چهارشنبه ۱۸ مهر ۱۴۰۳

چهارشنبه ۱۸ مهر ۱۴۰۳

مروی بر گفتگوی ناصر مهاجر با رادیو زمانه* با عنوان کورونا از نگاهی تاریخی – سروری علیمحمدی

من این چند سطر را برای سپاس از دوست و رفیق گران­قدرم ناصر مهاجر نگاشته ­ام. هرچند از تاریخ گفتار او در وبینار زمانه بیش از یک ماه می­گذرد، اما شبح هولناک بیماری کووید ۱۹ هنوز هم بر زندگی ما سایه افکنده است و به باور صاحب­نظران، نابودی ­اش شاید بیش از یک سال به درازا بکشد. از همین رو، اقدام شایسته­ ی رادیو زمانه را در بررسی تاریخی بیماری­ های مسری، با توجه به گسترش بی­سابقه ­ی اپیدمی کووید ۱۹، باید ارج نهاد.

آلبر کامو می­گوید در دنیا همان­قدر که جنگ بوده، طاعون هم بوده است. با این همه، همواره جنگ­ ها و اپیدمی ­ها انسان ­ها را غافلگیر می­ کنند. شاید از خود بپرسیم که یک تاریخ­ نگار چگونه می­ تواند پرسشی را بررسی کند و پاسخی درخور برایش بیابد که نه در گذشته­ ها، بلکه در حال روی می­ دهد و روند عادی زندگی را در سراسر جهان مختل می ­کند؟

پس نخستین پرسش این است: در بحث بر سر بیماری کووید ۱۹، مورخ چه حرفی برای گفتن دارد؟

ناصر مهاجر در بحث کارشناسانه ­ی خود ابتدا اشاره ­ای دارد به تاریخ ­نگارانی که علم تاریخ و علم پزشکی را در کنار هم آموخته ­اند. به گفته ­ی او، این بخش از تاریخ­ نگاران می­ توانند دگردیسی­ ها و دگرگونی ­هایی را که در علم پزشکی رخ می ­دهد، بررسی کنند و درباره ­ی چگونگی پیدایش اپیدمی­ ها و راه­ و روش­ پیشگیری از شیوع بیماری­ های واگیردار (استفاده از دستکش و ماسک، اقدام به قرنطینه و…) داده ­ها و آگاهی ­هایی بدهند؛ چرا که اینها همه پیشینه­ ی تاریخی دارند. تاریخ­ نگاری که علم پزشکی نداند، بیشتر به زمینه ­های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی دوران­ های ایپدمی از منظر تاریخی توجه می­ کند و بر اساس داده­ های موجود و با توجه به جهان ­بینی ­اش، به داوری می­نشیند. تاریخ ­نگاری که اندیشه ­ی راهنمایش در رویکرد به تاریخ، بر بنیادهای روشنگری استوار است، در پناه باور به علم، بهتر می ­تواند داوری کند؛ چرا که در میان پایه ­های مهم روشنگری، علم و پیشرفت قرار دارد. البته تاریخ ­نگار به محدودیت­ ها و بحران ­های علم و پیشرفت نیز می­ بایست آگاهی داشته باشد.

در بحث بر سر چگونگی پیدایش اپیدمی­ ها، ناصر مهاجر ما را به دوران­ های پیشامدرن می­ برد تا نشان دهد که اپیدمی ­ها، اغلب توسط جنگ­ ها و تجارت میان قبایل و ملل شیوع یافته­ اند؛ برای مثال، بیماری­ هایی نظیر تیفوس، آبله، وبا، طاعون سیاه… و نیز بیماری همه ­گیر “آنفلوآنزای اسپانیایی” در آغاز قرن بیستم که جان میلیون­ ها انسان را گرفت.

گرچه بسیاری از این بیماری ­ها در اثر پیشرفت علم پزشکی و بهداشت عمومی به حاشیه رانده شده­اند، اما روش­ های مقابله با اپیدمی ­ها، امروز هم شباهت­ هایی با دوران ­های پیشامدرن دارد. به هنگام اپیدمی در قدیم، برای رفتن از جایی به جای دیگر، نیاز به جواز عبور بود. امروز هم در کشورهایی که اپیدمی کورونا در آنها شدید است، عبور و مرور مردم آزادانه انجام نمی ­گیرد و نیاز به مجوز دارد؛ برای مثال در ایتالیا. یا قرنطینه که پیشینه ­ای طولانی دارد. کشتی­ ها را دست ­کم چهل روز (ریشه ­ی واژه‌ی قرنطینه) نگه ­می­داشتند و سرنشینان کشتی مجاز نبودند وارد شهر شوند. تنها بعد از طی دوره ­ی قرنطینه و اثبات عدم وجود موارد بیماری میان سرنشینان کشتی بود که ان ها می­توانستند در شهرها تردد کنند.

مشابهت دیگر دیروز و امروز، اوج­گیری بیگانه ­ستیزی  در دوران اپیدمی ­های بزرگ است؛ به این دلیل واهی که بیگانگان بیماری را همراه­شان می ­آورند. در گذشته، کسانی به این شایعات دامن می­زدند که خود عامل اصلی انتقال بیماری ­ها بودند: سلاطین با جنگ­ های بی­وقفه ­شان که دلیلی جز کشورگشایی نداشت؛ و بازرگانانی که برای داد و ستد و مال­ اندوزی از این سو به آن سو در سفر بودند. اما به خوبی می ­دانیم که حاکمان، با زور شمشیر و بازرگانان به مدد ثروت­شان، همواره از اتهام در امان مانده­ اند. امروز هم شاهد بیگانه­ ستیزی هستیم؛ سرمشق جهانی این بیگانه­ ستیزی، دونالد ترامپ است که بیگانگان را در شیوع بیماری کووید ۱۹ همواره مقصر دانسته است. او به­ جای اتخاذ تدابیری در جهت پیشگیری از گسترش این اپیدمی خطرناک، ابتدا با انکار وجود آن، حزب دموکرات را به شایعه ­پراکنی متهم کرد و پس از آن که آمار مبتلایان فزونی گرفت، انگشت اتهام را به سوی چین نشانه رفت. ترامپ با تکرار مداوم این اتهامات، از پذیرش مسئولیت سر باز زد و تنها پس از هشدارهای پی در پی مسئولان محلی، اولین گام را برداشت که آن هم بستن مرزهای آمریکا بر روی اتباع کشورهای بیگانه بود. او کماکان، خطر این بیماری را به سخره می­ گیرد. جالب اینکه بدانیم عامل مرگ پدر بزرگ آقای ترامپ، ابتلا  به ویروس “آنفلوآنزای اسپانیایی” بوده است.

ناصر مهاجر با نگاهی به تاریخ نزدیک­ تر، به مشکلی اشاره می­ کند که بسیاری از دانشمندان و فعالین محیط زیست، مطالب بیشماری درباره ­اش نگاشته­ اند. او می­ گوید با آلودگی روزافزون  محیط زیست، نه تنها زندگی انسان­ ها، بلکه زندگی حیوانات هم دستخوش دگرگونی گشته و زمینه ­ی مساعدی برای رشد اپیدمی ­ها و پاندمی­ ها فراهم شده است. فراموش نکنیم که اغلب بیماری­ های اپیدمیک، به ویژه از سال ۱۹۸۰ به این سو، در عدم توجه به محیط زیست ریشه داشته است. اما متاسفانه جوامع پیشرفته هنوز هم نمی خواهند عمق این فاجعه را بپذیرند. اغلب سیاست­ پیشگان حاکم بر جهان، نه تنها به تحقیقات دامنه ­دار دانشمندان و فعالین محیط زیست توجهی نمی­ کنند، بلکه حتا از کنار هشدار اشخاصی چون بیل گیت هم با بی ­اعتنایی می­ گذرند که در سال ۲۰۱۵ گفته بود: ما در آینده شاهد جنگ اتمی نخواهیم بود. آنچه بشریت را تهدید می ­کند، جنگ ویروسی است که باید خودمان را برای مقابله با آن اماده کنیم. به­ رغم انبوه پروتکل­ هایی که در این زمینه نوشته شده است، متاسفانه نه تنها در آمریکا، بلکه در اروپا هم بیشتر سیاستمداران اهمیت چندانی به آن ها نمی ­دهند. بزرگ ترین شرکت­ های دارویی، عمدتاْ به تولید داروهایی پرداخته ­اند که برای­شان سودآوری داشته است. نتیجه اینکه با شیوع اپیدمی ویروس کورونا، نه تنها مردم، که بیمارستان ­ها و مراکز درمانی هم از وسایل اولیه ­ی بهداشتی محروم ماندند. مشکلی که تا به امروز نتوانسته­ اند راه حل درخوری برایش بیابند. به همین دلیل است که ما هر روز شاهد مرگ هزاران انسان در اقصا نقاط عالم هستیم، بی آنکه قادر باشیم عاملین این فاجعه را به پاسخگویی واداریم.

در پاسخ به پرسشی درباره ­ی اینکه کدام اپیدمی­ ها در ایران شیوع پیدا کرده است، ناصر مهاجر، در یک بررسی تاریخی، به وبا و آبله اشاره کرد. او از جمله به هما ناطق که اسناد قابل تأملی را در این مورد گرد آورده است، ارج می­ نهد. درباره­ ی ابعاد فاجعه­ بار طاعون در ایران، در کتاب طاعون اثر آلبر کامو می­ خوانیم که: در آن زمان، در یکی از شهرهای ایران (آمل)، شیوع این بیماری به حدی بوده که در شهر سراغ هرکسی را که می­ گرفتی، می­ گفتند بر اثر طاعون مرده است.(۱)

اما در مورد “آنفلوآنزای اسپانیایی”، پژوهش­ های زیادی در ایران صورت نگرفته است. دانسته­ های ما محدود به این است که آنفلوآنزا در زمان جنگ جهانی اول شیوع یافت و ویروس آن به واسطه ­ی رفت و آمد سربازان، به همه جا منتقل شد. کشورهای درگیر در جنگ، با پنهان ­کاری در مورد این بیماری، به شیوع هرچه بیشتر آن دامن زدند. اما اسپانیا، تنها کشوری که در جنگ جهانی اول بی ­طرف بود و رسانه­ هایش می­ توانستند بدون سانسور کار کنند، پس از ابتلا پادشاهش، آلفونس ۱۳، به آنفلوآنزا، درباره‌ی این بیماری وسیعاْ اطلاع ­رسانی کرد. به همین دلیل هم این بیماری دهشتناک که بر اساس داده ­های گوناگون، به مرگ ۲۰ تا ۵۰ میلیون انسان انجامیده، به “آنفلوآنزای اسپانیایی” شهرت یافت؛ در حالی که ابتدا از کانزاس سیتی آمریکا سربرآورده بود. این بیماری برخلاف اروپا که بیشتر جوانان را در کام خود کشید، در ایران اساساْ توده­ های دهقانی و عشایری را مبتلا نمود و از بین برد. ناصر مهاجر با اشاره به پژوهش ­های گوناگون و روزنامه­ های آن دوره­ ی ایران، گفته ­هایش را مستند کرد.

نکته ­ی بعدی در سخنان ناصر مهاجر، به باورهای مردم در دوران اوج­ گیری بیماری­ های اپیدمیک مربوط می­ شود. او در این ­باره می­ گوید که با توجه به بی ­کفایتی اغلب حکومت­ گران در محافظت مردم در برابر بیماری، اتوریته ­ی “مقدس”، چه قانونی و چه دینی، در این دوره­ های بحرانی کم و بیش رو به سستی می­ رود. وقتی روحانیون می­ گویند که این بیماری ­ها، نتیجه ­ی “خشم الهی” و یا “آزمون الهی”ست، این گفته­ ها، دست ­کم در میان بخش آگاه مردم، دیگر برد چندانی ندارد. آن ها بیشتر به این باور می ­رسند که علم می ­تواند درمانی برای چنین بیماری­ هایی بیابد. در همین راستا، مردم از خرافات رفته رفته دوری می­ گیرند.

ناصر مهاجر به درستی به اختلافات طبقاتی نیز اشاره می ­کند و می ­گوید: اتهام زدن به تهی­دستان، در دوران ­های اپیدمی رواج می ­یابد. چون آن ها امکان چندانی برای رعایت بهداشت ندارند، عامل گسترش بیماری قلمداد می­ شوند. در اپیدمی ­ها و پاندمی ­ها، فرودستان بیشترین قربانی را داده­ اند. به هنگام شیوع بیماری که اغلب در شهرها اتفاق می­افتد، فرادستان امکان خروج از شهرها را داشته ­اند، اما فرو­دستان از چنین امکانی برخوردار نبوده، به ناچار در شهرها ­مانده ­اند. از این رو، مرگ و میر در میان این اقشار بیداد کرده است.   

ناصر مهاجر سپس به بررسی رفتار پزشکان در رویارویی با اپیدمی ­های بزرگ تاریخی می­ پردازد و نشان می­ دهد که در جریان روندی طولانی، چگونه شاهد تحول رفتارها بوده ­ایم. اغلب پزشکان در دوران قدیم، نه تنها به مداوای بیماران نمی­ پرداختند، بلکه از شهر نیز می­ گریختند. گرچه اکنون نیز گاه شاهد چنین رفتارهای غیرحرفه­ ای و غیراخلاقی (از منظر اخلاق پزشکی) بوده­ ایم، اما تغییر محسوس چنین رفتارهایی در دوران معاصر چشمگیر است. برای مثال، در همین اپیدمی اخیر، به­ رغم تمام کم ­و کاستی ­ها در دسترسی به ابتدایی ترین تجهیزات پزشکی – از قبیل ماسک، دستکش، پوشش حفاظتی و… حتا در پیشرفته­ ترین کشورها- پزشکان و کادر درمانی، با پذیرش تمام خطرات و با ایثار خود، به مدد بیماران شتافته­ اند و می­ شتابند.

اکثر روحانیون، برعکس، هم در دوران گذشته و هم امروز، تنها در اندیشه­ ی سوء استفاده از چنین بحران­ هایی در جهت منافع شخصی خود بوده ­اند. با نگاهی به نوشته­ های احمد کسروی می­ توان پی برد که در جریان اپیدمی ­ها، عملکرد روحانیون در ایران، تا چه اندازه اسف بار بوده است. امروز هم هیئت حاکمه ­ی ایران تا جایی که توانسته، کوشیده است واقعیت­ ها را از مردم پنهان کند و راه چاره را در “عنایت الهی” بجوید. با این حال باید گفت که تابوی: حرم امام زاده­ ها، شفاخانه­ های الهی هستند و مؤمنان همواره می ­توانند با مراجعه به آنها، خود را از بلایا حفظ کنند، برای بخش­ های قابل توجهی از مردم دیگر شکسته شده است. بسته شدن مساجد و امامزاده­ ها و تعطیلی نمازهای جمعه،­ این واقعیت را نشان می­ دهد که علم سرانجام می­ تواند خرافات را به عقب براند و برگ تازه ای در تاریخ رابطه ­ی انسان با آئین ­های دینی بگشاید.

اما این واقعیت دردناک را نباید نادیده انگاشت که ما هنوز به درستی نمی­دانیم این اپیدمی چه نتایج دهشت باری در زندگی مردم خواهد داشت. فقر و بیچارگی در برابر دیدگان حیرت ­زده­ ی ما روزبروز بیشتر می ­شود. این در حالی است که از وضعیت ساکنان آفریقا، نوارعزه، کمپ های پناهندگی ووو… آمار دقیقی در دست نداریم. اما می ­دانیم تعداد بیماران و جان­باختگان در مناطق فقیرنشین در سراسر دنیا – خصوصاْ در میان رنگین ­پوستان آمریکا- سرسام آور است. نگاهی به کشته شدگان در این کشور پیشرفته، بی­ کفایتی و نبود اراده ­ی مقابله با اپیدمی را از سوی دولت ترامپ خوبی نشان می­ دهد.

 ناصر مهاجر، در پایان، تاکید می ­کند که به توصیه­ های پزشکان و مقامات مسئول می­ بایست به دقت عمل کرد. زیرا در این صورت است که هم با اپیدمی مبارزه کرده­ ایم و هم با بیگانه ­ستیزی که به گونه ­ای ما را به یاد اپیدمی­ ­های قدیم و نتایج اسف ­بار آن ها می ­اندازد. او آرزو می­ کند که در این برهه­ ی ویژه ­ی تاریخی، همگان بکوشیم با دقت و احساس مسئولیت، به همان میزان که از تماس فیزیکی می ­پرهیزیم، رابطه و همبستگی میان انسان ­ها را تقویت کنیم. اگر نمی­ توانیم راه حلی برای این معضل جهانگیر بیابیم، دست­ کم بخشی از مشکل نباشیم!

***

چند روز پس از شنیدن سخنرانی ناصر مهاجر، کتاب  طاعون اثر آلبر کامو را دوباره خواندم. باید اعتراف کنم که هرچه بیشتر می­ خواندم، در برابر مشابهت ­های آنچه کامو تصویر کرده با اپیدمی کنونی، بیشتر دچار حیرت می ­شدم. اگر از تأکید بر تمام نکات با ارزش و قابل تأملی که ناصر مهاجر بیان کرده درگذرم، از ضرورت اشاره به چند نکته نمی ­توانم بگذرم.

در آمریکا و برزیل و انگستان، زمام داران راست­ گرا هرکدام با ترفندی کوشیدند هشدارهای سازمان بهداشت جهانی را نادیده بگیرند. آن ها با تمام توان، از برقراری محدودیت­ های ضروری برای مقابله با اپیدمی کورونا سر باز زدند تا ضرر کمتری متوجه سرمایه ­داران شود. در آمریکا، میزان مبتلایان از مرز یک میلیون نفر و میزان جان باختگان از مرز صد هزار نفر گذشته است. در برزیل، منطقه­ ی آمازونی و ساکنان فقیرش در معرض نابودی قرار دارند. بوریس جانسون، نخست وزیرانگلستان و پرچمدار خروج این کشور از اتحادیه ­ی اروپا، با بیماران مبتلا به کورونا دست داد و اعلام کرد که همه ­ی تدابیر اعلام شده، بی اساس­ اند! تنها پس از ابتلای خود او به کورونا و بستری شدنش در بخش مراقبت­ های ویژه بود که بنا شد قزنطینه را به اجرا گذارند. اما به رغم قرنطینه، مشاور ارشد بوریس جانسون، دومینیک کانینگ، با همسرش که مبتلا به کورونا بود، از لندن به شهر دورهام رفتند و مسافتی بیش از ۴۰۰ کیلومتر را پیمودند تا به والدین­شان بپیوندند! در برابر اعتراض مردم­ به این عمل غیرمسئولانه­ ی یک مقام حکومتی، نه تنها خود او بلکه بوریس جانسون هم به دفاع از مشاور ارشد خود برخاست و اقدام او را حمایت از خانواده ­اش عنوان کرد؛ آن هم در وضعیت قرنطینه که همگان موظف بودند حتا از دیدار با پدر و مادرشان خودداری ورزند! برای این گونه اعمال قانون­ شکنانه که به شیوع بیماری کمک می­ کند، توجیهی نمی ­توان یافت.

همه­ ی ما شاهد بسیاری واکنش ­ها در برابر محدودیت­ های اجتماعی ناشی از اپیدمی بوده­ ایم. شاید باور کردن این واقعیت برای ما دشوار باشد که پیشرفت علم و دسترسی انسان قرن کنونی به نتایج حیرت ­انگیز این پیشرفت، هنوز قادر نشده است باورهای خرافی و بی ­اساس بخش بزرگی از انسان ­ها را صیقل دهد. در زمان شیوع طاعون در سده­ های پیش، هنگامی که خبر مرگ آدم­ ها اعلام می ­شد، واکنش عده­ ای این بود که از کجا معلوم است طاعون باعث مرگ  آن ­ها شده باشد؟! حتا بسیاری پا را فراتر نهاده و می ­گفتند: ما  آمار سال­ های گذشته را نمی­ دانیم. شاید میزان مرگ و میر، همه ساله این قدر باشد!  این روزها، وقتی راست گرایان و کوته­ بینان در آلمان پیشرفته، آمار کشته شدگان کورونا و آنفلوآنزا را یکسان می ­دانند و در اثبات هیاهوی پوچ­شان می­ گویند همه ساله در آلمان بیست و پنج هزار نفر در اثر آنفلوآنزا می ­میرند، انسان بی اختیار به یاد دوران گذشته می­ افتد. آن ها فکر نمی ­کنند اگر علم پزشکی نتوانسته در قلب سرمایه داری پیشرفته، آمار مرگ را کاهش دهد، از میزان مرگ و میر در کشورهای فقیر چه می­ توان گفت؟! کامو می ­نگارد: کشیش­ ها به هنگام دعا به مردم می­ گفتند: «رستگاران (مؤمنان) نباید از این بلا بترسند؛ اما اشخاص شرور (بی دینان) می­ بایست بر خود بلرزند.»(۲)  در واقع، تشابه کلامی را تنها میان روحانیون کشورهای مسلمان نمی­ بینیم. در اروپای مسیحی و در آمریکا هم کشیشان، خصوصاْ در اولین روزهای اپیدمی، مانند اسلاف خود در موعظه ­های­شان به دینداران نوید می ­دادند که به کورونا مبتلا نخواهند شد! به گفته ­ی کامو، طاعون باور به ارزش­ ها را از میان برده بود. امروز هم می­ بینیم که کاخ سفیدنشینان می­ کوشند با بسیج همفکران خود در سراسر جهان، ارزش­ های انسانی را فدای امیال سودجویانه ­ی ده درصد مردم جهان نمایند که ثروت­شان بیش از نود درصد ساکنان کره زمین است.

با این که میکروب ­شناسان، خطر بازگشت این ویروس را حتا در ابعادی وسیع ­تر پیش ­بینی می­ کنند و هشدار می­ دهند که فاصله­ گذاری­ های فیریکی و پوشش ماسک را باید در اماکن عمومی رعایت کرد، در بخش ­هایی از آمریکا و اروپا، جمعیت ­های بزرگ، با بی مسئولیتی به خیابان ­ها می­ریزند و بعضاْ با رقص و شادی، خطرات ویروس را نادیده می­ گیرند. این افراد ناآگاه و متأثر از تبلیغات شماری از رهبران جهان، به زالوصفتان ثابت می­ کنند که حساب ­های بانکی آنان، ارزشی والاتر از زندگی انسان­ ها دارد.

آلبر کامو در خطوط  پایانی اثر جاودانه ­اش طاعون، به درستی می­ نویسد: «ریو فریادهای شادی را که در شهر برمی­خاست، می­ شنید و به یاد می ­آورد که این شادی پیوسته در معرض تهدید است. زیرا می ­دانست که این مردم نمی­ دانند، اما اگر به کتاب ­ها مراجعه کنند، درمی یابند که طاعون هرگز از میان نمی­ رود و می تواند ده ­ها سال در میان اثاث خانه و ملافه ­ها بخوابد. در اتاق ­ها، زیرزمین ­ها، چمدان­ها، دستمال ­ها و کاغذپاره­ ها منتظر باشد تا روزی برسد که طاعون برای تعلیم انسان ­ها، موش­ هایش را بیدار کند و بفرستد که در شهری خوشبخت بمیرند.»  (۳)

۱/  Alber Camus Die Pest   Deutsch von Uli Aumüller        آلبر کامو طاعون    ترجمه آلمانی ص ۱۱۰

۲/ همانجا صفحات ۱۴۸ و ۱۴۹

۳/ همانجا ص ۳۵۰ 

* وبینار رادیو زمانه در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۹۹/۱۵ آوریل ۲۰۲۰، در لینک زیر:

اين مطلب را به شبکه های اجتماعی ارسال کنيد

https://akhbar-rooz.com/?p=32005 لينک کوتاه

0 0 رای ها
امتیازدهی به مقاله
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظرات
تازه‌ترین
قدیمی‌ترین بیشترین رأی
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها

خبر اول سايت

آخرين مطالب سايت

مطالب پربيننده روز

0
افکار شما را دوست داریم، لطفا نظر دهید.x