هرساله در اردیبهشت ماه در جای جای تورکمن صحرا، از بجنورد تا کرانه خزر، و در کشور تورکمنستان، یادبود و بزرگداشت مختومقلی با مراسم ادبی و هنری برگزار می‌شود.
مختومقلی بنیانگذار زبان ادبیات و هنر نوین تورکمن است. او فیلسوف، ادیب و شاعر بزرگ تورک زبانان بشمار می‌رود. برتلس او را “جام جمشید” نامیده و چنگیز آیتماتوف “قرن ۱۸ در ترکستان را قرن اشعار مختومقلی” می‌داند و ناظم حکمت میگوید: “مختومقلی شاعر من نیز هست، زبان او زبان من نیز هست، او استاد من نیز هست، از آموخته هایم از او مبارزه برای آزادی مردمش است”.
مختومقلی در سال ۱۷۲۴ میلادی در تورکمن صحرا بدنیا آمد. پدر او، دولت محمد آزادی، از دانشمندان عصر خود بود. کتاب “وعظ آزاد” از آثار کلاسیک تورکمن از آثار او است.
نیمه نخست قرن ۱۸ میلادی، با قتل نادرشاه افشار اوضاع فلاکت بار سیاسی و اجتماعی و نظامی در منطقه آغاز می‌شود. منازعات طولانی کریم خان زند و محمدحسن خان قاجار برای تصاحب تاج و تخت نادرشاه آغاز می‌شود. اشعار مختومقلی در این سال‌ها عمدتا مرتبط با این حوادث است. طرفهای درگیر برای تصاحب قدرت، سعی در جلب حمایت قشون رزمنده تورکمن ها را داشتند. در این سال‌ها مختومقلی یک کنشگر سیاسی و اجتماعی است. او آگاهانه در جهت یافتن جایگاهی مناسب در این نظم سیاسی نوین برای تورکمن ها است در این راستا او خواهان وحدت و همدلی تورکمن ها است.
اشعار مختومقلی در این سال‌ها پر از مسائل سیاسی و اجتماعی است. در ادامه تلاش‌های زندیه و قاجارها برای جلب حمایت تورکمنها، باعث درگیری ها و خونریزی های بسیار طولانی میان تورکمن ها میگردد.
اشعار مختومقلی بعد ها جنبه عرفانی می یابد. او در اشعارش از عرفان و رویاهایش می سراید. او با این اشعارش در میان تورکمنها چهره قدسی نیز میابد. محققان وفات مختومقلی را سال ۱۸۰۷ میلادی می‌دانند. آرامگاه مختومقلی در آق توقای در جنب مزار پدرش، دولت محمد آزادی قرار دارد.
آقای آنا دردی عنصری محقق برجسته تاریخی و ادبی تورکمن در کتاب “دوچهره ی مختومقلی” می نویسد: ” او هنرمندی بود که در جایگاه انسان جمعی تورکمن، حامل حافظه قوی تورکمن و منادی آن بود.”
تورکمنهای دمکرات ایران
۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳
مختوم قلی در مدارسی در خوارزم درس خواند که لای دیوارهایش پر از استخوانهای دست، پا و جمجمه مردان و زنان طبرستانی و خراسانی که بدست براداران غیور ترکمنش دزیده و به بردگی کشانده شدند، بوده است و او(عارف! کدام عارف؟) می دانست اما هیچگاه نه تنها آن آدم دزدیها وحشیانه را محکوم نکرد بلکه حتی بدان اشاره ائی هم ننمود!
ترکمنی زن ۴۳ ساله مازندرانی و دختر ۱۵ ساله اش را از نزدیکیهای گرگان دزدیده و دختر را که می دانست به قیمت بیشتر می توان فروخت پشت خود سوار اسب نموده و گردن مادر نگونبخت را با ریسمان بسته و با پای پیاده در بیابان سوزان یدک کشان به راه افتاد. آن زن بیچاره روز بعد در راه مرد. ارمینوس وامبری پژوهش گر مجارستانی آن دختر بچه دل سوخنه را با چشم خویش دیده و از زبانش آنچه بر او و مادرش رفته را شنیده و در کتابش “سفر به آسیای میانه” آورده است.
زمانیکه نادرشاه به خوارزم رفت بیش از ۱۲ هزار برده ایرانی در آنجا یافت وحدود ۵۰ هزار برده در بخارا.
چه کسانی آنها را دزیدیدند و به بردگی کشاندند؟