فروپاشی اتحاد شوروی و پیمان نظامی ورشو که با ناباوری و شگفتی تحلیل گران استراتژیک و سیاسی همراه بود، پیش بینی ها و ارزیابی های گوناگونی رابرای آینده ژئوپلیتیکی و استراتژیکی جهان پیش کشید. از پایان تاریخ فوکویاما و جهان تک قطبی آمریکایی تا موضوع جهان چند قطبی. در سه دهه ی پسا جنگ سرد، مناسبات اقتصادی و سیاسی در جهان شاهد دگرگونی های بسیاری شد و جهان چهره دیگری یافت.
اتحادیه ی اروپا افتان و خیزان به سرکردگی آلمان متحد وفرانسه آرام آرام سربرآورد و از نظر سیاسی و بویژه اقتصادی همچون بازیگری مهم در مناسبات جهانی پا به میدان نهاد. چین با یک روند پرشتاب توسعه اقتصادی سرمایه دارانه ودر پیوند تنگاتنگ با سرمایه داری جهانی و کنسرن های بزرگ فرا ملی به دومین اقتصاد جهان با دخیره ارزی چند هزار میلیارد دلاری فرارویید و توان نظامی، بویژه نیروی اتمی و دریایی اش را تقویت کرد.
روسیه پس از تنش ها و آشوب ها و درهم ریختگی های ناشی از فروپاشی شوروی، با اتکا به ناسیونالیسم روسی و کلیسای ارتودکس و بویژه دستگاه نظامی – امنیتی و اداری بجا مانده از دوره شوروی ، با شکل گیری یک الیگارشی نیرومند اتوریتر و با دخالت نظامی در سوریه و الحاق کریمه توانست خود رادیگربار به عنوان یک قدرت سیاسی – نظامی مهم در جهان مطرح کند.
آمریکا با برسرکار آمدن دولت نو محافظه کار وجنگ طلب جرج بوش – دیک چینی با سودای سده ی آمریکایی ویگانه ابرقدرت شدن، با یورش نظامی به افغانستان طالبانی در سال ۲۰۰۱ وظاهرا در پاسخ به حمله ۱۱ سپتامبر اسلام گرایان به برجهای دوقلوی نیویورک واشغال نظامی عراق صدامی در ۲۰۰۳ ، برای تحقق این آرزو وارد میدان شد. اما برغم صرف هزینه های هزارها میلیاردی و تلفات انسانی بسیار، استراتژی نومحافظه کاران آمریکایی وانگلیسی درایجاد دولتهای دست نشانده ای چون دوران استعمار کهن و ایجاد خاورمیانه جدید با شکستی سخت روبرو شد. آشکاری افق های شکست این راهبرد و بحران بزرگ مالی و بانکی سال های ۲۰۰۸ که از آمریکا آغاز شد و گریبان دیگر کشورهای جهان راهم گرفت و تاثیری رکودی بر اقتصاد جهان برجای گذارد، نشان داد که برغم جهانی شدن هرچه بیشتر سرمایه و پیوند های گسترده اقتصادی ودرهم تنیدگی بیشتر سرمایه مالی و تکنولوژی و ترابری و تولید کالا درجهان بر فراز مرزهای ملی و جغرافیای قاره ای، روند شکل گیری قطب های معینی در جهان ادامه می یابد. روندی که درسه دهه ی گذشته – تا گسترش جهانی پاندمی کرونا در ماه های اخیر- آرام آرام هرروز بیشتراز پیش خود را در گستره های سیاسی و اقتصادی و ژئوپولیتیک نشان داد وبا سرکارآمدن گروه تندرو و پوپولیست و راستگرا با سرکردگی دونالد ترامپ در آمریکا شتاب بیشتری یافت و با رویارویی آمریکا و چین و روسیه و اتحادیه اروپا برسر مسائل اقتصادی و سیاسی هرروز آشکارترشد.
آمریکا با دامن زدن به روند جهانی شدن بر پایه سیاست های ویرانگر نولیبرالی که ازدوره دولت ریگان ودر همکاری با متحد همیشگی اش انگلستان شتابی اساسی یافت، همچنان به عنوان بزرگترین قدرت اقتصادی و نظامی و سیاسی ومالی و با تکیه بر نقش سلطه گرانه جهانی دلار می کوشد رقیبانی چون چین، روسیه ، اتحادیه اروپا و هند و بعضا انگلستان را به تسلیم و یا همراهی وادارد و یکته تاز میدان ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک درجهان باشد. آمریکا با تولید ناخالص داخلی ۲۱ هزار میلیارد دلاری اش همچنان بزرگترین واحد اقتصادی جهان است و با تمام نیرو و به هر وسیله می کوشد که این برتری را همچنان حفظ کند ورقیبان را از میدان بدر نماید. دولت ترامپ به نمایندگی از سوی بخش های بزرگی از محافل صنعتی – نظامی و مالی و تکنولوژی و نفتی با شعار “اول آمریکا ” و با دامن زدن به سیاست تشنج فزایی کوشید در این راستا گام بردارد. تغییرات در بسیاری از قراردادهای دو وچند جانبه و بستن مالیات گمرگی به کالاهای وارداتی و فراخوانی شرکت ها و صنایع آمریکایی از خارج به درون کشور و افزایش چشمگیر استخراج نفت شل تا حد خود کفایی از جمله گام های دولت ترامپ که نیروهای بسیار تندرو و راستگرا و ناسیونالیست و محافظه کار آمریکایی را نمایندگی می کند در همین راستاست. در عرصه ی نظامی در سه سال گذشته دولت آمریکا با اختصاص بودجه سالانه حدود ۷۵۰ میلیاردلاری، نزدیک به ۲۱۰۰ میلیارد دلار به بخش نظامی اختصاص داد و به تقویت هم سویه ارتش و نیروی اتمی- درمهارو رقابت با روسیه- و نیروی دریایی برای کنترل اقیانوس ها و دریاها و تنگه های مهم استراتژیک و ترابری کالاها در جهان ورویارویی احتمالی با چین – قدرت جدید دریایی جهانی- پرداخت . دولت ترامپ در چندسال گذشته به نظامی گری در جهان به شدت دامن زد و همه سویه به متحدان ناتویی آمریکا برای افزایش بودجه نظامی تا ۲ درصد تولید ناخالص ملی فشارآورد. بسیاری از اعضای ناتو با کاهش بودجه خدماتی و رفاهی و بهداشتی، برحجم بودجه نظامی شان افزودند و در میدان جاذبه نظامیگری بیهوده و پرخطر دولت ترامپ عمل کردند. عملی که با واکنش روسیه و چین و هند همراه شد و بویژه روسیه و چین بر دامنه تقویت نیروی نظامی خود افزودند چین در سال ۲۰۱۸ بودجه نظامی اش را به مرز ۱۶۰ میلیارد دلار رساند. بزرگترین بودجه نظامی پس از آمریکا. نخستین ناو هواپیما بربزرگ ساخت چین هم در سال گذشته به آب انداخته شد.
اتحادیه اروپا که ۲۷ کشورعضو آن هستند وبا خروج انگلستان ازآن، جمعیتی حدود ۴۰۰ میلیون نفر را در بر می گیرد، با تولید ناخالص داخلی برابر آمریکا – پیش از خروج انگلیس از اتحادیه – دردهه ی گذشته به یکی از قدرت های بزرگ و تاثیر گذار در مناسبات جهانی بدل گردید اگر چه به سبب ناهماهنگی های سیاسی و اقتصادی میان کشورهای عضو و منافع گوناگون و گاه متضاد شماری از آنها باهم ، هنوز از یک استراتژی مشترک در زمینه سیاست جهانی و مسائل ژئوپلیتیک برخوردار نیست اما درصحنه جهانی، اینجا و آنجا به مثابه یک نیروی بین المللی مهم و قابل اعتنا عمل می کند.
نخستین گام ها برای ایجاد اروپای متحد، دردهه ی پنجاه میلادی با ابتکار فرانسه و آلمان با تشکیل یک سازمان مشترک اقتصادی برداشته شد. بعد ها آرام آرام شمار دیگری از کشورها به آن پیوستند. درسال ۱۹۸۵ با قراداد شنگن مرزهای داخلی میان بخشی از کشورهای اروپایی برداشته شد ودرسال ۱۹۸۹-۱۹۹۰ با فروپاشی پیمان ورشو و اروپای شرقی متحد شوروی، شرایط ژئوپلیتیکی در اروپا دگرگونی بنیادین یافت و وضعیتی کاملا جدید درعرصه ی اروپا و جهان پدیدار گشت. آلمان متحد دیگربارسربرآورد و بدین سان خواست وآرزوی وینستون چرچیل سیاستمدار و استراتژ معروف انگلیس که گفته بود برای آرامش اروپا وجهان ، آلمان باید در صورت امکان همواره چند پارچه بماند، تحقق نیافت. شاید این مزاح تاریخ بود که کشوری که برای سرکردگی اش در اروپا دوجنگ بزرگ را در سده بیستم به جهان و بویژه اروپا با دهها میلیون کشته و ویرانی های بزرگ تحمیل کرده و هربار به سختی شکست خورده بود، این بار پس از فروپاشی دیواربرلین وبرداشتن دیوارهای میان شرق و غرب اروپا و دگرگونی های استراتژیکی و ژئوپلیتیکی مهم درجهان، بدون هرگونه در گیری و جنگ و تلفات انسانی در یک روند سی ساله به آرزوی دیرینه خود که سرکردگی سیاسی و اقتصادی آلمان در اروپا بود این بار – گرچه با شریکی فرانسه – تا حدود زیادی دست یابد. از سال ۲۰۰۲ واحد پول مشترک –یورو- درمیان بسیاری از اعضای اتحادیه برقرارشد و با ایجاد ساختارهای سیاسی ازجمله پارلمان و کمیسیون اروپا و شرکت در نهادهای جهانی کوشش می شود که این اتحادیه نقش بیشتری درجهان به عهده گیرد. البته روند سامان گیری اتحادیه اروپا با چالشهایی هم روبرو بوده است مانند بحران بزرگ مالی ۲۰۰۸ و بحران پناهجویان در سال ۲۰۱۵ که دشواری های بسیاری همراه با بی اعتمادی شماری از اعضا به آینده اتحادیه و تعلق به آن فراهم آورد، همانند بحران گسترده تر و همه سویه تر پاندمی کرونا درچند ماه گذشه که هنوز ارزیابی دقیقی از تاثیرات آن بر آینده اتحادیه اروپا وجود ندارد.
اختلاف آمریکا و آلمان برسر پروژه ده میلیارد دلاری خط لوله استریم شمالی ۲ که قراراست گاز روسیه را به آلمان و اروپا انتقال دهد همچنان ادامه دارد. دولت اوباما با ایجاد این خط لوله مخالف بود و کنگره آمریکا و ترامپ هم در بخشی از قانون سیاست دفاعی آمریکا در سال ۲۰۱۹ آنرا تایید کردند. مقام های آمریکایی برآنند که این پروژه آلمان و همه اروپا را به گاز روسیه وابسته می کند وبا این وابستگی، روسیه می تواند از آن در شرایط بحرانی و ضرور علیه اروپا استفاده نماید. موضعی که دولت آلمان با آن بشدت مخالف است و همچنان برادامه ی کار این پروژه اصرار می ورزد و مخالفت آمریکا را بدرستی دخالت در امور داخلی خود می داند. آمریکا تاکنون تحریم هایی را در این مورد اعلام کرده و به فشارها ی سیاسی و اقتصادیش تداوم بخشده است. آلمانی ها می گویند آمریکا با این مخالفت ها برآنست تا برای گاز تولیدی خودش، در آلمان و اروپا بازار فروش فراهم کند. افزون براین محروم سازی روسیه از یک منبع درآمد همیشگی و چشمگیر و جلوگیری از نزدیکی استراتژیک روسیه و آلمان که بخشی از استراتژی ژئوپلیتیکی دیرینه انگلوساکسن ها بوده است، می توان از دیگر آماج های کاربست سیاست کنونی آمریکا در مورد تحریم پروژه استریم شمالی ۲ دانست. از اختلاف نظرمیان دولت ترامپ و اتحادیه اروپا برسر برجام و چگونگی مناسبات با جمهوری اسلامی بر سر کنترل اتمی و نظامی جمهوری اسلامی می توان به عنوان یکی دیگراز موردهای چالش ژئوپلیتیکی آمریکا و اتحادیه اروپا نام برد.
حکومت های آمریکا و کشورهای بزرگ اروپایی گمان نمی کردند که چین فقر زده و غیر صنعتی، بتواند پس از پایان جنگ سرد در درازای ۳ دهه به جایگاه یکی از بزرگترین قدرت های جهان دست یابد وبه رقیبی نیرومند بدل گردد واز نظر رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی و مبادلات کالایی بسیاری از رقیبان را پشت سرگذارد واز نظر نظامی به یکی از قدرت های بزرگ جهان فراروید وبا برنامه ریزی بلند پروازانه ی ایجاد جاده جدید ابریشم از یک سو چیرگی جهانی نظامی دریایی آمریکا و انگلیس و حاکمیت آنها بر اقیانوسها و همچنین تنگه های استراتژیک و ترابری دریایی را به چالش بکشد و از دیگر سو با نقشه توسعه جاده ها و راه آهن و در اختیار گرفتن بندرها در دیگر کشورها وسرمایه گذاری های کلان بویژه در آسیا و آفریقا شرایط امکان صادرات کالاهای چینی و واردات کالا از خارج و پیوند اقتصاد چین با کشورهای اروپایی وآسیایی و آفریقایی را فراهم سازد وبراهمیت ژئوپلیتیکی واستراتژیکی واقتصادی اش به شکل چشمگیری بیافزاید.
چین که تا سال ۱۹۷۹ یعنی آغاز اصلاحات اقتصادی تنگ شیائوپینگ یک کشور فقیر جهان سومی با تولید ناخالص داخلی اندک در مقیاس جهانی بود، توانست با توسعه اقتصادی بسیار شتابانی که جهانی شدن سرمایه از یکسو و استراتژی آمریکا و غرب در تقویت اقتصادی چین مخالف شوروی – رقیب و دشمن اصلی غرب-، ازدیگرسو واستفاده از بازار کار بسیار ارزان چین، راه های آنرا هموارتر کرد، دردرازای سه دهه به یک کشور بزرگ صنعتی با اقتصادی توانمند و ارتشی نیرومند با تاثیرات ژئواستراتژیک درازآهنگ بدل گردد. اقتصاد چین که تا سال ۲۰۱۷ با رشد سالانه ۱۰ درصدی به ارزیابی بانک جهانی ” سریع ترین گسترش سالانه پایدار یک اقتصاد بزرگ در طول تاریخ را تجربه کرده است.” به جایگاه دومین اقتصاد بزرگ جهان پس ازآمریکا رسید و به بزرگترین شریک تجارتی آمریکا و بزرگترین کشور صادرکننده به این کشور بدل گشت. حجم روابط تجاری آمریکا و چین در سال ۲۰۱۸ به ۶۶۰ میلیارد دلار رسید.
قدرت گیری روزافزون اقتصاد چین، آرام آرام به نگرانی های سیاستمداران و استراتژهای آمریکایی دامن زد ودردوره اوباما نخستین گام ها برای تدوین راهبردهای رویارویی با چین برداشته شد. در نوامبر ۲۰۱۱ باراک اوباما درسخنرانی اش درمجلس استرالیا گفت “سیاست خارجی ما ازاین پس به جای جنگ علیه تروریسم بر چالش های امنیتی واقتصادی درمنطقه آسیا – اقیانوسیه تمرکزخواهد یافت.” یک روز پس ازآن به دستوراو ۲۵۰۰ نفر نظامی آمریکایی به پایگاهی در استرالیا فرستاده شدند. درهمین روند درسال ۲۰۱۵ گروهی به سرپرستی ژنرال اسپالدینگ در وزارت دفاع آمریکا مامورشد تا استراتژی جدیدی را برای رویارویی با چین تدوین کند، دیدگاه های اسپاندلینگ باعنوان استراتژی امنیت ملی، در پایان سال ۲۰۱۷ انتشار یافت. بنظراو خطر چین به مراتب از خطر اتحادشوروی جدی تر است زیرا چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان وتماس ودسترسی به درون بخش های دولتی و دیگر نهادهای غربی توانایی اش ازآنچه که از شوروی برمی آمد، بیشتراست. با برسرکارآمدن گروه ترامپ ودر ادامه استراتژی نگاه به آسیا و اقیانوسیه دولت اوباما، استراتژی جدید آمریکا درسال ۲۰۱۸ اعلام شد. جیمز ماتیس وزیر دفاع آمریکا اعلام کرد که رقابت با قدرت های بزرگ کانون تمرکزامنیت ملی آمریکا خواهد بود. درسند استراتژی دفاعی آمریکا ، چین وروسیه به عنوان بالاترین تهدیدها علیه آمریکا ارزیابی شدند با این استدلال که این دوکشوربا گسترش توان نظامی شان قدرت نظامی آمریکا را به چالش می کشند. البته این ارزیابی افزون برتلاش برای رویارویی با چین و روسیه در راستای افزایش بودجه نظامی امریکا و تامین منافع صنایع بزرگ نظامی و ارتش آمریکا هم بود. افزون براینها چالش دیگری که درعرصه ژئوپلیتیک و اقتصادی در جریان بوده، پروژه جاده جدید ابریشم چینی ها و رقابت بر سر بازارهاست .
در سال ۲۰۱۳ دولت چین برنامه جاده جدید ابریشم را با نام یک کمربند – یک راه، برای ترابری زمینی – راه آهن و جاده – ومسیرهای دریایی در جهان و گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی چین با بودجه ای هزار میلیاردلاری که این کشور را بوسیله شبکه ای از راه های زمینی و مسیرهای دریایی به ۷۰ کشور جهان در قاره های گوناگون پیوند میدهد، اعلام کرد. چین درکشورهای مسیر جاده ابریشم سرمایه گذاری می کند و بوسیله ی بانک زیرساخت آسیا که سهام دار اصلی آن است، با پرداخت وام در توسعه اقتصادی دیگر کشورها ی حوزه جاده جدید ابریشم شریک می شود، در آنها دررشته های کلیدی سرمایه گذاری می کند و زمینه را برای صادرات کالاهای چینی و واردات از آنها و دسترسی به منابع مواد خام فراهم می سازد. این بانک سرمایه گذاری چینی در عمل رقیبی است برای بانک جهانی و صندوق بین المللی پول که زیر نفوذ آمریکا هستند. دو شاخه اصلی از راه های زمینی جاده ابریشم از روسیه در شمال و ایران در مرکز می گذرند که چین را ازراه زمینی به اروپا وصل می کنند. پروژه های چینی راه ابریشم در آفریقا مدتی است که آغاز شده است، تکمیل راه آهن مومباسا – نایروبی درکشورکنیا در سال ۲۰۱۷ توجه بسیاری را بخود جلب کرد، زیرا این راه آهن ۴۸۰ کیلومتری نخستین راه آهن کنیاست . همه ی پروژه با ماشین آلات چینی ساخته شده و نود درصد هزینه ها از سوی چین تامین گشته است . برنامه چین آن است که این خط آهن، کشورهای اوگاندا، رواندا، سودان جنوبی واتیوپی را به هم پیوند دهد وچین با سرمایه گذاری دراین کشورها در اقتصاد آنها سهیم گردد.
چین با سرمایه گذاری ۴۶ میلیارد دلاری در بندرگوادر پاکستان به یکی ازهدف های استراتژیکی اش برای ترابری کالا دست یافته است و ازاین رهگذر پاکستان به مسیراصلی ارتباط چین به اقیانوس هند بدل میشود، ازجهت سیاسی هم چین توانسته است تا حدودی پاکستان را از آمریکا دور کند. درسال ۱۳۹۶ چین وتاجیکستان برسرایجاد راه آهنی میان چین و تاجیکستان و قرقیزستان و افغانستان و ایران توافق کردند. در همین سال چین و پاکستان و افغانستان قرارداد پیوستن افغانستان به جاده جدید ابریشم را امضا کردند. درسال ۱۳۹۴ درسفر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به ایران، درزمینه جاده جدید ابریشم گفتگوهایی صورت گرفت و قراردادهایی برای مشارکت جمهوری اسلامی درپروژه جاده جدید ابریشم در گستره های گوناگون انرژی، بنادر، راه آهن وصنایع بسته شد. درهمین سال با ورود قطاری که مستقیم از پکن وارد تهران شد، تماس مستقیم ایران و چین بوسیله راه آهن انجام پذیرفت. ایران بهترین مسیر برای دستیابی به بازار های آسیا میانه و قفقازهم برای چین و هم برای هندوستان است ومسیر ایران برای رسیدن به اروپا هم ازجاده ابریشم مسیر شمال که چین را از راه روسیه به اروپا وصل می کند کوتاه تر است.
با فروپاشی شوروی وپایان جنگ سرد ازاهمیت ژئوپلیتیکی واستراتژیک ایران کاسته شد. افزایش تولید نفت درآمریکا و بی نیازی این کشور از نفت وارداتی هم ازسوی دیگر از اهمیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خلیج فارس و ایران کاست. با جایگزینی آرام آرام انرژی غیرفسیلی، خلیج فارس و ایران از این منظر با کاهش اهمیت بیشتری روبرو خواهند شد. راه جدید ابریشم که ایران یکی از مسیرهای اصلی آن خواهدبود، به کشور ایران برغم هر حکومتی که در آن برسرکارباشد از دیدگاه ژئوپلیتیک و اقتصادی اهمیت بیشتری می بخشد و ایران را بار دیگر و اگرچه نه در حد گذشته در معرض حساسیت های ژئوپلیتیکی و استراتژیک قدرت های بزرگ قرارمی دهد، ازاینرو برای همه ی نیروهای میهن دوست و آزادیخواه و عدالت جوی ایرانی، در راستای تامین منافع ملی، توجه ویژه به پروژه راه جدید ابریشم و چند وچون روابط چین و ایران و پی آمدهای جهانی آن و کنش ها و واکنش های بازیگران مهم عرصه ی سیاست جهانی، آمریکا، اتحادیه اروپا، انگلستان، روسیه و هند در این زمینه از اهمیتی جدی برخورداراست، زیرا تجربه چهار دهه گذشته نشان داده است که جمهوری اسلامی در تاراج منافع ملی ایران دستی دراز دارد ودربرباد دهی آن هیچ مرزی نمی شناسد. من درسال ۲۰۱۸ درمقاله “مناسبات ایران وهند دربستر چالش های استراتژیک و ژئوپلیتیک جهانی ” بسیار کوتاه و فشرده به وجهی از توجه به تامین منافع ایران در منطقه پرداختم.
در ماه مارس ۲۰۱۹ در سفر رئیس جمهور چین به ایتالیا میان دوکشور قراردادهایی به ارزش ۲.۵ میلیارد یورو امضا شد و ایتالیا به پروژه جاده جدیدابریشم پیوست معاون نخست وزیر ایتالیا در پاسخ به نگرانی آمریکا و متحدان اروپایی گفت” ما نمی خواهیم شرکای اروپایی خودرا دور بزنیم. ما جای پای محکم خود در ائتلاف آمریکا و اروپا را نگه می داریم ودر ناتوی متحد آمریکا باقی خواهیم ماند.” سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکادر واکنش به امضای این قراردادها گفت ” ایتالیا دارای افتصاد بزرگی اشت و نیازی ندارد به پروژه های بیهوده ی عمرانی چین مشروعیت ببخشد.”
برنامه های بلند پروازانه چین بویژه با برسرکار آمدن دولت ترامپ با رویارویی آشکار آمریکا روبروشد و در مراحلی به یک نبرد اقتصادی – تجاری جدی فرارویید. اروپایی ها- بویژه دولت آلمان که روابط بسیار گسترده اقتصادی با چین دارد و بازار آن بویژه برای صنایع اتومبیل سازی آلمان از اهمیت برخوردار است- کوشیدند ازدامنه این درگیری ها بکاهند. اقدامی که تاکنون چندان در آن موفق نبوده اند. همانگونه که شاهد هستیم، بحران یزرگ پاندمی کرونا بردامنه رویارویی های آمریکا وچین افزوده است واختلافات را به مرحله بالاتری رسانده است، اینکه اروپا تا چه میزان در رویارویی
اقتصادی آمریکا و چین طرف آمریکا را بگیرد چندان مشخص نیست. اما درگستره های سیاسی و نظامی، اتحادیه اروپا به احتمال زیاد همچنان متحد نزدیک آمریکا باقی خواهد ماند. چالش هایی که چین بر سر وضعیت هنگ کنک و تبت و تایوان و منطقه سین کیانگ با آن روبروست عرصه هایی است که اتحادیه اروپا در کنار آمریکا و انگلیس در برابر چین قرار خواهد گرفت. می توان حدس زد که اگر اختلافات ارضی چین با هند، ویتنام، اندونزی و ژاپن سرباز کند اروپا و آمریکا و انگلیس خواهند کوشید در کنار مخالفان چین بایستند.
افزون بر آمریکا و چین و اتحادیه اروپا ، کشورهای روسیه و هندوستان و انگستان هم قدرت هایی هستند که در چالش های ژئوپلیتیکی و استراتژیک جهان به سهم خود نقش ایفا می کنند. روسیه که وارث دوحکومت نیرومند تزاری و شوروی است، پس از سالها ی بحرانی دوره فروپاشی شوروی ، یک بار دیگراز آغاز سده بیست و یکم کوشیده است در عرصه ی سیاست جهانی نقش ایفا کند. اگر چه روسیه از نظر اقتصادی چندان نیرومند نیست و درآمد ناخالص ملی قابل توجهی در قیاس با آمریکا و اتحادیه اروپا و چین ندارد واز نقش درخوری در تجارت جهانی و تکنولوژی پیشرفته هم برخوردارنیست اما به دلیل داشتن نیروی نظامی اتمی وارتش توانمند ومدرن و میراث سیاسی بین المللی بازمانده از دوره شوروی، درزمینه های نظامی و سیاسی که از پارامترهای تاثیر گذار در مناسبات بین المللی اند در زمره ی کشورهای مهم به شمار می آید. روسیه با اشغال شبه جزیره کریمه و دخالت مسلحانه در جنگ سوریه و دخالت در شرق اوکراین و جنگ داخلی لیبی- دریکی دوسال گذشته- و تقویت جنگ افزارهای اتمی و نیروی نظامی اش نشان داده است که نمی خواهد از بازی شطرنج ژئواستراتژیک جهان حذف شود. بی تردید در مناسبات وچالش های بین المللی باید به روسیه به عنوان یک بازیگر مهم و البته نه به مثابه یک قدرت درجه اول توجه داشت.
انگلستان با بیرون رفتن از اتحادیه اروپا درژانویه ۲۰۲۰، دیگرباردرپهنه ی مناسبات اقتصادی و سیاسی جهانی مانند دوران پیش از عضویت در اتحادیه اروپا با چهره ی مستقل وارد میدان خواهد شد وبا توجه به پیشینه تجربه ی دراز آهنگ استعماری و ابر قدرتی گذشته، خواهد کوشید سهم بیشتری از سفره ی اقتصاد وسیاست جهان و یغمای آن داشته باشد. وجود کانادا و استرالیا و زلاند نو در کنار او بر اهمیت نقش انگلستان در معادلات جهانی می افزاید و وزنه ی آنگلوساکسونی- آمریکایی ، انگلیسی – راهم افزایش می دهد. انگلستان به تنهایی پنجمین اقتصاد بزرگ جهان وباکشورهای همبسته یاد شده، پس ازچین سومین رتبه اقتصادی در جهان را دارا ست. انگلستان در کنار آمریکا یکی از مهم ترین عوامل جنگ افروزی ها و سیاست کاری ها درجهان است ودر معادلات قدرت جهانی همچنان نقش مهمی خواهد داشت
هندوستان با رشد اقتصادی قابل توجه دردودهه اخیراینک ششمین قدرت اقتصادی جهان است وبا حدود ۱،۳۸ میلیارد نفر، دومین کشور پرجمعیت جهان پس از چین است ودرچند ساله آینده به پرجمعیت ترین کشورجهان بدل خواهدشد. هند به سلاح اتمی مجهزوازارتشی به نسبت نیرومند برخوردار است. اگرچه از نظرژئوپلیتیکی و درمناسبات سیاسی جهانی نقش جدی ای ایفا نمی کند اما در آسیا نیروی قابل توجهی است و اختلافاتش با پاکستان و چین موجب رقابت ها والتهابات منطقه ای می شود. هند می کوشد با ایجاد مناسبات نزدیک تر با آمریکا و افغانستان و استفاده اقتصادی از بندر چابهاردر ایران ، توازنی به سود خود در منطقه ایجاد کند. نکته ای که از دیدگاه تامین منافع ملی ایران باید به آن توجه داشت.
درجهان درهمریخته و نامتعادل کنونی هر کشوری از جمله میهن ما ایران، با این قدرت ها و روابط چند سویه و پیچیده اقتصادی و سیاسی و ژئوپولیتیکی آنها روبروست، قدرت هایی که جز به منافع شان به چیز دیگری فکر نمی کنند. بدون شناخت دقیق این قدرت ها و منافع آنها و آشنایی با برنامه های راهبردی شان در منطقه و جهان و توجه به پیچیدگی های مناسبات بین المللی و دوری از محاسبات خام اندیشانه و پوچ، برای تامین منافع ملی و حفظ کیان کشور ایران، کاری به سامان و درست انجام نخواهدگرفت. اتخاذ موضع سیاسی و انجام حرکت های راهبردی بر پایه شعارهای بلاهت بار و بی اثر مرگ برآمریکا و مرگ بر اسرائیل، و دخالت های بیجا در دیگر کشورها، وبرای تداوم حکومت و برای “ایجاد توازن وتعادل” با دادن امتیاز به چین و روسیه ، آنگونه که حاکمان جمهوری اسلامی بدان عمل می کنند نتیجه ای جز بر باد دادن منافع ملی و عدم توسعه و پیشرفت و نابودی اقتصاد کشور وافزونی فقر و بیکاری و پریشانی برای اکثریت بدست نخواهد آمد و وضعیت زندگی مردم هرروز بدتر ازپیش خواهدشد. فاجعه ای که در چهار دهه ی گذشته در جمهوری اسلامی شاهد آن بوده ایم.
اینکه با آغاز و گسترش پاندمی ویروس کرونا و بحران ژرف و بزرگ اقتصادی و اجتماعی وسیاسی و روانی برآمده از آن و بزرگترین رکود اقتصادی جهان پس از جنگ دوم جهانی که سبب بیکاری ده ها میلیون نفر در کشورهای گوناگون شده و به تعطیلی بسیاری از واحدهای تولیدی و خدماتی و همچنین واحدهای آموزشی و دانشگاهی منجر شده است، نقشه ژئوپلیتیک جهان با چه دگرگونی هایی روبرو خواهدشد چندان آسان نیست. هنوز ارزیابی همه جانبه ودقیقی از میزان خسارت ها ی احتمالی و چگونگی برون آیی ازاین بحران بزرگ در دسترس نیست. البته بحث ها و بررسی ها و ارزیابی ها و پیش بینی ها بصورت روزمره و با شدت بسیار ادامه دارد و پرسش هایی اساسی و جدی از سوی کارشناسان علم وسیاست و اقتصاد و مسائل استرتژیک مطرح می شوند، پرسش هایی جدی و اساسی مانند:
آیا نظام سرمایه داری جهانی در پیامد تاثیرات این بحران سراسری با دگرگونی های جدی ساختاری روبرو خواهدشد؟
آیا با مبارزات وبرآمدهای مردمی، از شیوه های ویرانگر نولیبرالی اقتصادی و اجتماعی ادراه کشورها دست کشیده می شود و مناسباتی عادلانه و یا عادلانه تری برقرار خواهد شد؟
آیا مناسبات قدرت های بزرگ بر پایه همکاری های منطقه ای و جهانی بیشتر و رقابت و درگیری کمتر سامان پیدا می کند و ازمیزان تنش ها و اختلافات ودرگیری های سیاسی و اقتصادی و ژئوپلیتیکی در جهان که بویژه با سر کارآمدن دولت مردم فریب و ناسونالیست و راستگرای ترامپ در آمریکا اوج گرفته است، کاسته خواهد شد؟
آیا تاثیرات اپیدمی کرونا سبب جابجایی قدرت در امریکا خواهد شد؟
آیا اتحادیه اروپا تقویت میشود یا ملی گرایی در میان کشورهای عضو اوج می گیرد وتقویت مرزهای ملی باردیگرمطرح می شود. آیا نیروهای راستگرای پوپولیست ملی گرا درشمار بیشتری از کشورها قدرت را در دست خواهند گرفت؟
آیا رکود اقتصادی در چین و کاهش صادرات و واردات کالا و کاهش سرمایه گذاری دراین کشور و انتقال بعضی از صنایع به خارج از چین، برنامه های ژئوپلیتیکی و اقتصادی چین در پیشبرد پروژه جاده جدید ابریشم را به تاخیر خواهد انداخت و یا آنرا با افزایش فشارهای آمریکا و دیگر رقیبان دگرگون خواهد ساخت؟
آیا روند خروج انگلیس از اتحادیه اروپا با دشواری ها و تشن های بیشتری همراه خواهد شد وبر دامنه ی مشکلات و بحران بزرگ حاصل از پاندمی کرونا در اروپا و انگلستان خواهد افزود؟
آیا کاهش شدید تولید و بهای نفت و بحران کرونا، روسیه را در تداوم سیاست های مداخله ی برون مرزی اش با دشواری روبرو خواهد ساخت؟ و آیا جمهوری اسلامی خواهد توانست بر ابر بحران هایی که با آن روبروست و اپیدمی کرونا آنها را ژرفت تر کرده است، چیره شود یا آنکه مردم ایران خواهند توانست گریبان خود را ار دست این نظام استبدادی و واپسگرا رها سازند؟
برای یافتن پاسخ به این پرسش ها و ده ها پرسش مهم دیگر ازاین دست، باید رویدادها ودگرگونی ها و چرخش اوضاع را در منطقه وجهان با دقت زیر نظر داشت و پی گرفت و با هم اندیشی های دقیق و کارشناسانه و بدون شتاب نمود ها را با شناخت ماهیت ها به ارزیابی نشست و چگونگی دگرگونی ها در جهان چند قطبی بنظر ماندگار را از نزدیک بررسی کرد .
درجهان بحرانی و پرآشوب کنونی انجام دگرگونی های اساسی برای دستیابی به آزادی و عدالت و رفاه بیشتر به سود مردمان، بدون آگاهی و خودآگاهی ژرف و بدون توجه جدی به معادلات قدرت در سطح جهانی و کوشش وتلاش بخردانه ی مشترک وهمه سویه امکان پذیر نیست.
عیسی پهلوان
۸.۶.۲۰۲۰ برلین