من بیان خاص هنری خودم را در مجموعه هایم خلق و ثبت می کنم. علائین ری
به مناسبت ۲۵ اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی، جلد اول این مجموعه بصورت کتاب، توسط ۴ ناشر روانه بازار شده است.
در پیشگفتار کوتاه مجموعه روبروی ما, پدید آورنده ی هنرمند می آورد که هدفش: “تشریح تیپ شخصیتی تعدادی از کلمات در عرصه های مختلف با استفاده از تلفیق نوشتار کلمه به زبان فارسی و هویت ظاهری آنها” است. از همین جا شروع کنیم. تشریح با معنی بسیار دقیقش که حکایت از هویدا کردن به کمال وضاحت بیان کردن و آشکار کردن, نیک بیان کردن سخن اظهار و آشکار کردن چیزی, مشکل را تفسیر و روشن ساختن و در حوزه پزشکی که به معنی شرحه شرحه کردن برای شناخت کامل بدن, دارد. تیپ واژه ای وام گرفته شده که بیشتر برای دسته بندی و نامیدن زیر مجموعه ای که دارای صفات ویژه ای هستند, بکار می رود. شخصیت را می توان چنین بیان کرد: در اصطلاح روانشناسی، شخصیت یا منش عبارت از مجموع نفسانیات (احساسات، افکار، عواطف و…) هر فرد است. و شخصیت از لحاظ فلسفی، بدین گونه مورد گفتگو است که تعقلی که هرکس از ذات خویش دارد آیا با حقیقتی منطبق هست یا نیست به عبارت دیگر حقیقت «وجود» چیست قطع نظر از ظواهر احوال.
چون سخن از کلمه است, گویی این سه واژه ای که هنرمند به کار می گیرد: تشریح تیپ شخصیتی, همان است که در عمل در حوزه شناختی و علمی برای انسان بکار می رود, گویی کلمه در مقام انسانی قرار دارد. و نگاه روانکاو در همین جا بسیار دقیق می شود, چه آنچه انسان را از حیوان جدا می سازد همین نماد پردازی است که مهمترین نماینده آن, قدرت سخنوری است. اما اگر چه چنین تلاشی برای انسان, چندین هزاره است که سابقه دارد, یافتن چنین ویژگی برای کلمه, آنهم در خط های خانواده فنیقی, کم نظیر است. این حرکت که بخواهیم از ظاهر نوشتاری یک کلمه در خط فارسی با تغییر اندکی در آن به چنین شناختی نائل آییم.
می بینیم که در منطقه ای وارد می شویم که از حوزه علم به معنی دقیق آن یعنی رابطه علت و معلولی خارج می شویم. اینجاست که تنها ذهنی خلاق با ابداع و کار بسیار, چنین رابطه ای را با یک دستکاری کوچک می آفریند. چنین تلاش هایی را بیشتر در حوزه هنر گرافیک, آنهم برای بیان پیام مهم در قالب یک یا چند حرف الفبا بکار می گیریم. از چهار خانواده خطی که انسان در طول هفت هزار سال اختراع کرده است دو خانواده به نقاشی های پیش از تاریخ نزدیک تر هستند: خانواده خط فنیقی که ساده شده همان هیروگلیف (حدود هفت هزار سال پیش) است و خانواده خط چینی که در طول شش هزار سال گذاشته ثابت قدم و بدون تغییر مانده است. خط خانواده چینی که مستقیما از تصاویر نقاشی می آید, همان استیلیزه کردن تصویری است که مستقیما به چشم ما می آید, همچون نوشتار کلمه خانه که در این خط بی ارتباط با تصویر یک مربع نیست. حال به سراغ خط پارسی که از خط عربی مایه گرفته و خود از خانواده فنیقی است که از حروف تشکیل شده است و عملا از نظر ظاهری کلیه ارتباط خود را با مفهوم و معنی مدلول خود از دست داده است. چرا که کلمه در اینجا ترکیب چند حرف است که هر کدام از این حروف نیز نمادینه شده خطوطی در طبیعت یا اشکالی هستند که انسان در پیش چشم داشته است. *
بدین گونه اگر به شکل گیری حروف خط خانواده فنیقی توجه کنیم, آنچنان که اهل فن می گویند, حرف الف در خط ما ریشه در همان الفای یونانی و a در خط خانواده لاتین و استیلیزه شده سر گاو با شاخ دارد که در زبان فنیقی همان آلفا نامیده می شود و یا بتا در نوشتار یونانی که B شده خانواده لاتین است استیلیزه شده خانه است که در زبان فنیقی همان بتا گفته می شود. می بینیم , اگرچه ریشه خط هیروگلیف رابطه ای با تصویر دارد ولی استیلیزه شده این حروف در خطوط خانواده هیروگلیف چون خط فارسی این ارتباط کاملا از بین رفته است.
پس ذهن خلاق هنرمند می بایست با جستجوگری و پیگیری به چنان روشنی ی برسد که رابطه ای بین تصویر خطی یک کلمه در زبان فارسی و مدلول مربوط به آن را بیابد و آنرا با تغییر ظریفی به بیننده عصر خود منتقل کند. اینجا همان ارتباطی است که به نوعی نقاشان سبک آبستره ( مجرد) بر آن تلاش دارند. در واقع همه در یک تلاش هستیم, که از میان ده ها زبان ارتباطی انسان, زبانی تازه و گاه بسیار شخصی بسازیم, چرا که در انتقال مستقیم پیام های خود به دیگری چون انسان عاجزیم. ارتباط ما همواره با نماد است و در ذات نماد دو پاره دال و مدلول لابد است و امکان انتقال مدلول را نداریم. همین توانایی نماد پردازی و عدم توانایی انتقال مدلول از ما انسانهایی ” توانا – ناتوان” ساخته است که به قول فروید محصول آن ملال در تمدن است. ملالی ویژه با بنیانی غیرقابل درمان.
و از همان ابتدا از صدها هزار سال پیش تلاش کردیم تا راه هایی تازه ابداع کنیم تا درون درون خود را به شیوه ای غیر از نماد به دیگری برسانیم. تلاش ما در ابداع گونه گونی رقص ها, هنر های تجسمی و زینتی , موسیقی و ترکیب این مجموعه با استعاره ها ایجاز ها و صنایع شعری , همگی تلاش هایی نیمه موفق ماندند.
تلاش چند صد هزار ساله نیاکان ما در ابداع ستاره بینی و فال گیری و کیمیا از یک سو و تولید تمامی اسطوره های زیربنای زبان های ابداعی ما نیز راه به جایی نبرده است. لذا آدمی این آزادی را بدست آورد تا در راه یافتن و تعبیر و تفسیر کردن رابطه بین پدیده ها اختیار به خود گردد. و هنرمند ما در راه ویژه خود ابداعی راه بر می دارد تا: “تشریح تیپ شخصیتی تعدادی از کلمات در عرصه های مختلف با استفاده از تلفیق نوشتار کلمه به زبان فارسی و هویت ظاهری آنها ” را به ما معرفی کند, شاید در ما نیز جرقه ای تولید شود.
آرزوی موفقیتش در این راه , هم راه ماست.
حسن مکارمی
فرانسه سوم ژانویه ۲۰۲۱
*از سخنرانی حسن مکارمی در روز تنوع فرهنگها , ۱۹ ماه می ۲۰۰۹, یونسکو , پاریس
