کوبا: بحران، دوره تأسیس، بقا

از یک سو، کوبا شبیه به تایتانیک در حال غرق شدن است، از سوی دیگر استارتاپ‌ها و ابتکارات خودیاری در حال شکل‌گیری هستند. برای بازنشستگان، قیمت مواد غذایی در بازار غیرقابل پرداخت است. در منطقه Municipio 10 de Octubre، واقع در جنوب هاوانا، فروپاشی شهر حتی بیشتر از مناطق مرکزی شهر که به طور مرتب در گزارش‌های بین‌المللی مورد توجه قرار می‌گیرند، قابل مشاهده است. پنجره‌های فروشگاه‌ها با مقوا پوشانده شده‌اند و تل‌های زباله‌ جمع‌آوری نشده‌اند. در باران، نمای ساختمان‌ها حتی لکه‌دارتر از حالت معمول به نظر می‌رسد و پیاده‌روها به طور دلگیری خالی هستند: حدود نیم میلیون نفر، تقریباً ۵ درصد جمعیت، از کوبا مهاجرت کرده‌اند که اکثر آن‌ها جوانان زیر ۳۵ سال هستند.

زوج پراداس، که با دقت از برکه‌ها و چاله‌های جاده با لادای فرسوده خود عبور می‌کنند، احتمالاً نزدیک به سن بازنشستگی هستند. «این تنها دومین سفر ماست،» کارولینا پراداس به صراحت می‌گوید و چندین بار گوشی هوشمند خود را در دست می‌چرخاند. «معمولاً اتاق‌هایی در آپارتمان خود اجاره می‌دهیم، اما اخیراً این کار سخت شده است. پس از انتخاب ترامپ در سال ۲۰۱۶، گردشگری به شدت کاهش یافت و سپس همه‌گیری کرونا آمد. در آن زمان تقریباً هیچ خارجی‌ای در کشور نبود.»

این زوج که در رشته علوم کشاورزی تحصیل کرده‌اند، در دهه ۹۰ میلادی کار خود در این حوزه را متوقف کردند. انریکه پراداس که پشت فرمان نشسته است، توضیح می‌دهد: «در دوران ویژه، بنزینی برای رفتن به کار در روستاها نبود. و اکنون هزینه‌های سفر بیشتر از حقوق ماهانه‌ای است که می‌توانیم در شرکت به دست آوریم، دوران ویژه، که با فروپاشی اردوگاه سوسیالیستی در سال ۱۹۹۰ آغاز شد و یک دهه به طول انجامید، در کوبا مبارزه‌ای فقط برای بقا بود.» همسرش کارولینا اضافه می کند: «از آن زمان به بعد، بحران همیشه بوده است.»

«اما چون آپارتمان ما دقیقاً در کنار مالکون قرار دارد، فقط دو خیابان دورتر از هتل ناسیونال، توانستیم خوب به گردشگران اجاره دهیم.»

پارادوکسی در اینجا نهفته است. بسیاری از کوبایی‌ها توانسته‌اند به این شیوه معاش خود را تأمین کنند، که بسیار به سیستم سوسیالیستی بستگی دارد. این کشور کارائیب دارای نرخ مالکیت مسکن بسیار بالاتری نسبت به کشورهای سرمایه‌داری است: ۸۵ درصد واحدهای مسکونی در کوبا متعلق به ساکنان آن است، در حالی که در آلمان این رقم تنها حدود ۴۰ درصد است. با این حال، قرنطینه سختی که دولت برای مقابله با همه‌گیری کرونا اعمال کرد و ۲۰ ماه به طول انجامید، پایانی بر این مدل کسب‌وکار بود.

به همین دلیل، زوج پراداس اکنون در La Nave ثبت‌نام کرده‌اند، یک اپلیکیشن که مشابه با اوبر کار می‌کند. انریکه پراداس می گوید: «خیلی ساده است، شما با ماشین خود ثبت‌نام می‌کنید و سپس می‌توانید سفارش بگیرید. مشتریان نقدی پرداخت می‌کنند، ما کمیسیونی به La Nave واریز می‌کنیم.» همسرش کارولینا در این روز همراه او است زیرا همه چیز برای او هنوز کمی تازگی دارد.

رشد سریع La Nave در یک کشور سرمایه‌داری همسایه در آمریکای لاتین به این شکل بعید بود. La Nave یکی از بی‌شمار شرکت‌هایی است که از زمان قانونی شدن شرکت‌های کوچک و متوسط تا ۱۰۰ کارمند، به اصطلاح MiPyMEs (Micro-, Pequeñas y Medianas Empresas)، در سال ۲۰۲۱ به وجود آمده‌اند. در خارج از کوبا، یک حوزه کسب‌وکار این‌چنینی به سرعت توسط یکی از انحصارات دیجیتال بین‌المللی قبضه می شد. اما تحت شرایط سوسیالیستی، بازار به نوعی همچنان برای کارآفرینان کوچک کار می‌کند.

بزرگترین مانعی که استارت‌آپ‌های کوبایی مانند La Nave امروز با آن روبرو هستند، دیگر دولت نیست، بلکه تحریم‌های ایالات متحده است. قوانین ایالات متحده از دسترسی کوبا به فروشگاه Google Play جلوگیری می‌کند، بنابراین دانلود اپلیکیشن La Nave به سادگی امکان‌پذیر نیست. انریکه پراداس با اشتیاق توضیح می‌دهد: «اما می‌توانید از VPN برای دور زدن این محدودیت استفاده کنید،»

این یک پارادوکس دیگر است: شبکه خصوصی مجازی (VPN)، که به پنهان کردن آدرس IP رایانه های شخصی کمک می‌کند، به طور معمول به عنوان روشی برای دور زدن سانسور اینترنتی توسط مخالفان در کشورهایی با حکومت‌های اقتدارگرا شناخته می‌شود. اما در کوبای سوسیالیستی، VPNها برای دسترسی آزاد به اطلاعات استفاده نمی‌شوند، خلاف آنچه که اغلب گفته می‌شود، دسترسی به رسانه‌های بین‌المللی از طریق تلفن همراه بدون مشکل امکان‌پذیر است. VPNها بیشتر برای دور زدن تحریم‌های ایالات متحده کاربرد دارند.

در مورد اجاره‌ی اتاق‌ها، وقتی سر صحبت با زوج پراداس باز می‌شود، آن‌ها به سرعت به پلتفرم آنلاین دیگری اشاره می‌کنند. «البته ما همچنین از تبلیغات دهان به دهان استفاده می‌کنیم، اما اجاره بیشتر از طریق Airbnb انجام می‌شود،» کارولینا پراداس می‌گوید. «پرداخت‌ها اکنون همیشه توسط یک پیک از خارج از کشور انجام می‌شود.» از آنجا که ترافیک پرداخت‌ها از زمان تشدید تحریم‌های ایالات متحده تحت ریاست‌جمهوری ترامپ عملاً کاملاً متوقف شده است، حتی انتقال‌های مالی بین بانک‌های داخل اروپا نیز اگر روی فرم انتقال وجه کلمه کوبا ذکر شود، مسدود می‌شوند. با این حال، شرکت Airbnb پرداخت‌ها برای اقامت‌گاه‌ها را از طریق شرکت‌های متخصص در انتقال پول به فروشندگان کوبایی که می‌توانند درآمد خود را به یک حساب ارزی در کوبا، یک حساب MLC (Moneda Libremente Convertible)، واریز کنند، مدیریت می‌کند. به این ترتیب، بر روی صنعت گردشگری کوبا دو برابر فشار آورده می‌شود: ۱۵ درصد هزینه‌های اقامت سهم Airbnb می شود و ۱۰ درصد دیگر سهم شرکت انتقال پول.

جایی که آرژلیا فلووه، فعال LGBTQI و افروکوبایی، زندگی می‌کند، نمی‌توان اتاق‌هایی را به گردشگران اجاره داد. او در یک خانه در ردیفی از خانه های تنگ در یک محله فقیرنشین هاوانا زندگی می‌کند. از نظر سیاسی، او به آن دسته از کوبایی‌های کوچک اما مهمی تعلق دارد که پروژه‌های مستقل از دولت را راه‌اندازی کرده‌اند، اما به نوعی به ارزش‌های انقلاب پایبند هستند. فلووه یکی از بنیان‌گذاران کلکتیو Afrodiverso است که قصد دارد افراد سیاه‌پوست کوئیر را فراتر از تعریف‌های مشخص جنسیتی گرد هم آورد تا دیده شوند. این روزها، او یک اجرای هنری با درگ کوئین‌ها و کینگ‌های سیاه‌پوست را در Callejón Hamel، مرکز فرهنگ آفریقایی در هاوانا، سازماندهی کرده است. او عکس‌هایی از این رویداد نشان می‌دهد.

کوبا در این جهت به شدت تغییر کرده است. در دهه‌های اولیه پس از انقلاب، آزار و اذیت همجنس‌گرایان وحشیانه بود. امروزه، کوبا یکی از پیشرفته‌ترین قوانین شریک زندگی و فرزندخواندگی در جهان را دارد و خشونت علیه افراد تراجنسی نیز به مراتب کمتر از کشورهای همسایه در آمریکای لاتین است. در کشورهایی مانند برزیل یا کلمبیا، قتل‌های افراد تراجنسی روزمره است – اما در کوبا، رفتار پلیس نیز در این زمینه به طور بنیادین تغییر کرده است.

جالب اینجاست که جنبش LGBTQI این تغییرات را همراه با دولت و در برابر مقاومت کلیساها، و همچنین جامعه یهودی، به دست آورده است. در همه‌پرسی مورد بحث اجتماعی در سال ۲۰۲۲، که میزان مشارکت ۷۴ درصد بود، دو سوم رأی‌دهندگان به قانون جدید خانواده رأی دادند.

«البته ما به عنوان جامعه در تدوین این قانون مشارکت داشتیم،» فلووه می‌گوید، و غرور نسبت به این دستاورد در چهره‌اش مشهود است. این شاید اولین بار بود که یک جنبش اجتماعی که توسط دولت کوبا به طور آشکارا مورد حمله قرار گرفته بود، توانست دولت را به یک تغییر واقعی مسیر وادار کند.

در محله، آرژلیا با شریک زندگی‌اش به کار دیگری می‌پردازند. «اینجا خیلی از مردم نیازمند هستند، به ویژه سالمندان. پول برای خرید غذا کافی نیست و داروها، که اصولاً رایگان هستند، به سختی قابل دسترسی هستند.» فلووه به همین دلیل آپارتمان کوچک خود در یک ردیف خانه‌های کارگری را به یک آشپزخانه عمومی تبدیل کرده است. «در طول همه‌گیری، بسیاری از همسایه‌ها دیگر نتوانستند غذا برای خوردن بیایند. به همین دلیل شروع کردیم به پختن غذا برای فقیرترین‌ها در اینجا. اغلب برای ۷۰ نفر غذا می‌پزیم. مواد غذایی را خودمان تهیه می‌کنیم، گاهی اوقات هم کمک‌هایی از سایر همسایه‌ها دریافت می‌کنیم.» مقابل خانه، یک اسکوتر برقی کوچک قرار دارد که با آن غذا را نیز تحویل می‌دهند.

آیا او این را یک مشکل نمی‌بیند که وظیفه‌ای را بر عهده گرفته‌ که در واقع باید توسط دولت انجام شود؟ فلووه مخالفت می‌کند. «بحران اقتصادی دراماتیک است. قیمت‌های مواد غذایی در بازار برای بسیاری از مردم قابل تحمل نیست. اما دولت هم به وضوح منابع لازم را ندارد. به همین دلیل من و شریکم ابتکار عمل را به دست گرفتیم، همانطور که دیگر کوبایی‌ها نیز انجام می‌دهند.»

آن‌ها نه تنها مواد غذایی و دارو توزیع می‌کنند، بلکه فعالیت‌هایی برای کودکان نیز انجام می دهند: «ما می‌خواهیم خلاقیت و ارزش‌ها را ترویج کنیم.» ارزش‌ها، منظور بیشتر از همه اندیشه‌های همبستگی است. زیرا اصلاحات بازار در حالی که اقتصاد کوبا را فعال کرده‌اند، اما در عین حال جامعه را نیز تقسیم کرده‌اند. فلووه با صدای نسبتاً مردانه خود می‌گوید: نابرابری اجتماعی به طور محسوسی در حال افزایش است، برخی اکنون با کسب‌وکارهای خود درآمد خوبی کسب می‌کنند. اما سالمندان و افراد معلول قطعاً نمی‌توانند کسب‌وکاری راه‌اندازی کنند.»

همچنین تفاوت‌ها بین کوبایی‌های سفیدپوست و سیاه‌پوست به دلیل این تغییرات دوباره بیشتر به چشم می‌خورد. کسانی که در مناطق زیباتری زندگی می‌کنند، می‌توانند اتاق‌ها را اجاره دهند؛ کسانی که خویشاوندانی در خارج از کشور دارند، ارز دریافت می‌کنند. هر دو مورد برای کوبایی‌های سفیدپوست بیشتر صادق است تا برای سیاه‌پوستان. تفاوت‌های اجتماعی قدیمی که پیش از انقلاب کشور بر پایه آن قرار داشت، با این تغییرات دوباره بیشتر به چشم می‌خورند. با این حال، فلووه از این وضعیت دلسرد نشده است. حتی اگر بخشی از جامعه به حالت تجاری روی آورده باشد، او همچنان تلاش می‌کند تا وطن خود را شکل دهد.

ژنرال‌های ارتش نیز فقیر شده‌اند. آخرین سفر، این بار نه از طریق La Nave، بلکه از طریق یک همسایه ترتیب داده شد. معلوم شد راننده خودرو یک ژنرال بازنشسته است. به طور دقیق‌تر: یک ژنرال طرفدار سرسخت کاسترو. از آنجا که حقوق بازنشستگی اش کافی نیست، او نیز به رانندگی تاکسی روی آورده است. حتی نومنکلاتورهای قدیمی نیز از بحران متأثر شده‌اند. کوبا شاید در مسیر اقتصاد بازار باشد؛ اما از جنون سرمایه‌داری هنوز فاصله زیادی دارد.

منبع: n.d – Raul Zelik – برگردان برای اخبار روز: گلنار افشار

چاپ کن