـکـی دراز در رمـان هـا مـتـبـلـور مـی گـردد. پـالایـش هـنـری ویـژۀ داسـتـایـوفـسـکـی او را بـسـیـار کـم تـر از آن کـه در واقـع ذهـنـی گـرا بـوده، نـشـان مـی دهـد.
خـوانـنـده ابـتـداء پـس از ارتـکـاب یـافـتـه شـدن جـنـایـت بـه دسـت راسـکـولـنـیـکـوف کـامـلاً بـا نـقـطـه نـظـرات او آشـنـا مـی گـردد. پـس از عـمـل مـصـیـبـت بـار و در عـیـن حـال بـلـهـوسـانـۀ راسـکـولـنـیـکـوف، یـعـنـی بـازی نـقـش انـسـان اسـتـثـنـائـی، خـوانـنـده قـادر بـه درک نـظـریـۀ او بـا عـلاقـۀ مـثـبـت واقـعـی اسـت، و نـیـز خـوانـنـده بـه هـمـیـن شـکـل بـه اسـتـدلال راسـکـولـنـیـکـوف در پـسـگـفـتـار در مـورد صـحـت نـظـریـه اش بـرخـورد مـی کـنـد. نـویـسـنـده بـه گـونـۀ نـوعـی نـقـیـضـۀ نـظـریـۀ راسـکـولـنـیـکـوف، پـیـش از عـمـل قـتـل رؤیـایـی بـه صـورت اشـارات مـهـیـب در مـورد آزمـایـش عـمـلـی عـنـقـریـب نـظـریـه اش یـا اعـلام خـطـر بـه راسـکـولـنـیـکـوف در مـورد انـحـراف گـرایـی بـه او تـزریـق کـرده اسـت.
داسـتـایـوفـسـکـی بـا جـدیـت بـه نـظـریـات مـسـلـط در زمـانـش بـرخـورد مـی نـمـود، و آن هـا را بـا شـرائـط هـنـری خـود در رمـان هـایـش وارد مـی سـاخـت. و ایـن شـیـوۀ بـرخـورد یـک پـیـش شـرط مـهـم سـاخـتـار دیـالـکـتـیـکـی ویـژۀ رمـان هـای بـزرگ او را تـشـکـیـل مـی دهـد.
در رمـان داسـتـایـوفـسـکـی راسـکـولـنـیـکـوف از سـوی قـانـون مـحـکـوم مـی گـردد، ولـی نـه از سـوی داسـتـایـو فـسـکـی. او در پـسـگـفـتـارش اشـارت دارد، کـه راسـکـولـنـیـکـوف بـا از سـر گـذرانـدن رنـج و مـرارت و کـفـارۀ گـنـاه دادن، ” در یـک حـیـات نـو رسـتـاخـیـز خـواهـد یـافـت “، حـیـاتـی کـه او ” بـا انـجـام عـمـلـی بـزرگ در آیـنـده ” خـود را شـایـسـتـه اش خـواهـد سـاخـت. رمـان بـا ایـن واژه هـا بـه پـایـان مـی رسـد: ” ولـی در ایـن جـا مـا بـه داسـتـان تـازه ای نـزد یـک شـده ایـم، داسـتـان نـوسـازی شـدن تـدریـجـی یـک انـسـان، داسـتـان بـازآفـریـنـی شـدن تـدریـجـی او، گـذار تـدریـجـی او از دنـیـایـی بـه دنـیـای دیـگـر، روبـه رویـی او بـا یـک واقـعـیـت نـو، کـامـلاً نـاشـنـاخـتـه. ایـن مـی تـوانـسـت مـوضـوع یـک روایـت تـازه بـاشـد – ولـی روایـت حـاضـر مـا پـایـان یـافـتـه اسـت.”
انـدیـشـۀ نـگـارش قـریـنـه ای نـو، مـثـبـت بـرای تـصـویـر واقـعـیـت از حـیـث اخـلاقـی آشـفـتـه ای کـه داسـتـایـوفـسـکـی بـا رمـانـش آفـریـده بـود، ظـاهـراً در ذهـن او حـضـور داشـتـه، هـمـان گـونـه کـه در ذهـن گـوگـول هـنـگـامـی کـه او در ۱۸۴۲ رمـان هـجـوآمـیـز یـأس آمـیـزش ارواح مُـرده انـتـشـار یـافـت، حـضـور داشـتـه اسـت. گـوگـول سـال هـا سـرگـرم نـگـارش ادامـۀ مـثـبـتـی بـه ایـن رمـان خـود بـود، کـه در آن تـبـه کـاران عـوض شـده، در حـیـاتـی نـو رسـتـاخـیـز بـیـابـنـد. ولـیـکـن او در ایـن کـار فـرسـایـنـده نـاکـام مـانـد. بـرخـلاف گـوگـول، داسـتـایـوفـسـکـی بـه نـگـارش ادامـه ای بـه داسـتـان جـنـایـت راسـکـولـنـیـکـوف و مـکـافـات آن نـپـرداخـت. انـدیـشـۀ چـاره ای و مـتـفـاوت داسـتـایـوفـسـکـی، کـه در پـسـگـفـتـار رمـانـش بـه آن اشـاره کـرده، و افـکـارش را بـه آن مـشـغـول داشـتـه بـود، در رمـان بـزرگ بـعـدیـن او ابـلـه بـه بـیـان در آمـد.
ابـلـه
داسـتـایـوفـسـکـی از پـائـیـز ۱۸۶۷ نـگـارش رمـان ابـلـه را آغـازیـد، و آن را در اول ۱۸۶۹ بـه پـایـان رسـانـد.
ابـلـه رمـانـی حـجـیـم در چـهـار بـخـش و پـیـچـیـده اسـت. پـیـچـیـدگـی هـم در خـصـوص تـرکـیـب و هـم تـوصـیـف اشـخـاص صـدق مـی کـنـد. رمـان شـامـل قـطـعـاتـی بـا کـیـفـیـت هـنـری بـالا تـوأم بـا بُـرش هـایـی گـاه بـی شـکـل مـی بـاشـد. عـلـت ایـن کـه ابـلـه بـه اثـر یـکـدسـتـی مـانـنـد جـنـایـت و مـکـافـات تـبـدیـل نـگـردیـد، آن بـود کـه داسـتـایـوفـسـکـی بـا ایـن رمـان درصـدد خـلـق اثـری بـود کـه هـرگـز در ادبـیـات جـهـان مـمـکـن نـگـردیـده اسـت: کـتـابـی دربـارۀ انـسـان حـامـل آرمـان نـیـکـی مـطـلـق. داسـتـایـوفـسـکـی شـخـصـاً در زمـان اتـمـام نـخـسـتـیـن بـخـش رمـان در نـامـه ای بـه بـرادرزاده اش صـوفـیـا ایـوانـوفـا(Sofija Ivanova) نـوشـت: ” مـقـصـود اصـلـی از نـوشـتـن ایـن رمـان نـقـش تـصـویـری از انـسـان مـطـلـقـاً نـیـک اسـت. در دنـیـا، خـاصـه اکـنـون، هـیـچ چـیـز مـشـکـل تـر از ایـن نـیـسـت. هـمـۀ نـویـسـنـدگـان، نـه فـقـط نـو یـسـنـدگـان مـا، هــم چـنـیـن اروپــایـی، کـه چـنـیـن کـوشـشـی بــه خـرج داده انــد، هـمـیـشـه نـامـوفـق بــوده انـد. ایـن مـشـکـل
بـزرگـی اسـت. نـیـکـی یـک آرمـان اسـت، ولـی ایـن آرمـان (…) هـنـوز بـسـیـار از شـکـل پـذیـری بـه دور مـی بـاشـد.” جـلـوتـر در نـامـه داسـتـایـوفـسـکـی بـعـضـی از هـیـئـت هـای ادبـی را اسـم بـرد، کـه از نـظـر اوبـه آرمـانـش نـزدیـک بـودنـد، قـبـل از هـمـه دون کـیـشـوت(Don Quijote)( 1605)، شـخـص اصـلـی رمـان مـشـهـوری بـه هـمـیـن نـام اثـر نـویـسـنـدۀ خـوش طـبـع بـزرگ سـروانـتـس، و هـیـئـت ضـعـیـف تـر از آن در Pickwick Club( بـاشـگـاه پـیـک ویک) (۱۸۳۶) اثـر دیـکـنـز.
داسـتـایـوفـسـکـی کـوشـیـده اسـت بـه آرمـان مـثـبـتـی کـه بـه آن اشـارت دارد، در هـیـئـت اصـلـی رمـانـش شـاهـزاده مـیـشـکـیـن، یـک ابـلـه نـیـمـه الـهـی، زنـدگـی بـه بـخـشـد. آیـا مـیـشـکـیـن انـسـان اسـت یـا از مـقـدسـیـن؟ آیـا او یـک شـخـص ادبـی اسـت یـا آرمـانـی سـیـار؟ آیـا اصـل نـامـعـلـوم، ولـی عـالـی رتـبـۀ او، جـلای وطـن درازمـدت او و آشـنـایـی نـازلـش بـا مـحـیـط مـأمـوریـن رسـمـی و کـارمـنـدان دولـت در روسـیـه تـزاری، کـه عـمـل رمـان در آن جـا روی مـی دهـد، گـویـای کـو شـش هـنـری آگـاهـانـه بـرای جـای دادن مـیـشـکـیـن در سـطـحـی عـالـی تـر از سـائـر اشـخـاص رمـان مـی بـاشـد؟ آیـا مـیـشـکـیـن یـک آرمـان آرزو بـرانـگـیـز اسـت یـا انـعـکـاس تـدریـجـی شـنـاخـت نـویـسـنـده در جـریـان عـمـل در رمـان، خـاصـه در خـاتـمـۀ مـلال انـگـیـز آن مـبـنـی بـر ایـن کـه آرمـان بـه صـورت آرمـان بـاقـی مـی مـانـد، زیـرا تـحـقـق نـاپـذیـر اسـت؟
راه داسـتـایـوفـسـکـی بـه ریـخـت دهـی نـهـایـی ابـلـه – هـم رمـان و هـم شـخـص اصـلـی – دراز و دشـوار بـود. او کـم و بـیـش ۸ مـرحـلـۀ کـامـل بـرای تـرکـیـب ایـن کـار خـود در نـظـر گـرفـتـه بـود. در مـراحـل نـخـسـت ابـلـه( ابـلـه در ایـن رمـان بـایـد بـیـش تـر بـه مـعـنـای غـیـرطـبـیـعـی، غـیـرمـعـمـول فـهـمـیـده شـود تـا نـاقـص الـعـقـل) هـیـئـتـی کـامـلاً مـتـفـاوت بـا هـیـئـت نـهـایـی بـود. ابـلـه در مـراحـل نـخـسـت بـه صـورت یـک انـسـان عـمـلِ خـودسـر و خـودخـواه بـا وجـوه شـیـطـانـی خـیـالـی، تـا انـدازه ای از نـوع اسـویـدریـگـاجـلـوف(Svidrigajlov) بـی بـنـد و بـار در جـنـایـت و مـکـافـات در نـظـر گـرفـتـه شـده بــود. در جـریـان آفــریـنـش بـعـضـی از ایـن وجـوه از ابـلـه اولـیـه جـدا و آن هـا جـزو هـیـئـت راگـوشـیـن(Ragozjin) نـیـرومـنـد، فـرزنـد یـک بـازرگـان بـی اخـلاق – رقـیـب آیـنـدۀ ابـلـه در رابـطـه بـا نـاسـتـاسـیـا فـیـلـیـپـوفـنـا(Nastasja Filippovna) زیـبـا – گـردانـده شـده انـد. ابـتـداء در هـفـتـمـیـن مـرحـلـۀ کـار داسـتـایـوفـسـکـی مـیـشـکـیـن بـه هـیـئـت مـر کـزی تـبـدیـل، و صـاحـب وجـوه ” پـاکـیـزه، زیـبـا، بـاوقـار، سـخـتـگـیـر، بـسـیـار عـصـبـی، یـک مـسـیـحـی عـمـیـقـاً مـذهـبـی، بـا عـشـقـی آمـیـخـتـه بـه هـمـدردی ژرف ” شـده اسـت. زحـمـت نـویـسـنـده در خـلـق شـخـص اصـلـی رمـان را از ایـن جـا مـی تـوان دریـافـت، کــه او هـنـوز در ایــن مــرحـلـه دربــارۀ مـیـشـکـیـن در یـادداشـت هــایـش بــه صـورت تـجـسـم ” دوئـیـت یـک طـبـیـعـت ژرف” مـی انـدیـشـیـد. در هـمـان یـادداشـت هـا، امـا در تـاریـخ پـیـش تـر، داسـتـایـوفـسـکـی نـوشـت، یـک مـقـصـود اصـلـی از کـل رمـان تـوصـیـف مـنـازعـۀ جـاری در نـسـل جـوان اسـت: ” بـا وجـود چـنـیـن نـیـروئـی، چـنـیـن جـوش و خـروشـی در نـسـل جـوان، آن هـا بـه هـیـچ چـیـز ایـمـان نـدارنـد. خـیـالات بـی انـتـهـاء در جـوار نـفـس پـرسـتـی بـی انـتـهـاء.”
ظـاهـراً داسـتـایـوفـسـکـی دارای بـرخـورد دوگـانـه ای بـه آن چـه کـه ” انـدیـشـه” در رمـان مـی دانـسـت، و بـه شـمـاری از اشـخـاص مـهـم در آن، تـوأمـاً شـخـص اصـلـی بـود( بـه اسـتـثـنـاء یـک گـروه نـیـهـیـلـیـسـت جـوان یـا شـایـد صـحـیـح تـر: شـبـه نـیـهـیـلـیـسـت هـا ). ایـن بـرخـورد نـویـسـنـده در فـن ادبـی ویـژۀ او مـنـعـکـس شـده اسـت.
در زمـانـی کـه رمـان رئـالـیـسـتـی سـنـتـی عـمـدهً بـا الـگـوهـایـی اشـتـغـال داشـت کـه اشـخـاصِ نـوعـی بـر طـبـق آن هـا در یـک واقـعـیـت قـراردادی هـسـتـی شـان را شـکـل مـی دادنـد، داسـتـایـوفـسـکـی در ابـلـه اهـمـیـت را بـه عـمـل اشـخـاص غـیـرعـادی در وضـعـیـت هـای فـوق الـعـاده قـائـل گـشـت. مـیـشـکـیـن یـک مـصـروع اسـت؛ بـدون وظـایـف اجـتـمـاعـی ثـا بـتـی کـه هـسـتـیـش را بـرنـامـه ریـزی کـنـد، و تـا درجـۀ نـازلـی مـتـعـهـد بـه قـوانـیـن اجـتـمـاعـی رایـج مـی بـاشـد. نـو یـسـنـده مـبـادی چـنـدیـن صـحـنـه و پـیـشـآمـد را ایـجـاد مـی کـنـد، کـه در آن هـا تـرصـیـع اشـخـاص غـیـرمـعـمـول مـنـجـر بـه واکـنـش هـای پـیـش بـیـنـی نـشـده مـی گـردد، چـرا کـه مـوارد عـادی خـود را نـامـکـفـی بـرای مـنـظـور نـویـسـنـده نـشـان مـی دهـنـد. با ایـن فـن ویـژه، خـاصـه به کـار بـرده شـده در چـنـد پـیـشـآمـد رسـوایی آمـیـز، داسـتـایـوفـسـکـی امـکـان ” گـشـو دن” اشـخـاصـش و آشـکـارسـازی وجـوهـی از طـبـیـعـت شـان را بـیـش از آن کـه بـه صـورت عـادی مـمـکـن بـاشـد، داشـتـه اسـت.
ایـن نـقـطـه نـظـر مـا دربـارۀ فـن ویـژۀ روایـت و تـرکـیـب داسـتـایـوفـسـکـی در ابـلـه نـه تـازه اسـت و نـه بـدیـع. آن بـه شـکـل عـمـومـی تـر دربـارۀ نـویـسـنـدگـی داسـتـایــوفــسـکـی در کــلـیـت آن از طــرف بـاخـتـیـن نـیـز بــه پـیـش کـشـیـده شـده
اسـت. بـه نـظـر بـاخـتـیـن داسـتـایـوفـسـکـی، کـه تـقـریـبـاً فـقـط انـسـان هـا را در وضـعـیـت هـای فـوق الـعـاده تـوصـیـف نـمـوده، وضـعـیـت هـایـی کـه در آن هـا غـیـرمـمـکـن تـریـن تـضـادهـا بـا هـم روبـه رو مـی گـردنـد، و هـمـه چـیـز مـی تـوا نـد روی دهـد، آن سـنـتـی در فـرهـنـگ اروپـا را ادامـه داده اسـت کـه بـاشـمـول تـریـن مـظـهـرش کـارنـاوال بـا جـمـیـع وجـو هـی اسـت کـه ایـن گـفـتـمـان دربـرمـی گـیـرد. یـک وجـه اسـاسـی کـارنـاوال نـسـبـی شـدن کـلـیـۀ ارزش هـای مـشـخـصـۀ آن مـی بـاشـد. آن دوره ای زمـانـاً مـحـدود اسـت کـه نـمـونـه هـا بـیـهـوده شـده انـد، شـخـصـیـت اجـتـمـاعـی شـرکـت کـنـنـدگـان مـنـحـل گـشـتـه، هـمـۀ شـرکـت کـنـنـدگـان مـتـسـاوی الـحـقـوق و در فـعـالـیـت هـای انـسـانـی مـشـتـرک هـسـتـنـد، و مـورد عـالـی در جـوار مـورد پـسـت قـرار دارد، گـدا یـا ابـلـه بـه پـادشـاه بـرگـزیـده تـبـدیـل مـی گـردد، و حـقـایـقـی را بـیـان مـی کـنـد کـه مـعـمـولاً تـصـدیـق نـاپـذیـرنـد، و یـا حـقـایـق تـازه ای بـه مـقـصـود انـدیـشـه زایـی اخـتـراع مـی کـنـد. امـر جـدی بـه کـفـرآمـیـز تـبـدیـل مـی شـود، و شـایـد دانـش مـهـمـل تـرفـنـدبـاز صـرفـاً تـرفـنـدبـازانــه نـبـاشـد؟
مـیـشـکـیـن کـه از سـوی هـمـگـان ابـلـه تـلـقـی مـی گـردد، پـادشـاه در چـنـیـن کـارنـاوالـی اسـت. حـداقـل او یـک شـاهـزادۀ واقـعـی مـی بـاشـد، و بـا وجـود ایـن کـه در دیـدۀ هـمـگـان مـضـحـک جـلـوه مـی نـمـایـد، بـه عـنـوان یـک بـرگـز یـده طـالـب قـدری الـتـفـات اسـت. ایـن حـق یـک شـاهـزاده، لااقـل در ادبـیـات مـی بـاشـد، و از ایـن نـکـتـه داسـتـایـوفـسـکـی بـه شـکـل مـؤثـری سـود جـسـتـه، خـاصـه در آخـریـن بـخـش رمـان.
داسـتـایـوفـسـکـی در نـامـۀ دیـگـری بـه بـرادرزادۀ خـود پـس از اتـمـام نـگـارش رمـان نـوشـت: ” مـن از رمـانـم راضـی نـیـسـتـم: آن مـبـیـن یـک دهـم از آن چـه مـن مـایـل بـه بـیـانـش بـودم نـیـسـت؛ بـا ایـن حـال آن را قـبـول دارم، و انـدیـشـه ام را بـا وجـود ایـن کـه چـنـدان اقـبـال تـحـقـقـش را نـداشـتـه ام، دوسـت دارم.”
سـعـی داسـتـایـوفـسـکـی در جـهـت تـوصـیـف انـسـان کـامـل از حـیـث اخـلاقـی بـا مـوفـقـیـت مـشـروطـی قـریـن بـود.
تـسـخـیـرشـدگـان
داسـتـایـوفـسـکـی هـمـزمـان بـا کـار بـر روی ابـلـه انـدیـشـۀ رمـان دیـگـری در مـغـزش شـکـل گـرفـتـه بـود، و قـصـد از آن نـیـز تـوصـیـف انـسـان کـامـل از حـیـث اخـلاقـی بـود. او در نـامـه ای در دسـامـبـر ۱۸۶۸ بـرای نـخـسـتـیـن بـار از ایـن طـر حـش بـه عـنـوان رمـان ” نـفـی خـدا ” سـخـن گـفـت. در ایـن رمـان شـخـص اصـلـی مـی بـایـد یـک روس مـیـان سـال، تـحـصـیـل کـرده بـاشـد، کـه نـاگـهـان از ایـمـانـش دسـت مـی شـویـد، زنـدگـی و کـار او کـه در قـبـل بـه طـور عـادی جـریـان داشـتـه، اهـمـیـتـش را در نـظـر وی از دسـت مـی دهـد. او چـارچـوب یـکـنـواخـتـی و عـادیـت را مـی شـکـنـد؛ دچـار یـک تـحـول ایـدئـولـوژیـک در نـتـیـجـۀ تـمـاس بـا نـافـیـان خـدا و نـیـهـیـلـیـسـت هـای جـوان مـی گـردد.
ایـن طـرح، کـه داسـتـایـوفـسـکـی سـپـس از آن بـه صـورت طـرحـی دربـارۀ زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ سـخـن گـفـت، مـی بـایـد کـتـابـی در پـنـج جـلـد بـاشـد. امـا طـرح هـرگـز جـامـۀ عـمـل نـپـوشـیـد. عـلـل بـاقـی مـانـدن انـدیـشـۀ ایـن رمـان در یـادداشـت هـا و طـرح صـرفـاً مـسـائـل بـزرگ اخـلاقـی و مـذهـبـی ای کـه چـنـیـن طـرحـی نـاگـزیـر مـی بـایـد بـا آن هـا روبـه رو شـود، نـبـود. داسـتـایـوفـسـکـی هـم چـنـیـن از حـیـث هـنـری تـکـلـیـف نـامـمـکـنـی بـرای خـود تـعـیـیـن نـمـوده بـود. او کـتـابـی بـا یـک شـکـل حـمـاسـی، گـزارشـگـرانـه بـا آرامـش درونـی( ظـاهـراً از نـوع جـنـگ و صـلـح (۱۸۶۹) اثـر حـمـاسـی بـزرگ تـولـسـتـوی) را در نـظـر داشـت، امـا ایـن شـکـل بـا شـکـل رمـان نـگـاری شـخـص وی کـامـلاً نـاسـازوار بـود.
مـبـدأ رمـان، چـنـان کـه اشـاره رفـت، مـی بـایـد نـفـی خـدا و نـیـهـیـلـیـسـم، نـشـانـه هـای انـحـطـاط مـذهـبـی انـسـان در زمـان او بـاشـد. در پـائـیـز ۱۸۶۹ در مـسـکـو واقـعـه ای روی داد، کـه داسـتـایـوفـسـکـی را بـه شـدت بـا ایـن مـبـدأ مـنـفـی تـوصـیـف مـنـظـور از تـولـد مـعـنـوی دوبـارۀ انـسـان مـشـغـول داشـت. ایـن واقـعـه کـه بـحـث جـاری دربـارۀ فـعـالـیـت هـای نـیـهـیـلـیـسـتـی جـوانـان انـقـلابـی را تـشـدیـد کـرد، و بـه یـکـی از مـوضـوعـات سـیـاسـی داغ در جـرایـد تـبـدیـل گـردیـد، بـه قـتـل رسـیـدن یـک دانـشـجـو بـود. تـحـقـیـقـات بـه عـمـل آمـده سـیـاسـی بـودن انـگـیـزۀ قـتـل را اثـبـات نـمـود. مـرتـکـبـیـن دانـشـجـویـان نـیـهـیـلـیـسـت بـودنـد، و رهـبـر و سـرکـردۀ تـشـکـیـلات شـان سـرگـی نـتـشـایـف(Sergej Netsjajev)( 82- 1847) نـام داشـت، کـه تـفـسـیـرش از اصـل انـقـلابـی حـقـیـقـی نـیـهـیـلـیـسـم: عـدالـت مـحـوری تـفـسـیـری ژاکـوبـیـنـیـسـتـی بـود. او پـس از دیـدار و هـمـکـاری کـوتـاه مـدتـی بـا آنـارشـیـسـت تـبـعـیـدی مـیـخـائـیـل بـاکـونـیـن(Mikhail Bakunin)( 76- 1814) در اروپـا، بـه روسـیـه بـازگـشـتـه بــود. نـتـشـایــف در نــوشـتـۀ سـیـاسـیـش بــا عـنـوان پــرسـشـنـامـه یـک انـقـلابـی خـطـوط سـمـت ده بـنـای یـک سـازمـان مـبـارزاتـی بـا سـاخـتـار بـه شـدت مـرکـزگـرایـانـه و مـبـتـنـی بـر وفـاداری بـی قـیـد و شـرط اعـضـاء بـه تـصـمـیـمـات رهـبـری را تـعـیـیـن نـمـوده بـود. دانـشـجـوی مـذکـور در مـسـکـو ضـمـن فـعـالـیـتـش در گـروه انـقـلابـی نـتـشـایـف دچـار شـک در مـورد حـقـانـیـت بـدبـیـنـی بـی مـلاحـظـه ای کـه مـشـخـصـۀ رهـبـری نـتـشـایـف بـود، گـردیـده، تـصـمـیـمـش بـرای تـرک گـروه را مـحـرمـانـه بـا رفـقـایـش در مـیـان گـذاشـت. زمـان کـوتـاهـی بـعـد قـتـل او بـه دسـت رفـقـایـش روی داد.
رمـانـی کـه داسـتـایـوفـسـکـی کـوتـه زمـانـی پـیـش از ایـن واقـعـه نـگـارشـش را آغـازیـده بـود، در شـکـل نـهـایـیـش عـنـوان تـسـخـیـرشـدگـان( یـا ارواح خـبـیـث) را گـرفـت. شـکـل پـذیـری نـهـایـی و عـنـوان گـزیـنـی بـایـد هـم در رابـطـه بـا تـأمـلات داسـتـایـوفـسـکـی دربـارۀ زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ، کـه هـرگـز از صـورت طـرح فـراتـر نـرفـت، و هـم قـضـیـۀ قـتـل سـیـاسـی مـوصـوف، کـه داسـتـایـوفـسـکـی آن را ضـمـن کـارش بـا دسـتـنـویـس دنـبـال مـی کـرد، مـلاحـظـه گـردد. پـیـش شـرط هـای رمـان بـه ایـن تـرتـیـب چـنـان کـه بـه صـراحـت از تـرکـیـب آن بـرمـی آیـد، مـخـتـلـف بـودنـد.
در طـرح رمـان، مـتـعـلـق بـه پـیـش از قـضـیـۀ نـتـشـایـف، حـسـادتیـکـی از عـنـاویـن در نـظـر گـرفـتـه شـده بـود، و آن بـه رابـطـۀ اخـتـلاف آمـیـز بـیـن یـک شـخـص مـغـرور و یـک شـخـص فـروتـن مـربـوط مـی گـردیـد. ایـن شـخـص مـغـر ور، عـمـل گـرا و بـزهـکـار بـه اسـتـاوروجـیـن، هـیـئـت مـرکـزی در تـسـخـیـرشـدگـان تـبـدیـل شـد. شـخـص فـروتـن، کـه مـورد حـسـادت شـخـص مـغـرور در طـرح نـخـسـت بـود، در نـسـخـۀ نـهـایـی رمـان نـام شـاتـوف(Sjatov) را یـافـت، و او نـسـخـۀ ادبـی هـمـان دانـشـجـوی نـیـهـیـلـیـسـت اسـت کـه بـه دسـت رفـقـای خـود بـه قـتـل رسـیـد. در تـسـخـیـرشـدگـان پـیـوتـر ورخـوونـسـکـی(Pjotr Verkhovenskij)، رهـبـر انـقـلابـیـون جـوان، از نـظـر ایـدئـولـوژیـک کـامـلاً بـه نـتـشـایـف نـزدیـک اسـت، امـا از ایـن قـرابـت کـه بـه گـذریـم، آن دو دارای وجـوه چـنـدانـی نـیـسـتـنـد، و لـذا مـعـقـولانـه اسـت کـه ور خـوونـسـکـی را یـک تـصـویـر ادبـی تـلـقـی کـنـیـم. ورخـوونـسـکـی ابـزار سـیـاسـی فـعـال فـلـسـفـۀ نـفـی خـدا مـی بـاشـد. او نـه تـنـهـا مـی پـذیـرد، کـه چـون خـدا مُـرده اسـت، پـس هـمـه چـیـز اجـازه اسـت، هـم چـنـیـن تـوانـایـی بـه عـمـل درآوردن ایـن شـنـاخـت را دارد. او آن انـدازه از قـوۀ تـخـیـل و دورانـدیـشـی بـرخـوردار اسـت تـا بـه تـوانـد بـرای خـود مـجـسـم سـازد آزادی مـطـلـق بـه اسـتـبـداد مـنـتـهـی مـی گـردد.
نـتـشـایـف، نـام عـاریـتـی بـرای ورخـوونـسـکـی، شـخـص اصـلـی رمـان نـیـسـت. او مـحـکـوم اسـت، و هـیـچ جـوانـۀ زنـدگـی نـو را در خـود حـمـل نـمـی کـنـد؛ بـرعـکـس، اسـتـاوروجـیـن بـه رغـم هـمـه چـیـز حـامـل ایـن جـوانـه مـی بـاشـد. طـرح بـرای زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ نـشـان مـی دهـد کـه اسـتـاوروجـیـن بـا هـمـۀ بـی اعـتـنـایـی هـای فـلـسـفـی مـآبـانـه اش بـه انـسـان هـا بـرای ” ورود بـه زنـدگـی نـو” در نـظـر گـرفـتـه شـده بـود.
دوگـانـگـی طـبـیـعـت اسـتـاوروجـیـن، کـه در مـطـالـعـات مـقـدمـاتـی و یـادداشـت هـای داسـتـایـوفـسـکـی بـه وضـوح سـبـب پـیـچـیـدگـی کـار شـخـصـیـت دهـی بـه اسـتـاوروجـیـن بـوده، در رمـان نـهـایـی حـفـظ شـده، و بـه عـمـد در تـرکـیـب مـورد اسـتـفـاده قـرار گـرفـتـه اسـت.
تـسـخـیـرشـدگـان – چـنـان کـه داسـتـایـوفـسـکـی خـود نـیـز بـه خـوبـی آگـاه بـود – سـیـاسـی تـریـن رمـان اوسـت، امـا ایـن رمـان در عـیـن سـیـاسـی بـودن، اثـری هـنـری، یـک داسـتـان جـنـایـی روایـت شـده بـه سـبـکـی اسـتـادانـه اسـت، کـه در آن عـمـل مـهـیـج عـواقـب سـخـت فـلـسـفـی بـه دنـبـال دارد.
پـاسـخ هـای داسـتـایـوفـسـکـی بـه پـرسـش هـای سـیـاسـی و اجـتـمـاعـی خـود مـطـرح کـرده اش در رمـان حـتـی اگـر قــانـع کـنـنـده نـیـز نـبـاشـنـد، ایـن در هـر حـال، هـمـان گـونـه کـه نـظـریـه پـرداز مـارکـسـیـسـت جـورج لـوکـاچ(György Lu
kács)( 1971- 1885)۹ نـیـز در رسـالـه ای دربـارۀ ایـن رمـان مـی گـویـد، هـیـچ تـأثـیـری در ایـن واقـعـیـت نـدارد کـه آن هـا از مـربـوط تـریـن پـرسـش هـای تـنـظـیـم شـده بـه بـهـتـریـن وجـه هـسـتـنـد کـه در ادبـیـات زمـان او (داسـتـایـوفـسـکـی) مـطـرح گـشـتـه انـد.
جـوانـک
رمـان جـوانـک، کـه در سـال ۱۸۷۵ بـه طـبـع رسـیـده، مـکـان تـقـریـبـاً خـاصـی در مـیـان رمـان هـای بـزرگ داسـتـایـو فـسـکـی اشـغـال مـی نـمـایـد. ایـن رمـان اثـر بـاشـمـولـی در سـه بـخـش اسـت، و تـرکـیـبـش نـامـنـسـجـم تـر از سـائـر آثـار بـزرگ مـتـعـلـق بـه مـرحـلـۀ از حـیـث هـنـری بـالـغ نــویـسـنــده بــه نـظـر مـی رســد.( حـتـی بـرخـی تـرکـیــب آن را درهــم
ریـخـتـه تـشـخـیـص داده انـد.) بـه هـمـیـن عـلـت نـیـز جـوانـک در زمـانـی دیـرتـر از رمـان هـای بـزرگ دیـگـر داسـتـا یـوفـسـکـی بـه زبـان هـای خـارجـی تـرجـمـه شـده اسـت.
جـوانـک از نـظـر عـمـل غـنـی اسـت، و فـهـرسـت اشـخـاص آن بـاشـمـول تـر از رمـان هـای بـزرگ دیـگـر داسـتـایـو فـسـکـی، بـه اسـتـثـنـاء بـرادران کـارامـازوف مـی بـاشـد.
در مـقـایـسـه بـا سـاخـتـار رمـان هـای مـنـسـجـم کـلاسـیـک تـورگـنـف و تـولـسـتـوی جـوانـک – خـاصـه جـوانـک – و رمـان هـای دیـگـر داسـتـایـوفـسـکـی تـصـویـری کـامـلاً نـامـنـظـم ارائـه مـی کـنـنـد. شـکـل درهـم، نـامـوزونـی کـه داسـتـایـو فـسـکـی بـه کـار بـرده، بـه عـلـت تـنـگـی وقـت یـا کـاهـش مـوقـتـی تـوانـایـی هـنـری او نـبـوده اسـت. مـکـاتـبـات و یـادداشـت هـای داسـتـایـوفـسـکـی در زمـان نـگـارش جـوانـک مـبـیـن آگـاهـی کـامـل او از شـیـوۀ کـارش مـی بـاشـنـد. چـنـان کـه در قـبـل مـذکـور افـتـاد، او مـایـل بـود رمـان مـنـظـورش دربـارۀ زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ بـه سـبـک حـمـاسـی بـزرگـی، ظـاهـراً از نـوع جـنـگ و صـلـح بـاشـد، امـا ایـن کـار خـود را نـامـمـکـن نـشـان داد، هـم بـه ایـن جـهـت کـه داسـتـایـوفـسـکـی در رمـانـش بـا عـصـر خـویـش – یـا در هـر حـال بـسـیـار نـزدیـک بـه آن – اشـتـغـال داشـت، و هـم بـه ایـن جـهـت کـه عـصـر او زمـانـی آشـفـتـه و بـی ثـبـات بـود، و در آن ارزش هـا و مـوازیـن مـورد تـجـدیـدنـظـر قـرار داشـتـنـد. هـمـیـن نـا آرامـی و جـوّ آشـفـتـگـی اسـت کـه نـه فـقـط در شـرائـط غـیـرعـادی اصـلـیـت شـخـص مـرکـزی رمـان آرکـادی دولـگـورو کـی(Arkadij Dolgorukij) و در اصـل خـانـوادگـی پـدر او ورسـیـلـوف(Versilov)، در قـیـام پـسـران بـر عـلـیـه پـدران در سـطـوح خـانـواده و جـامـعـه و در سـائـر مـنـازعـات عـمـل، امـا هـم چـنـیـن در تـرکـیـب نـامـوزون و بـخـشـاً بـی شـکـلـی کـه داسـتـایـوفـسـکـی دقـیـقـاً بـرای هـمـیـن رمـان بـرگـزیـده اسـت، مـنـعـکـس مـی گـردد. ایـن کـه داسـتـایـوفـسـکـی کـامـلاً آگـاهـانـه اسـلـوبـش را بـا مـسـائـل هـنـری مـرتـبـط بـا آن بـرگـزیـده، بـه روشـنـی از آخـریـن تـرادف مـطـالـب رمـان بـر مـی آیـد، کـه در آن هـا مـعـلـم آرکـادی نـظـرش را در مـورد یـادداشـت هـایـی کـه شـاگـردش از او تـقـاضـای خـوانـدن و ارزیـا بـی شـان را نـمـوده، بـیـان مـی کـنـد. در ایـن ارزیـابـی ذکـر مـی شـود، کـه اسـاس جـامـعـه، بـه ویـژه الـگـوی خـانـواده مـشـحـون از اتـفـاقـات گـردیـده، و آرکـادی خـود عـضـو یـک خـانـوادۀ اتـفـاقـی اسـت. چـنـیـن شـرائـطـی نـویـسـنـده را بـا مـشـکـل فـراوان نـوشـتـن دربـارۀ زمـانـش روبـه رو مـی سـازد. سـپـس نـتـیـجـه گـیـری مـی شـود: ” امـا ” یـادداشـت هـا”یـی مـانـنـد یـادداشـت هـای شـمـا بـه نـظـر مـن مـی تـوانـد بـه صـورت مـادۀ آثـار هـنـری آیـنـده، یـک تـصـویـر آتـی از دورۀ غـیـرعـادی، ولـی هـم اکـنـون پـشـت سـر گـذاشـتـه شـده بـه کـار رود. هـنـگـامـی کـه نـزاع روز پـایـان یـابـد، و آیـنـده آغـاز شـود، هـنـرمـنـد آیـنـده بـه شـکـل زیـبـایـی دسـت خـواهـد یـافـت، هـم چـنـیـن بـرای تـوصـیـف بـی نـظـمـی و آشـفـتـگـی گـذشـتـه. آن گـاه بـه ” یـادداشـت هـا “یـی از نـوع ” یـادداشـت هـا “ی شـمـا نـیـز نـیـاز خـواهـد بـود، آن هـا مـادۀ، حـتـی مـادۀ مـعـتـبـری بـا وجـود درهـم ریـخـتـگـی و اتـفـاق در آن هـا را بـه دسـت خـواهـنـد داد.”
هـمـنـوع دوسـتـی غـیـرخـودخـواهـانـه ای کـه یـکـی از اشـخـاص رمـان بـه نـام مـاکـار ایـوانـوف(Makar Ivanov) مـی کـوشـد زنـدگـی خـود را بـه نـمـونـه ای عـمـلـی از آن تـبـدیـل بـه سـازد، تـداعـی کـنـنـدۀ کـمـونـیـسـم ابـتـدایـی، هـمـتـبـار سـو سـیـالـیـسـم واهـی گـرایـانـۀ مـتـکـی بـر مـذهـب اسـت، کـه داسـتـایـوفـسـکـی خـود در جـوانـیـش در دائـرۀ فـیـلـسـوف پـتـرا شـفـسـکـی از پـی روان آن بـوده. ایـن گـونـه انـقـلابـی سـازی روحـیـۀ انـسـان تـوسـط قـدرت نـمـونـۀ نـیـک در زمـانـی کـه داسـتـایـوفـسـکـی سـرگـرم نـگـارش رمـانـش بـود، تـدریـجـاً بـه دوائـر انـقـلابـی جـوانـان راه مـی یـافـت، و در آن هـا ایـمـان بـه سـوء قـصـدهـا بـه افـراد و سـرنـگـون سـازی خـشـونـت آمـیـز نـظـام جـامـعـه آن اهـمـیـتـی را کـه در دهـۀ ۶۰ سـدۀ نـوزدهـم در روسـیـه دارا بـود، تـدریـجـاً از دسـت مـی داد. ایـن بـرخـورد سـیـاسـی تـغـیـیـر پـذیـرفـتـه در زمـان بـه نـظـر مـی رسـد تـوضـیـح آن بـاشـد کـه تـوصـیـف نـمـایـنـدگـان جـوانـان عـاصـی در جـوانـک بـسـیـار دلـسـوزانـه تـر و هـمـفـکـرانـه تـر از تـوصـیـف مـشـابـه در تـسـخـیـرشـدگـان اسـت.
گـروه جـوانـان انـقـلابـی ای کـه آرکـادی بـا آن هـا مـرتـبـط مـی گـردد، دائـرۀ درگـاشـوف(Dergatjov)، خـوانـده شـده بـه نـام مـرد جـوانـی سـرکـردۀ آن هـاسـت. داسـتـایـوفـسـکـی در ایـن مـورد نـیـز چـون در تـسـخـیـرشـدگـان در خـلـق ایـن گـروه و سـرکـردۀ شـان از واقـعـه ای در زنـدگـی سـیـاسـی زمـانـش الـهـام گـرفـتـه، و آن واقـعـه مـحـاکـمـۀ دولـگـوشـیـن(Do
lgusjin) جـوان و دائـرۀ سـیـاسـی او در سـال ۱۸۷۴ بـوده اسـت. در جـریـان مـحـاکـمـه روشـن گـردیـد کـه در آپـارتـمـان دو لـگـوشـیـن یـک صـورت عـیـسـی بـر صـلـیـب بـا نـوشـتـۀ ” آزادی، بـرابـری، بـرادری” بـه دیـوار آویـزان بـوده، و پـی رو ان او آرمـان گـرایـان بـوده انـد، نـه تـروریـسـت هـا. اعـلانـیـۀ دولـگـوشـیـن خـطـاب ” بـه خـلـق روسـیـه” بـا نـقـل قـولـی از انـجـیـل آغـاز مـی گـردیـده اسـت. گـروه درگـاشـوف در جـوانـک بـیـش تـر در انـدیـشـۀ یـک انـقـلاب مـعـنـوی در مـیـان تـوده هـا هـسـتـنـد تـا سـوء قـصـدهـا و بـمـب انـدازی بـه سـیـسـتـم و پـشـتـیـبـانـان آن. رؤیـاهـای واهـی گـرایـانـه، مـذهـبـی گـونـۀ شـارل فـوریـه(Charles Fourier)( 1837- 1772) دربـارۀ بـرادری سـوسـیـالـیـسـتـی، آمـیـخـتـه بـه ایـمـان ژان ژاک روسـو(Jean – Jacques Rousseau)( 78- 1712) بـه نـیـکـی ذاتـی در طـبـیـعـت انـسـان مـنـبـع اصـلـی نـظـریـه و عـمـل گـروه درگـاشـوف هـسـتـنـد، هـم چـنـان کـه مـنـبـعـی بـرای خـود داسـتـایـوفـسـکـی در دورۀ جـوانـیـش بـوده انـد.
تـسـخـیـرشـدگـان از حـیـث اخـلاقـی تـصـویـر تـسـلـی نـاپـذیـر دوزخ اسـت، کـه در آن هـنـوز امـیـد چـنـدانـی بـه نـجـات بـه چـشـم نـمـی خـورد؛ بـرعـکـس آن جـوانـک را مـی تـوان تـصـویـر روحـی بـرزخ تـلـقـی نـمـود، کـه در آن پـروسـۀ پـاک سـازی مـعـنـوی در حـال بـه جـریـان افـتـادن اسـت: ورسـیـلـوف کـه در تـلاش چـیـرگـی بـر دوگـانـگـی ژرف خـویـش اسـت، بـه سـرنـوشـت مـصـیـبـت بـار اسـتـاوروجـیـن در تـسـخـیـرشـدگـان دچـار نـمـی گـردد. او تـوانـایـی مـجـذوب سـاخـتـن پـسـرش را بـا شـخـصـیـت مـنـسـجـم خـود دارد.
وجـوه مـثـبـت تـحـول شـخـصـیـت در آشـفـتـگـی زنـدگـی خـانـوادگـی، کـه مـوضـوع اصـلـی رمـان جـوانـک مـی بـاشـد، بـا انـتـظـارات اولـیـه از جـوانـان در مـورد تـعـویـض سـمـت بـرای تـبـدیـل گـردیـدن پـروسـۀ تـربـیـت مـعـنـوی بـه امـر عـمـده تـوأم اسـت. امـا سـئـوال ایـن کـه آیـا چـنـیـن انـتـظـاراتـی تـا چـه حـد قـابـل حـصـول اسـت؟
بـرادران کـارامـازوف
آخـریـن و بـزرگ تـریـن رمـان داسـتـایـوفـسـکـی بـرادران کـارامـازوف نـام دارد، و طـی سـال هـای ۸۰- ۱۸۷۹ بـه طـبـع رسـیـده اسـت. رمـان مـرکـب از چـهـار بـخـش بـه اضـافـۀ پـسـگـفـتـار مـی بـاشـد. بـه قـول داسـتـایـوفـسـکـی او سـه سـال را صـرف نـگـارش ایـن رمـان نـمـوده اسـت. عـمـدۀ مـحـتـوای مـطـالـب نـشـریـۀ مـتـعـلـق بـه شـخـص داسـتـایـوفـسـکـی یـاددا شـت هـای روزانـه یـک نـویـسـنـده، کـه او در سـال هـای ۷۷- ۱۸۷۶ بـیـرون مـی داد، بـه صـورت مـادۀ خـام بـرادران کـارا مـازوف بـه کـار رفـتـه اسـت.
بـرادران کـارامـازوف رمـانـی در چـنـد سـطـح اسـت. آن بـخـشـاً هـمـانـنـد جـوانـک رمـانـی اسـت دربـارۀ یـک خـانـواده بـا گـرایـشـات فـروپـاشـی نـمـونـۀ زمـان، بـخـشـاً تـداوم مـسـتـقـلانـۀ مـوضـوعـاتـی اسـت از طـرح داسـتـایـوفـسـکـی دربـارۀ زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ، یـعـنـی روایـت بـدون زمـان در خـصـوص تـلاش انـسـان بـرای خـودشـنـاسـی و دنـیـاشـنـاسـی. آن هـم چـنـیـن یـک رمـان جـنـایـی روان شـنـاخـتـی دربـارۀ پـدرکـشـی از نـظـرات واقـعـی و رمـزوارانـه مـی بـاشـد.
بـرادران کـارامازوف عـبـارتـنـد از دمـیـتـری(مـیـشـا)(Dmitrij(Misja))، ایـوان، آلـکـسـی( آلـیـوشـا )(Aleksej(Aljosja)) و اسـمـردیـاکـوف نـامـشـروع. دمـیـتـری تـابـع انـگـیـزه هـای نـاگـهـانـی خـود و شـهـوت پـرسـت، ایـوان یـک روشـنـفـکـر شـکـاک، آلـکـسـی مـلایـم و مـهـربـان، مـذهـبـی ( از نـوع مـیـشـکـیـن در ابـلـه) هـسـتـنـد.
دمـیـتـری بـی دیـنـی پـدرش فـئـودور پـاولـوویـچ(Fjodor Pavlovitj) – تـجـسـم کـفـر و نـیـروی طـبـیـعـی جـلـوگـیـری نـا پـذیـر، عـاری از وسـواس اخـلاقـی، شـهـوت پـرسـت بـی حـد و مـرز، کـه سـرانـجـام بـه دسـت اسـمـردیـاکـوف کـشـتـه مـی شـود – را بـه ارث بـرده اسـت. امـا دمـیـتـری در عـیـن شـهـوت پـرسـتـی، سـتـایـشـگـر خـدای عـشـق( اروس) در سـطـحـی مـعـنـوی – مـجـرد نـیـز مـی بـاشـد. وجـد و نـشـاطـی از زنـدگـی کـه او بـیـان مـی کـنـد، نـظـیـر حـالاتـی اسـت کـه در شـاعـر انـگـی یـوهـان فـریـدریـش شـیـلـر(Johann Friedrich Schiller)( 1805- 1759) مـتـجـلـی مـی گـردد. دمـیـتـری بـیـن طـبـیـعـت و روح سـرگـردان اسـت. او در نـتـیـجـۀ خـواسـتـۀ آرمـانـی( یـا فـقـط آگـاهـی از وجـود آرمـان) قـادر بـه بـرتـافـتـن ایـن انـدیـشـه نـیـسـت کـه انـسـانـی بـا ” قـلـب شـریـف و افـکـار عـالـی هـسـتـیـش را بـا تـصـویـر مـریـم مـقـدس بـیـآغـازد، و فـرجـامـش را در سـودوم(Sodom) بـه بـیـنـد.” او هـسـتـی را بـه صـورت پـیـکـار خـدا و شـیـطـان در قـلـوب انـسـان هـا اسـتـنـبـاط مـی نـمـایـد، و خـود در نـهـایـت قـربـانـی ایـن مـنـازعـه مـی گـردد. بـرای او امـکـان نـجـات از ایـن مـخـمـصـه نـیـسـت، چـرا کـه او گـرایـشـات مـتـفـاوت را بـه صـورت تـضـادهـای آشـتـی نـاپـذیـر درک مـی کـنـد، ولـی از دیـگـر سـو شـکـسـت او نـیـز بـیـهـوده و بـدون دورنـمـا نـیـسـت.
بـرعـکـس دمـیـتـری بـرادر جـوان او ایـوان نـافـی خـداسـت، و بـه تـأمـلات فـلـسـفـی مـشـغـول مـی بـاشـد. ایـوان در هـیـئـت وکـیـل شـاکـی بـشـریـت در مـقـابـل خـدا ظـاهـر مـی گـردد. عـصـیـان او بـه ضـدیـت بـا خـدا مـنـتـهـی مـی شـود. اگـر انـسـان گـنـاهـکـار نـبـاشـد، پـس بـه طـور مـنـطـقـی نـه حـتـی مـی تـوانـد سـخـنـی از سـقـوط واقـعـی در مـیـان بــاشـد، و
بـنـابـرایـن روز حـسـاب و مـکـافـات خـدایـی بـه نـظـر ایـوان انـدیـشـه ای بـیـهـوده مـی رسـد. نـکـات اصـلـی ” داسـتـان بـاز جـوی بـزرگ”( در کـتـاب پـنـجـم، فـصـل پـنـجـم رمـان) شـامـل شـک ایـوان اسـت، و از آن مـن جـمـلـه دیـویـد هـربـرت(دی. اچ.)لاورنـس(David Herbert(D.H.)Lawrence)(1930- 1885) در پـیـشـگـفـتـار مـشـهـورش بـه چـاپ انـگـلـیـسـی بـرادر ان کـارامـازوف سـخـن گـفـتـه اسـت.
تـروبـتـزکـوی در اثـرش داسـتـایـوفـسـکـی بـه مـثـابـه هـنـرمـنـد بـا عـطـف تـوجـه دهـی بـه پـیـشـگـفـتـار رمـان بـر ایـن اسـت، کـه پـسـگـفـتـار خـاتـمـۀ کـتـاب را تـشـکـیـل نـمـی دهــد، امـا آن یـک ” نـوع ادامـه” اسـت. در مـقـابـل پـژوهـشـگـران دیـگـری هـسـتـنـد، کـه مـقـصـود داسـتـایـوفـسـکـی از پـیـشـگـفـتـار رمـانـش را بـه صـورت اشـارۀ او بـه ادامـۀ داسـتـان در آیـنـده درک نـکـرده انـد. نـویـسـنـدۀ پـیـشـگـفـتـار نـه داسـتـایـوفـسـکـی، امـا راوی اسـت، و در نـتـیـجـه پـیـشـگـفـتـار یـک اعـلانـیـه نـیـسـت، ولـی جـزئـی از کـلـیـت داسـتـان را تـشـکـیـل مـی دهـد. در زمـرۀ ایـن پـژوهـشـگـران رابـرت لامـونـت بـلـکـنـاپ(Robert Lamont Belknap)( 2014- 1929) با کـتـابـش The Structure of the Brothers Karamazov( سـا خـتـار بـرادران کـارامـازوف)( ۱۹۶۷) مـی بـاشـد.
در مـقـابـل شـهـوت پـرسـتـی و بـلـهـوسـی دمـیـتـری و دیـالـکـتـیـک فـلـسـفـی تـحـسـیـن انـگـیـز ایـوان، آلـیـوشـا بـه صـورت ضـعـیـف تـری تـوصـیـف گـردیـده اسـت. او هـمـانـنـد سـلـفـش مـیـشـکـیـن در ابـلـه حـسـاس و مُـدرک اسـت.
***
چـنـان کـه در پـیـش ذکـر شـد، داسـتـایـوفـسـکـی درصـدد بـه پـایـان بـردن نـویـسـنـدگـیـش – شـامـل سـال هـای دراز کـار خـلاقـانـه – فـلـسـفـی – بـا خـلـق یـک اثـر عـظـیـم بـود، کـه بـه شـیـوۀ دانـتـه آلـیـگـیـری(Dante Alighieri)( 1321- 1265) تـوصـیـف راه انـسـان هـا از دوزخ گـنـاه و از بـرزخ پـاک سـازنـده بـه صـوب بـهـشـت بـازیـافـتـه بـاشـد. تـقـریـبـاً در هـمـۀ رمـان هـای بـزرگ داسـتـایـوفـسـکـی عـنـاصـری از ایـن مـوضـوع یـافـت مـی شـونـد. ولـی او در هـیـچ یـک از آن هـا تـوانـایـی ارائـۀ یـک تـوصـیـف هـنـری و قـانـع کـنـنـده از لـحـاظ روان شـنـاخـتـی از ایـن انـسـان نـوع تـازه را نـداشـتـه اسـت، نـه حـتـی در تـصـویـر آرمـانـی مـیـشـکـیـن.
هـم در طـرح داسـتـایـوفـسـکـی بـرای روایـت زنـدگـی یـک گـنـاهـکـار بـزرگ و هـم در رمـان هـای بـزرگ او نـشـانـه هـای قـابـل تـوجـهـی از سـعـی او جـهـت بـیـان هـنـری تـصـوراتـش دربـارۀ انـسـان مـطـلـقـاً نـیـک و اخـلاقـاً زیـبـا وجـود دارنـد. او هـرگـز ایـن تـمـایـلـش را تـرک نـکـرده، امـا مـلاحـظـه شـد چـگـونـه در کـلـیـۀ مـوارد – حـتـی در تـسـخـیـرشـدگـان – مـطـالـبـات خـالـصـاً هـنـری در خـصـوص جـریـان عـمـل و شـخـصـیـت سـازی بـر امـیـال و تـصـورات بـیـش تـر واهـی گـرایـانـۀ ایـدئـولـوژ غـلـبـه دارد. اگـر داسـتـایـوفـسـکـی چـنـد سـال درازتـر در قـیـد حـیـات مـی بـود، و بـرای نـگـارش ادامـۀ پـارسـامـنـشـانـه ای بـه سـرگـذشـت افـسـرده کـنـنـدۀ خـانـوادۀ کـارامـازوف وسـوسـه مـی شـد، احـتـمـالاً نـتـیـجـۀ کـارش هـمـان مـی بـود کـه نـتـیـجـۀ کـار گـوگـول شـد، کـه صـرفـاً بـه نـمـایـش زمـان خـوانـنـدگـانـش بـه آن هـا در آیـیـنـۀ بـی قـیـدانـه، عـجـیـب و غـریـب ارواح مُـرده قـانـع نـشـد، ولـی پـس از آن خـود را در کـوشـش آفـریـنـش هـنـری بـر یـک اسـاس چـاره ای پـارسـامـنـشـانـه فـرسـوده سـاخـت.
داسـتـایـوفـسـکـی مـایـل بـود بـه مـانـنـد شـیـلـر نـیـکـی ذاتـی انـسـان را بـاور دارد، ولـیـکـن نـشـانـه هـای بـسـیـاری هـم در نـویـسـنـدگـی او و هـم در بـرون آن گـویـای شـک وی و نـاکـامـیـش در غـلـبـه بـر ایـن مـنـازعـۀ درونـی مـی بـاشـنـد. بـر ایـن اسـاس بـرخـی، از آن مـیـان نـویـسـنـده ویـاتـیـسـلاف ایـوانـوف(Vjatjeslav Ivanov)( 1949- 1866) رمـان هـای دا سـتـایـوفـسـکـی را ” تـراژدی هـای رمـان” نـامـیـده انـد. ایـن نـقـطـه نـظـر عـلاوه بـر ایـن کـه طـبـیـعـهً از حـیـث فـلـسـفـی جـالـب مـی بـاشـد، بـیـش تـر در ارزیـابـی داسـتـایـوفـسـکـی بـه مـثـابـۀ هـنـرمـنـد بـا ایـن نـتـیـجـه در خـور تـأمـل اسـت، کـه او در جـریـان مـنـازعـۀ درونـیـش بـرای چـیـرگـی بـر دوگـانـگـی خـود، بـه آفـریـنـش آثـار هـنـری بـزرگ و از لـحـاظ مـو ضـوعـی عـالـمـگـیـر پـرداخـت، و نـهـایـهً رمـان بـرادران کـارامـازوف را خـلـق کـرد، کـه مـشـخـصـاً مـنـعـکـس سـازنـدۀ اسـلـوب چـنـدصـدایـانـۀ نـویـسـنـده اسـت: کـلـیـۀ نـقـطـه نـظـرات مـهـم، مـجـسـم در اشـخـاص اسـاسـی جـزئـی هـسـتـنـد از یـک بـحـث بـاشـمـول دربـارۀ مـسـائـل هـسـتـی انـسـان.
در ارزیـابـی مـا از آثـار داسـتـایـوفـسـکـی، بـنـابـرایـن، مـهـم شـنـاخـت مـا از آرزوی تـحـقـق نـیـافـتـۀ خـلـق یـک حـمـا سـۀ بـزرگ دربـارۀ تـکـامـل انـسـان مـدرن، نـافـی خـدا و تـبـدل بـه یـک هـسـتـی مـعـنـوی نـو نـیـسـت، مـهـم ایـن اسـت کـه دا سـتـایـوفـسـکـی در شـعـاع گـسـتـرده پـذیـرفـتـه اسـت، که او تـوانـایـی زنـدگـی هـنـری بـخـشـیـدن بـه شـکـل مـتـقـاعـد کـنـنـده
بـه تـصـورات یـا امـیـدهـایـش را نـداشـتـه، امـا در عـوض او بـا بـصـیـرت تـر از هـر نـویـسـنـدۀ دیـگـری دربـارۀ انـسـان حـا ضـر در وضـعـیـت بـحـران و مـنـازعـۀ مـداومـش نـوشـتـه اسـت.
آثـار داسـتـایـوفـسـکـی نـه بـه عـلـت ” پـیـغـام” شـان، امـا بـه عـلـت اقـتـدار هـنـری و صـلاحـیـتـی کـه او بـا آن آگـاهـی و شـنـاخـت خـود را بـه بـیـان درآورده اسـت، مـربـوطـیـت شـان را سـال هـای درازی حـفـظ کـرده انـد.
یـادداشـت هـا
۱- Georg Brandes, SamledeSkrifter, bd.X, s.530 (Kjøbenhavn, Gyldendal, 1902)
۲- نـقـل از
René Wellek (ed.): Dostoevsky.A Collection of Critical Essays, p.11 (N.J., Englewood Cliffs, 1962)
۳- Den russiske litteraturs historie, b.III, s.74 (1952)
۴- Geir Kjetsaa: FjodorDostojevskij–etdigterliv, s.77 (Denmark, Chr. Erichsen, 1986)
۵- جـنـبـش نـیـهـیـلـیـسـم مـرکـب از رادیـکـال تــریـن مـنـتـقـدیـن اجـتـمـاعـی در روسـیـه تــزاری از تـقــریـبـاً کـلـیــۀ مـؤســسـات مـوجـود و بــر ضــد آن هـا بـود. نـیـهـیـلـیـسـت هــا در اصـل عـمـیـقـاً بـا بـی عـدالـتـی، خـودخـواهـی طـبـقـاتـی و تـزویـر در جـامـعـۀ سـلـسـلـه مـراتـبـی مـخـالـفـت مـی ورزیـدنـد. از نـیـهـیـلـیـســم بــود کـه جـنـبـش نـارودنـیـسـتـی(narodnitjestvo) مـنـشـعـب شـد. ایـن جـنـبـش – هـم چـنـیـن مـوسـوم بـه پـوپـولـیـسـم – خـصـلـت بـخـشـاً انـقـلابـی، بـخـشـاً دمـوکـراتـیـک لـیـبــرال داشـت، و پـس از بــه اجـراء درآمــدن اصـلاحـات ارضـی در ۱۸۶۱ در روسـیـه پـدیـد آمـد. جـنـبـش مـنـعـکـس سـازنــدۀ اعـتـراض دهـقـانـان بــر ضـد یــوغ مـلاکـیـن و بـقـایــای مـمـلـوکـیـت بـود. رهـبـران جـنـبـش، از جـمـلـه پـیـوتـر لاوروویـچ لاوروف(Pjotr Lavrovitj Lavrov)(1900- 1823)، عـقـیـده داشـتـنـد، کــه نـیـروی انـقـلابـی تـعـیـیـن کـنـنـده را دهـقـانـان تـشـکـیـل مـی دادنـد. جـنـبـش در دهـۀ ۷۰ سـدۀ نـوزدهـم در روسـیـه کـسـب اهـمـیـت نـمـود.
۶- یــادآوری شـود، آنـاتـولـی لـونـاچـارسـکـی(Anatolj Lunacharskij)( 1933- 1875) نـیـز مـقــالـۀ جـالـبـی بـا عـنـوان ” تـنـوع صـداهـای داسـتـایـوفـسـکـی”(۱۹۲۹) دربــارۀ ایـن کـتـاب بـاخـتـیـن و در سـال نـشــر آن بـه قـلـم آورده اسـت. تــرجـمـۀ انـگـلـیـسـی ایـن مـقـالـه جـزء کـتـاب زیـر مـی بـاشـد:
Anatoly Lunacharsky: OnLiteratureandArt, ۱.edi., pp.79 – 106 (Moscow, Progress, 1973)
۷- داسـتـایــوفـسـکـی در آن زمـان عـضـو دایـرۀ سـیـاسـی رادیـکـال مـیـخـائـیـل بـوتـاشـویـچ – پـتـراشـفـسـکـی(Mikhail Butasjevitsj – Petrasjevskij)
در سـان پـتـرزبـورگ بــود، کـه اعـضـائـش در بـهـار ۱۸۴۹ بــه جـرم تـوطـئـه بـر ضـد تـزار دسـتـگـیـر، مـحـاکـمـه و بـه مـرگ مـحـکـوم گـردیـدنـــد. داسـتـایــوفــسـکـی ابـتـداء چـنـد مـاه در دژ پـتــر – پــول مـحـبـوس گـردیــد، و سـپــس بــه اتــفـاق سـایــر مـحـکـومـیــن در بــرابـــر جــوخــۀ مــرگ قـرار داده شــد، بـی آن کـه اعــدام عـمـلـی گــردد. آن خــود را یـک صـحـنـۀ نـمـایــش طــرح شــده بــه دسـت شـخـص تــزار بــه مـقـصـود ارعـاب خُــرد کـنـنـدۀ روانـی مـحـکـومـیــن نـشـان داد! مـجـازات داسـتـایــوفــسـکـی بــه ۴ سـال زنــدان بــا اعـمـال شـاقــه تـخـفـیـف داده شــده، در زمـسـتـان سـال مـزبــور بــه سـیـبــری ارسـال گـردیـد. داسـتـایـوفـسـکـی بـر اسـاس تـجـاربــش از دورۀ مـحـکـومـیـت رمـان خـانــۀ امــوات را نــوشـت، کـه هـمـواره یـکـی از آثـار پـرخـوانـنـدۀ او بـوده اسـت.
۸- تــارتـوف نــام شـخـص اصـلـی یـکـی از کـمــدی هـــای اجـتـمـاعــی مــولـیــر(Moliere)( نــام هـنــریِ ژان بــاپـتــیـسـت پــوکــلــن(Jean Baptiste Poquelin ))(۱۶۷۳- ۱۶۲۲)، خـلـق شـده در سـال ۱۶۶۴. بـه ایـن کـمـدی اجـتـمـاعـی مـولـیـر در بـررسی ” مـولـیـر، زایـنـدۀ کـمـدی از تـراژدی” از تـوفـان آراز در تـارنـمـای ادبـی آوانـگـارد، مـرداد ۱۳۹۷ پـرداخـتـه شـده اسـت.
۹- دربــارۀ لــوکـاچ و اشـتـغـال نـظـری او بــا ادبـیـات بـررسـی ” لــوکـاچ، شــرح حـال و رئــالــیـسـمـش” از تـوفـان آراز در تـارنـمـای حـلـقـۀ تـجــر یـش، اسـفـنـد ۱۳۹۸مـنـتـشـر شـده اسـت.
