مدتی است که نوشته هایی از تئوری های رفرمیستی سوسیالیستی – سوسیال دموکراسی مانند کائوتسکی، برنشتاین، آنتونیو گرامشی در سایت “اخبار روز” برجسته شده است.
بیش از دوهه است که بخش مهمی از چپ ایرانی هویت خود را با سوسیالیسم دمکراتیک تعریف می کند و در استراتژی سیاسی بر جنبش های مدنی و مبارزات مسالمت آمیز تاکید دارد.
این چپ سوسیال دموکراتیک تا کنون با چپ سنتی و هسته مرکزی تئوری های گذشته خود که موضوع انقلاب بوده کسب تکلیف نکرده است و برای سوسیال دموکراتیک خود پشتوانه مبانی تئوریک با توجه به سنت های غنی تئوریک بیش از یک قرن تجربه چپ در جهان را جستجو نکرده است.
نوشته های جدید درباره سوسیال دموکراسی اروپا مانند کاتوتسکی و یا گرامشی را می توان تلاشی در جهت ایجاد پشتوانه تئوریکی برای چپ سوسیال دموکراتیک ایرانی در نظر گرفت.
این نوشته مورد زیر را مورد بررسی قرا می دهد:
چگونه استراتژی سیاسی سوسیالیسم دموکراتیک ایرانی مانند حزب چپ ایران(فدائیان خلق) مبنی بر گذار از جمهوری اسلامی با اتکا بر جنبش های مدنی و مبارزات مسالمت آمیز بدون نفی قطعی انقلاب می تواند واقعیت یابد؟
روند های ایجاد دموکراسی حاصل جنبش های مدنی با مبارزات مسالمت آمیز در تضاد کامل با انقلاب شامل ویژگی ها – برنامه دوره طولانی تدارک انقلاب و نقش تعین کننده پیشاهنگ و انقلابیون حرفه ای درآن است.
عدم نفی برنامه دوره تدارک انقلاب بوسیله چپ سوسیال دموکراتیک ایرانی می تواند ناشی از همزاد بودن آن با چپ سنتی – انقلابی، ایده آرمانی وحدت مجموعه چپ و همچنین عدم شجاعت سیاسی، باشد.
انقلاب چیست و چرا در تضاد با اهداف و استراتژی های جنبش های مدنی است؟
۱- اگر تئوری تعمیم و انباشت – فشرده انبوه تجربه است، یک قرن تجربه انقلاب کافی است که با بررسی انقلابات در تجربه از مفهوم انقلاب شناخت بدست آورد. نایده گرفتن نتایج تجربه های انقلابات و تاکید بر تئوری انقلاب و طرح اینکه در تئوری، انقلاب ها در گذشته می توانستند حاصلی متفاوت با تمام تجربیات منفی یک قرن انقلاب ها داشته باشند و یا در آینده می توانند نتایجی متفاوت ازنتایج منفی تمام انقلاب ها داشته باشند، بطور کامل غیرمنطقی و نادیده گرفتن تجربه است.
۲- بخش اصلی انقلاب مقطع کوتاه مدت خشونت آمیز”ضربه نهایی” تغییر حاکمیت سیاسی نیست، بلکه مختصات دوره طولانی مدت چندین دهه “تدارک انقلاب” است که بطور کامل با استراتژی سیاسی سوسیالیسم دموکراتیک و اهداف و استراتژی های جنبش های اجتماعی مدنی مانند جنبش زنان در تضاد کامل است.
لنین این بخش اصلی انقلاب، دوره تدارک انقلاب را با شرایط تعیین کننده ” آگاهی و رهبری پیشاهنگ، انقلابیون حرفه ای، انضباط آهنین حزب انقلابی، کار طولانی و تجارب سخت، بردباری، جان فشانی و قهرمانی” توصیف می کند(بیماری کودکی «چپ گرایی» در کمونیسم).
۳- نمی توان تنها با در نظر گرفتن تحولات دو دهه گذشته در چند کشورعربی و نادیده گرفتن نتایج منفی دیگر انقلابات یک قرن گذشته از مفهوم انقلاب دفاع کرد. این تحولات ویژگی های اصلی یک انقلاب را نداشته اند و نتایج آنها به تغییر حاکمیت سیاسی منجر نشده اند بلکه به تغییرات درون حاکمیت های سیاسی محدود بوده اند.
دفاع ازمفهوم انقلاب تنها با تکیه براینکه ” بسیاری از انقلابات دوران کنونی بشکل مسالمت امیزو یا نسبتا مسالمت امیز رخ میدهند. انقلابات بهار عربی در ۲۰۱۱ و یا انقلابات الجزایر و سودان که هم اکنون در برابر چشمان ما جریان دارند…”( رسول آذرنوش-۱۳۹۸) نادیده گرفتن تجربیات منفی انقلابات و تضاد آنها با دموکراسی در طول یک قرن گذشته است.
پشتوانه تئوریک سوسیالیسم دموکراتیک
اگر سوسیالیسم دموکراتیک در ارزش های بنیادی خود ” خواهان سوسیالیسمی است که با دموکراسی درهم تنیده باشد” (برنامه حزب چپ ایران –فدائیان خلق)، اولین موضوع برای استراتژی سیاسی خود را با این پرسش باید آغاز کند که چرا چپ در طول یک قرن گذشته نتوانسته است از طریق انقلاب دموکراسی را برقرار سازد؟
در این بحث صحت کامل تئوری های سوسیال دموکراسی اروپایی و همچنین نسخه برداری از آنها برای شرایط کنونی مورد نظر نیست، بلکه موضوع اصلی این است که چرا دموکراسی برای سوسیالیسم از طریق انقلاب تاکنون حاصل نشده است.
بطور یقین اگر فشارها و اتهامات بر سوسیال دموکرسی اروپایی از طرف لنینیسم و استالینیسم و حزب توده ایران نبود، چپ در ایران می توانست در طول یک قرن گذشته با نقد نظرات سوسیال دموکراسی اروپایی پشتوانه تئوریک در رابطه نفی انقلاب و دموکراسی بدست آورد و به افسانه انقلاب تنها آلترناتیو تغییرات عمیق اجتماعی، پایان دهد.
همسویی تئوری های سوسیال دموکراسی و یا گرامشی برای تغییرات عمیق اجتماعی با استراتژی های سیاسی کنونی جنبش های اجتماعی مانند جنبش زنان، می تواند مورد توجه سوسیالسم دموکراتیک و آغازی در نزدیکی استراتژیک چپ سوسیال دموکراتیک با جنبش های اجتماعی – مردم باشد.
گرامشی، سوسیالیسم دموکراتیک و نقد انقلاب
آنچه گرامشی از روند های تلاش در جهت دموکراسی مورد نظر دارد با استراتژی های جنبش های اجتماعی مدنی در ایران همخوانی بسیاری دارد. روش های اصلاحی تدریجی برای برقراری دموکراسی از طریق “تغییرات ذره ای – مولکولی ” ، تغییر ذهنیت مردم ، آگاهی همگانی و آموزش، در نظرات گرامشی در اساس با دوره تدارک انقلاب لنینی بطور کامل در تضاد هستد.
سعید رهنما در خوانشی از گرامشی تئوری های او را چنین جمعبندی می کند:
“این هژمونی در تمامیتِ خود وبه‌طور کامل و سراسری هم در سطح جامعه‌ی مدنی و هم در سطح جامعه‌ی سیاسی یا دولت، و به عبارت دیگر هم قبل و هم بعد از کسب قدرت سیاسی تأمین میشود. اینکه چه حدی از هژمونیِ موردنظر باید قبل از کسب قدرت سیاسی حاصل شده باشد، و چه بخشی از آن پس از کسب قدرت دولتی و توسط آن اعمال شود، به شرایط عینی و ذهنیِ مشخص بستگی دارد. آنچه که باید به آن توجه داشت این است که تا نیروهای ترقی‌خواه نتوانسته باشند هژمونی فرهنگی موثری را در جامعه‌ی مدنی مسلط سازند، نخواهند توانست قدرت سیاسی را به‌شکل دموکراتیک به‌دست آورند. گرامشی رابطه‌ی مستقیم و تنگاتنگی بین هژمونی و دموکراسی می‌بیند. او می‌گوید، «از میان معانی مختلف، واقعی‌ترین و انضمامی‌ترین تعریف دموکراسی تعریفی است که آن را مستقیماً به مفهوم هژمونی مرتبط می‌سازد.» تعریف او از دموکراسی در یک نظام هژمونیک آن است که رابطه‌ی بین ادارهکنندگان و اداره‌شوندگان به‌گونه‌ای است که «گذارِ مولکولی» افراد از گروه اداره‌شونده به گروه اداره‌کننده را ممکن می‌سازد؛ یا به عبارت دیگر رهبری‌شوندگان، خود رهبر می‌شوند. (گرامشی در موارد مختلف از مفهوم «مولکولی» استفاده میکند، که منظور از آن فرد در اجتماع، و تشبیه آن با مولکول در ارگانیسم، است. قیاسی که بخاطر تفاوت‌های اساسی بین سطح ارگانیک و سطح اجتماعی، به‌درستی در علوم اجتماعیِ مترقیِ امروز دیگر به‌کار گرفته نمی‌شود” ( سعید رهنما – ژوین ۲۰۱۹).
همسویی استراتژی سوسیال دموکراسی و جنبش زنان
در طول دو دهه گذشته نظریه پردازان جنبش زنان در ایران به روشنی بر اهداف و روش های تدریجی اصلاح طلبانه در پیشبرد مطالبات معین خود تاکید داشته اند. آنچه در خوانش سعید رهنما از گرامشی مطرح شده است که ” گذار جامعه به سوسیالیسم، نه یک رویداد یا سلسله‌ای از رویدادها، بلکه یک فرایند است”. این تفکر همچنین در توضیح استراتژی جنبش زنان مورد نظر بوده است:
” فکر می کنم که خیلی ها قبول داشته باشند که دموکراسی یک پروسه (فرایند) است. یعنی، اینطور نیست که از یک نقطه ای شروع شود و در یک نقطه ای ختم شود، یا ناگهان بدست آید. در واقع، ساختن دموکراسی، یک فرایند چند وجهی و طولانی است” ( نیره توحیدی- ۲۰۱۰).
مفهوم کلیدی گرامشی درباره “هژمونی فرهنگی ” برای دموکراسی و تغییر قدرت سیاسی از طریق دموکراتیک علاوه بر تضاد اساسی با روندهای تدارک انقلاب، با عوامل اصلی استراتژی سیاسی جنبش زنان همخوانی بسیاری دارد:
“در حال حاضر به این نتیجه رسیده ایم که باید یک روند فرهنگ سازی و آموزش دموکراسی را طی کنیم، و در جامعه نهادهایی را ایجاد کنیم که این نهادها هم امر دموکراسی را پیش ببرند و هم پشتوانه دموکراسی باشند”( نیره توحیدی- ۲۰۱۰).
” گرامشی بر این نکته تأکید داشت که باورها و ارزش‌ها مجموعه‌ای از اشباح و توهم‌ها نیستند و خود نیروی سیاسی منسجمی را تشکیل میدهند. قبل از آن که نیروهای انقلابی برای سرنگونی رژیم حاکم به زور متوسل شوند، باید آن رژیم را از «وجهه‌ی معنوی»اش عاری سازند و هژمونی او را بی‌اعتبار کنند و ضد – هژمونی متفاوتی را مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای متفاوت جایگزین آن کنند” (سعید رهنما ).
بی اعتبار ساختن وجهه ی معنوی رژیم و ارائه آلترناتیو متفاوت در جامعه از طریق تجربه ناکارآمدی نهادهای مشروعیت بخش حاکمیت در برابر مردم، بخش مهمی از استراتژی جنبش زنان در طول دو دهه گذشته بوده است:
” تجربه‌‌‌های گوناگون بشری نشان داده است که هر جامعه‌‌‌ای برای ایجاد «نهادهای بدیل دموکراتیک» می‌‌‌بایست فرصت آن را داشته باشد که به قول معروف «ته و توی» نهادهای مشروعیت‌‌‌بخش نظم موجود قبلی را تجربه کند. می‌‌‌خواهم بگویم که از پرتوی تجربه‌‌‌های کوچک و بزرگ جمعی و مشترک گروه‌‌‌های گوناگون اجتماعی در نهادهای موجود است که به تدریج و طی زمان، ضعف‌‌‌های تاریخی و بنبستهای عملی «نهادهای موجود غیردموکراتیک» آشکار و در حافظه جمعی مردم رسوخ میکند و اتفاقاَ همین «تجارب و عمل مشترک جمعی» است که «فردا» به «نهادهای مشروعیت‌‌‌بخش» در عرصه عمومی ارتقاء می‌‌‌‌یابد و در زیر پوست جامعه، برای «فردای ایران»، ذخیره میشود. منظورم این است که تسلط «گفتمان بدیل و منزه»، ناخواسته سبب میشود تا هواداران این نگرش قادر نباشند به همراه مردم‌‌‌شان، و در فرآیندی طولانی از مبارزۀ بی‌‌‌خشونت و دموکراتیک، به ناکارآمدی و بنبستهای عملی «نهادهای موجود حکومت‌‌‌ها» پی ببرند و از دل این تجارب جمعی، «نهادهای موجود» را یا تغییر محتوا بدهند و یا «نهادهای دموکراتیک تر» را از دایره تنگ «مفاهیم انتزاعی» خارج کرده و به «نهاد مشروعیت بخش در میان مردم» و در مقابل «نهادهای موجود» تبدیل نمایند” (نوشین احمدی خراسانی -۲۰۱۲).
ایجاد زیر ساخت های مدنی، جامعه را برای استقبال از دموکراسی آماده می سازد. (منصوره شجاعی- ۲۰۱۲) این نظر بعنوان بخشی از استراتژی سیاسی جنبش زنان، در اهمیت کلیدی نقش جامعه مدنی برای دموکراسی با این تئوری گرامشی همسویی دارد که ” در استراتژی طبقه‌ی کارگر نیز پیروی از همین رویه را لازم می‌دید . یعنی طبقه‌ی کارگر برای مقابله با بورژوازی و گذار از سرمایه‌داری باید بتواند در سطح جامعه‌ی مدنی، از طریق روشنفکرانِ ارگانیک خود و با جلب همیاریِ متحدین‌اش، هژمونی مسلطِ بورژوایی را به چالش کشاند، و ایدئولوژی بدیلی را مبتنی بر ارزش‌های ترقی‌خواهانه به تدریج جایگزین آن کند” (سعید رهنما).
در نتیجه:
سوسیال دمکراتیک ایرانی بعلت همزاد بودن، رشد و قوام شخصیتی روانی در چپ سنتی تا کنون شجاعت سیاسی آن را نداشته است تا برای “سوسیالیسم تنیده شده با دموکراسی” خود از سنت های غنی تئوریک چپ جهانی برای پشتوانه نظری استفاده کند. استراتژی سیاسی اتکا بر جنبش های مدنی و مبارزات مسالمت آمیزتنها با نفی مختصات – برنامه دوره تدارک انقلاب می تواند به واقعیت تبدیل شود.
منابع:
سعید رهنما – بازخوانی جنبش‌های رفرمیستی سوسیالیستی -۱۹ ژوین ۲۰۱۹- اخبار روز
نیره توحیدی – برای ساختن دموکراسی در ایران به ترویج گفتمان فمینیستی و تقویت جنبش زنان احتیاج داریم-۲۲ سپتامبر ۲۰۱۰-عصر نو
نوشین احمدی خراسانی – سکولاریسم، اسلام و جنبش زنان -۲۲ ژاتویه ۲۰۱۲- مدرسه فمینستی
منصوره شجاعی – به مناسبت «سالروز همبستگی زنان ایران ارزش هسته ای جنبش زنان در جامعه مدنی – ۱۱ ژوین ۲۰۱۲- عصر نو
راستاهای عمومی برنامه حزب چپ ایران (فدائیان خلق)
بیماری کودکی «چپ گرایی» در کمونیسم –لنین صفحه ۱۵- ترجمه از محمد پورهرمزان
