یادداشت های این بخش را پیشکش می کنم به خسرو باقرپور، که با افسون شعر، واژگان روزمره را می درخشاند و دستمایه تصویرهای تابناک شاعرانه می کند.
ابراهیم هرندی
٣۱۱. واشکافیِ رنگین کمان
رفتارهای برخی از سیاستمداران و روزنامه نگاران ِ انگلیسی در چند هفته گذشته در پیوند با انتخاب جِریمی کُربین به سمت رئیس حزب کارگر در آن کشور، نشان داده است که دموکراسی حتی در کشوری مانند انگلیس، چه دشمنانی در چه رده هایی از جامعه می تواند داشته باشد. انگلستان کشوری ست که دموکراسی در آن سنت است و انگلیسی ها، پارلمان خود را مادر همه پارلمان های کشورهای دموکراتیک جهان می دانند. با آنهمه، گزیده شدنِ دموکراتیک جِریمی کُربین، نماینده چپ گرای حزب کارگر، قدرتمندان و ثروتمندان آن کشور را چنان برآشفته است که همه رفتارها و کردارهای وی را از روز نخست در زیر ذره بین گذاشته اند و آرزومندند که بساطِ این – به خیال آنان بلوای بزرگ – هر چه زودتر در برچیده شود.۱
اگرچه آرزوی پیروزی جریمی کُربین در انتخابات آینده انگلیس، خوش خیالی ست، اما زمینه آنچه او را تا به اینجا آورده است، روزبروز فزاینده تر و استوارتر می شود. از سوِیی هر روز حقوق بیکاران و سالمندان و دردمندان و بینوایان و بیماران ذهنی و روانی کاسته می شود. از سوی دیگر، هر ماه شمار ورشکستگان بدون تقصیر چنان بالا می رود که به تازگی دولت انگلیس، ناچار شده است که پروسه اعلام ورشکستگی را دشوارتر کند. اکنون ماه هاست که هر روزه بر شمار لشکرِ گرسنگان و بینوایانی که هر هفته بسوی گداخانه های مردمی برای گرفتن خورا ک هفتگی خود روانند، افزوده می شود. بنیاد تاریخی راونتری که مرکز دیدبانی تهیدستی در انگلیس است، در گزارش تازه خود، روندها و رویدادهای اقتصادی در چند سال گذشته را کوششی برای بازگرداندن کشور به دروان پیش از انقلاب صنعتی دانسته است.۲
افزون بر گرفتاری های آنیِ کاستن بودجه های رفاهی، برنامه های اجتماعیِ دولت های دست راستی در کشورهای اروپایی بازتاب های بزرگ و دراز مدتی نیز دارد که پیامدهای آن در آینده آشکار می شود. تا بدانی که چه می گویم، دراینجا و اکنون به یک نمونه از آن ها، اشاره کوتاهی می کنم. گفتم که دموکراسی در انگلیس، سّنت است. این سنّت با پیدایش انقلاب صنعتی که از همین کشور آغازشد، سبب شد که برنامه خدمات بهداشتی و رفاه اجتماعی، در سراسر بریتانیا فراگیر شود و همه شهروندان آن کشور را پوششی همگون دهد. چنین شد که از سده نوزدهم ترسایی به این سو، مردمِ همه شهرها و روستای انگلستان، دسترسی کم و بیش یکسانی به خدمات بهداشتی، آموزشی، اجتماعی و شهری مانند شهرداری، دادگستری، پلیس، پست و تلگراف و تلفن و…، داشته باشند. این چگونگی فرآیندی را فراهم آورد که در پی آن صنعت و فرهنگِ شهرنشینی، به دور افتاده ترین روستاهای کشور نیز رفت. چنین است که انگلیس یکی از انگشت شمار کشورهایی ست، که روستا به معنای زیستگاهی که در برابر شهر از خدمات شهری محروم است، ندارد. این چگونگی سبب می شود که روستائیان نیازی به کوچیدن به شهرهای بزرگ نداشته باشند، زیرا که هرآنچه برای زندگی خود نیاز دارند، از بیمارستان و گردشگاه گرفته تا خدمات آموزشی و اداری و آب و برق و گاز و تلفن و فروشگاه، در روستای خود و یا روستا و یا شهرک همجوارِ خود دارند.
فراهم آوردنِ خدمات اجتماعیِ فراگیر و سرتاسری، گفتمانی سیاسی- اجتماعی ست و نیاز به برنامه ریزی و بودجه دولتی دارد. این که هر روز مردم بتوانند از شهر و روستای خود به شهرهای دیگری با ترن سفر کنند و یا اداره پُست نامه های مردم روستایی را نیز، چنان برساند که در لندن می رساند، بهایی دارد که دولت ناگزیر از پرداختن آن برای کاستن فشار جمعیت بر شهرها و پیش گیری از هجوم روستائیان به آن هاست. این گونه است که لندن و پاریس، حلبی آباد ندارند. البته این چگونگی اکنون چندی ست که در کشورهای اروپایی رو به دگرگونی نهاده است. خصوصی سازی بسیاری از خدمات همگانی مانند راه آهن و آب و برق و گاز و پست و بخش هایی از خدمات بهداشتی سبب شده است که رفت و آمد با ترن به بسیاری از روستاها در انگلستان دشوار شود و خدمات اجتماعی وهمگانی دیگر نیز از دسترس همگان دور شود. اگر روزی هر شهر و روستا، بیمارستان ویژه خود را داشت، اکنون در بسیاری از جاها، تنها یک بیمارستان برای مردم چند شهر و روستا باز مانده است. نیز چنین است سرگذشت اداره پلیس و آتش نشانی و خدمات مددکاری اجتماعی و…. این چگونگی، ناخشنودی همگانی را در شهرها و روستاهای کوچک دامن زده است.
روندی را که انقلاب صنعتی انگلستان در سده نوزدهم در آن کشور آغاز کرد و دامنه خدمات اجتماعی را از شهرهای بزرگ به سوی شهرک ها و روستاها گسترد، اکنون دولت محافظه کار انگلیس، با شتابی بی امان به واگستری آن پرداخته است. اکنون جوانان شهرها و روستاهای دور دست، اندک، اندک بسوی شهرهای بزرگ روانه می شوند و چنان می نماید که در آینده ای نه چندان دور، کشوری که پیشاهنگ صنعت و فرهنگ شهروندی مدرن بوده است، مانند کشورهای پیرامونی درگیر گرفتاری های زیستبومی و شهروندی آنچه جهان سومی خوانده می شود، گردد.
………….
۱. یک روز پس از پیروزی جریمی کُربین، برخی از روزنامه های انگلیس او را به دزدی ساندویچ متهم کردند. لینک زیر:
www.huffingtonpost.co.uk
۲. برای نمونه، نگاه کنید به سه لینک زیر:
www.jrf.org.uk
www.excellolaw.co.uk
www.bbc.co.uk
***
٣۱۲. عقب افتادگی
در اندیشیدن به گفتمانِ فرهنگ و مقایسه فرهنگ ها با یکدیگر، ارزشدواری و نمره دادن و کهتر و مهتر پنداری و یکی را برتر از دیگری انگاشتن، کار پوچ و بیهوده ای ست. فرهنگِ هر سرزمین، نسخه ویژه ای برای زیستن انسان در زیستبوم آن سرزمین است. نسخه ای برای سازگاری با آن زیستبوم در راستای ماندگاری نسل انسان در آن. فرهنگ اسکیموها، بهترین فرهنگ برای زیستن در سرزمین های یخ بسته قطبی ست و فرهنگ بادیه نشینان بیابان های سوزانِ عربستان، بهترین گزینه برای چگونه زیستن در بیابان و ستیز با تشنگی و گریز از گرما و گرسنگی و مرگ. چنین است که می گویم، برابر نهادن فرهنگ ها با یکدیگر با هدف مقایسه کردن، کاری بیهوده است، زیرا که هر فرهنگ برای مردم سرزمین خودش سودمند وکاراست.
بنابراین، مفاهیمی چون؛ پیشرفت و پسرفت و عقب ماندگی و جلو افتاده و… یعنی چه؟ پس این که می گویند؛ نگذاشتند که ایران پیشرفت کند، و یا آن که زیمبابوه کشور عقب افتاده ای ست و یا ما را عقب نگه داشتند به چه معناست؟ این پرسش را از گوگل که پرسیدم، نزدیک به هفتصد هزار پاسخ یافت، از جمله این جمله از امام خمینی؛ “ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، ما با او مخالف هستیم.” پیداست که دامنه این کژاندیشی و شهید نمایی، دامن امام امت را هم گرفته بوده است!
این هم نام چندتا از کتاب ها و مقاله ها در باره علل عقب ماندگی ایران از گوگل.
اسرار عقب ماندگی شرق
ما چگونه، ما شدیم: ریشه یابی علل عقب ماندگی در ایران
چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت
یست عامل عقب ماندگی ما ایرانیان.
علل عقب ماندگی ایران
چرا عقب مانده ایم ؟
آیا نفت عامل عقب افتادگی ایران است؟
مدرنیته ایرانی : روشنفکران و پارادایم عقب ماندگی ایران
عقب ماندگی ایران در نسل سوم
نقش عثمانی در عقب ماندگی ایران
دلایل عقب افتادگی و عقب ماندگی ایران
میدانم که از زمان شکست سپاه عباس میرزا از ارتش روسیه تاکنون، همواره پرسش درباره “عقب افتادگی” در فهرست گفتمان های روشنفکری ایران بوده است. اما ذهن من بجای پاسخ جویی، با شنیدن و یا خواندنِ این پرسش، چند پرسش دیگر می کند. یکی این که عقب افتادگی از کی یا چی؟ مگر ما باکسی قرارداد پیشرفت بسوی کسی، چیزی و یا جایی را بسته بودیم که از آن عقب بیفتم؟ مگر ما در مسابقه با کسی شرکت کرده بودیم که اکنون دنبال چرایی شکست خود هستیم. مگرما….
اما خودم را به کوچه علی چپ نزنم! مراد از این عقب افتادگی و یا ماندگی این است که چرا کشور ما امروز مانند کشورهای غربی نیست و ما متاسفانه (؟) ایرانی مانده ایم؟ اما مگر قرار بوده است که غربی بشویم و یا باشیم؟ اگر لایه های رویین این پرسش تاریخی را کنار بزنی، می بینی که با بُغضی تاریخی روبرو هستی که تا زمانی که نترکد، راه نفس کشیدنِ آزاد برای ما باز نمی شود. بُغضی که گرداگرد عقده ای تاریخی شکل گرفته است تا ما را از سمپاشی غده چرکین آن عقده در امان بدارد. عقده کنده شدن از جایگاه افسانه ای خویش در ایرانی که دلِ عالم پنداشته می شد و پرتاب شدن به پیرامون جهانی بیگانه.
***
٣۱٣. احمد شاملو
احمد شاملو، شاعری بزرگ، زبان آوری بی همتا، روزنامه نگاری شتاب زده و جنجالی، پژوهشگری نابلد و اندیشمندی شفاهی بود. او همچنین روشنفکر زمانه خود بود و مانند دیگر روشنفکرانِ آن روزگار، می دانست چه نمی خواهد، اما نمی دانست چه می خواهد و یا آن که خواستار چگونه جامعه ای باید باشد. انگشت شماری از آن روشنفکران که می دانستند چه می خواهند و برای آیندهِ کشور نسخه می پیچیدند، در رهنمودها و راه گزینی های خود نشان دادند که چیزی درباره گفتمان ها، پدیده ها و موضوعاتی که می گفتند و یا می نوشتند، نمی دانستند و آگاهی و دانش چندانی درباره آن ها نداشتند. این گونه بود که پس از انقلاب و بلواهای پیآیندِ آن، پرونده بسیاری آنان برای همیشه بسته شد. نمونه این روشنفکران، جلال آل احمد بود که شاید بلندپایه ترین روشنفکر ایرانی در زمان خود پنداشته می شد. آل احمد رویکرد به شرق را برای درمان غرب زدگی پیشنهاد کرده بود و با ستایش از کسانی چون شیخ فضل الله نوری و خمینی، اسلام را ابزار مناسبی برای در امان بودن از آسیب های فرهنگ غربی می پنداشت.
برپایی حکومت اسلامی در ایران سبب شد که همه دستاوردهای اندیشگیِ جلال آل احمد در اندک زمانی پوچ و بیهوده پنداشته شود و پرونده وی در گستره روشنفکری ایران بسته شود. احمد شاملو در شعری که بمناسبت مرگ آل احمد نوشته بود، او را “مردِ روشن که به سایه رفت”، خوانده بود. پس از انقلاب، که درخت اندیشه ها و آرمان های آل احمد به بار نشسته بود و شاید پنداره روشن وی در ذهن شاملو به تاریکی گراییده بود، گفته بود که آن شعر را برای آل احمد ننوشته بوده است.
احمد شاملو، فرزند زمان خویشتن و بود، در زمانه ای که ستیز کهنه و نو از میدان سیاست به گستره های دیگر تارانده شده بود، زمانه از او شاعری خطابه سرا و رجَزخوان ساخته بود و پرچم مبارزه با سنّت گرایان فرهنگی را بدست او سپرده بود. این چگونگی نام شاملو را تا به امروز، در تیررس مرزبانان سنّت های کهن و ملاهای ادیب قرار داده است. برای نمونه ببینید شفیعی کدکنی در نامه ای به دوستی، درباره وی چه نوشته است:
“حق این است که شاملو را برای نسل جوان امروز باید «تجزیه» و «تحلیل» کرد. ممکن است در این تجزیه خیلی از محسنات او تبدیل به نقاط ضعف شود ولی به هر حال، از این کار گزیری نیست. این کار را آیندگان با بی رحمی خواهند کرد. اگر جوانان امروز بدانند که شخصیت ادبی آقای شاملو چگونه تشکیل شده است، هرگز این گونه عمر خود را صرفِ شعر، آن هم شعرِ این طوری – که در روزنامه ها می بینیم – نخواهند کرد. تو بهتر از هر کسی می دانی که آنچه ا. بامداد یا احمد شاملو را می سازد اگر به صد جزء تقسیم شود، پنجاه تا شصت درصدش ربطی به شعر ندارد. این شهرت و اعتبار نتیجه پنجاه شصت سال حضور مستمر در روزنامه ها است. مدتی حزب توده او را بزرگ می کرد، بعد سلطنت طلب‌ها، بعد چریک ها، حالا هم همه ناراضیان از اوضاع کنونی. و این بزرگ کردن ها به هیچ وجه صد در صد به شعر او مربوط نیست، مربوط به موقع شناسی اوست و به قول خودش – با الهام از تعبیری از مایاکوفسکی – «سفارش زمانه» را پذیرفتن. نه اخوان، نه فروغ، نه نیما، نه سپهری، هیچ کدام این طوری سفارش زمانه را نتوانستند بپذیرند. در تهران که بودم، یکی از دانشجویان علوم اجتماعی صد شماره مجله “آدینه” را برای یک مطالعه فرهنگی تحلیل کامپیوتری کرده بود. می گفت: در این صد شماره، در تمام شماره ها – جز چند مورد استثنایی – نام شاملو آمده است و در تمام موارد با القابی از نوع «شاعر بزرگ مهین ما»، «شاعر بی همتای»…. … عناوینی که الان به یادم نمانده و راست می گفت…. درباره شاطر عباس صبوحی اگر تبلیغ شده بود حالا جایزه نوبل را به اولاد و احفادِ شاطر عباس می دادند، شاملو که جای خود دارد. می بینی که از صد جزء سازنده شخصیت او، چهل پنجاه درصدش که مربوط به شعر اوست با چه ضمایمی همراه شده است تا به این حد رسیده. آن شصت درصد یا پنجاه درصد دیگر عبارت است از سردبیر ده ها نشریه داخل و خارج مملکت بودن از “سخن نو” پنجاه سال پیش تا “آشنا” و “خوشه” و “کتابِ هفته” و “کتابِ جمعه” و “ایرانشهر” و از نویسنده “کتاب کوچه” بودن تا… و از مترجم «پابرهنه‌ها» و شعرهای «لورکا» و «آراگون» بودن تا… و از داشتن آن صدای گرم و سوخته ای که شعرهای خودش را و نیما و مولوی و خیام و حافظ را بخواند و در هر خانه روشفکری نواری از او موجود باشد و از درگیری های ادبی او با خانلری و نادرپور و… تا درگیری با سعدی و فردوسی و انکار شاعری آنان. اینها آدم را شاعرتر نمی کند ولی مشهورتر که می کند.”۱
این متن کوتاه، نمونه درخشانی از نوشته سنّت گرای کلافه ای ست که پرخاشگر و درشت گو، در خیالِ خود به میدان مبارزه با نماد ادبیاتِ مدرن فارسی رفته است. از اینرو، نویسنده در اینجا، بجای شعر ِشاملو، خود او را تجزیه و تحلیل می کند و به “صد جزء شخصیت ادبی” می پردازد. در این راستا، نیم جمله ی “حالا هم ناراضیان از اوضاع کنونی” درخور پُرنما کردن و درنگ و اندی ژرف اندیشی ست، زیرا که این ناراضیان را در برابر “راضیان از اوضاع کنونی” آورده است که نویسنده خود را یکی از آن ها می داند. پس “از این موضوع چنین برمی آید که”، همه فتنه ها زیر سر این ناراضیان است که مانند پیشینان ناخلف خود، یعنی توده ای ها و سلطنت طلب ها و چریک ها، این جور آدم های ناباب را پررو می کنند. چیدمان واژگانی این جمله چنان است که انگار نویسنده، “سلطنت طلب ها” و “چریک ها، را بجای اراذل و اوباش آورده است تا “عفت کلام” را حفظ کند.
به کجا چنین شـتابان؟
اگرچه در این نوشته، شفیعی درصدی از اعتبار شاملو را بازتاب شعرش می داند، اما در دو سطر پس از آن می نویسد که؛ ” این بزرگ کردن ها به هیچ وجه صد درصد به شعر او مربوط نیست.” سپس بی که سخنی از شعر شاملو بمیان بیاورد، می نویسد؛ “می بینی که از صد جزء سازنده شخصیت او، چهل پنجاه درصدش که مربوط به شعر اوست با چه ضمایمی همراه شده است تا به این حد رسیده.” اما من هرچه کردم، نتوانستم آنچه را که استاد شفیعی نوشته است، ببینم زیرا که در این نوشته، سخنی از شعر شاملو نرفته است. البته یاد گرفتم که شخصیت شاملو، “صد جزء داشته است، اما با آن تبلیغاتی درباره اش شده است، شاطر عباس صبوحی هم می توانست نوبل بگیرد، اما شاملو نتوانست!”
ریچارد رورتی، فیلسوف امریکایی برآن است که هر کسی، خوشه ای واژه در ذهن خود دارد که با کاربرد واژگآنِ آن، به بهنمایی باورهای خود می پردازد و رفتارها و کردارهای خود را با کمک آن واژگان، درست و بجا می خواند. رورتی واژگان این خوشه زبانی را، “واژگان پایانی” نام نهاده است.۲ این واژگان باردارند و هر یک از آن ها آبستنِ ارزشی ویژه است تا ذهن شنونده و یا خواننده را بسوی اندیشه ویژه ای رهنمون شود. واژگان پایانی، درهر گفته و یا نوشته، نشان دهنده هدف نهایی نویسنده اند و با برنمودن آن ها می توان پرده های تعارف و تظاهر و ترفند را از روی هر سخن به کنار زد و از واقعیت آن سخن، به حقیقت پنهان در آن پی برد. بد نیست نگاهی به چندی از این گونه واژگان در این نوشته شفیعی کدکنی بیاندازیم.
هدف شفیعی کدکنی در این نوشته، این است که بگوید شاملو شاعر درخشانی نیست و بخش بزرگی از آنچه او را شخصت بزرگی در روزگار ما کرده است، هیچ پیوندی با شعرش ندارد. البته شفیعی می تواند و حق دارد این گونه درباره شاملو بیندیشد. اما چون زهره نوشتن چنین سخنی را درباره شاملو، به شیوه ای آشکار و برهنه نداشته است، با دست یازی به واژه های پایانی، به ترفندی دست زده است که پایاندادِ آن توهینی آشکار به هوش خواننده ی نوشته خود اوست. در سه جمله نخست، حق، نسل جوان، تجزیه و تحلیل، آیندگان و بی رحمی، واژگان پایانی هستند. با کاربرد ِاین واژگان، نویسنده به خواننده هشدار می دهد که اگرچه “ممکن است در این تجزیه خیلی از محسنات او (شاملو) تبدیل به نقاط ضعف شود ولی به هر حال، از این کار گزیری نیست.” در این جمله، نویسنده خود را نگرانِ آشکار کردنِ نقاط ضعف شاملو نشان می دهد، اما از سویی نیز، خود را ناچار از این کار می داند. چرا؟ برای آن که چون این کار، روشنگری برای نسل جوان است و او خود را ناگزیراز آن می داند. پس حق آن است که این تجزیه و تحلیل را بکند زیرا که روشن کردن نسل جوان هدفی بس والاتر از بزرگ نگهداشتن شاملوست. اگر نکند، “این کار را آیندگان با بی رحمی خواهند کرد.” بازهم یعنی که این کار خدمتی به شاملوست.
در جمله پس از آن، واژه های شعر، شخصیت ادبی، صرف شعر، شعر این طوری، کلیدی و پایانی هستند. این جمله با، “اگر جوانان امروز بدانند..”، آغاز می شود که گویای توطئه ای برای پنهان کردن حقیقتی بزرگ از جوانان امروز است! نیرنگی که سبب می شود جوانان وقت گران بهای خود را بیهوده و آسان، در راه ” شعر ِاین طوری” هدر کنند.
باید گفت که آنچه شفیعی کدکنی را در این نوشته و در جاهای دیگر، به گستاخی درباره شاملو واداشته است، دشمنی فردی نیست، بلکه وی چون خود را متولی امامزاده شعر کهن می داند، احمد شاملو را که نگرش و شعر و سخنانش از جنس و جهان دیگری ست، ویرانگر ادبیات کهن می پندارد و او را گمراه کننده ی شاعران جوان می داند. هنگامی که شفیعی درباره شاملو می نویسد که ؛ “سی سال است که او، بدون اینکه قصد سوئی داشته باشد، دو سه نسل از جوانان این مملکت را سترون کرده است که حتی یک مجموعه درخشان، حتی یک شعر درخشان، حتی یک بند درخشان که خوانندگان جدی شعر بپسندند نتوانسته اند بسرایند.”، شفیعی پیش از آن که سخنی درباره شاملو بگوید، ذهنیت بومیایی شده و سنّتی خود را به خواننده می نمایاند. او آخوند زاده ای ست که جایگاه فرهنگی و اجتماعی اش، به ناگزیز او را در ستیز کهنه و نو، در رده مبارزان با مدرنیسم و برآیندهای آن جای داده است. از اینرو، شگفت آور نیست که وی نام احمد شاملو را با شاطر عباس صبوحی در یکجا بیاورد و درباره او چنین بنویسد:
“سی سال است که او، بدون اینکه قصد سوئی داشته باشد، دو سه نسل از جوانان این مملکت را سترون کرده است که حتی یک مجموعه درخشان، حتی یک شعر درخشان، حتی یک بند درخشان که خوانندگان جدی شعر بپسندند نتوانسته اند بسرایند.” گرفتاری این استاد سنتی ادبیات فارسی این است که به پدیدارهای جهان مدرن از نگرش سنتی می نگرد و عیار آن ها را با سنجه های کهن می سنجد. از اینرو شعر درخشانی را که مراد اوست، در شعر هیچ شاعر مدرنی نمی توان یافت.٣
اگر از چشم انداز تعریفی که شفیعی کدکنی از شعر دارد، سازه های اساسی شعر را زبان و اندیشه و خیال بدانیم، آن گاه می توانیم بگوییم که هرچه فرهنگی از چشم انداز مدرن دورتر باشد، عنصر اندیشه در شعر آن فرهنگ پُرنماتر است و عنصر خیال کم سوتر. ادبیات، در جهان پیش مدرن، ابزاری برای جا انداختن اخلاق و ارزش ها و آرمان های فرهنگی در هر زمان است. ابزاری کارآمد که ارزش های پذیرفته شده روزگار را با ترفندهای ذهن پذیری مانند وزن، قافیه، ردیف، تکرار، تسجیع، تناسب، مطابقه و دیگر صنایع آهنگ آرای شعر، در ذهنِ مردم می نشاند. این چگونگی در بیشتر زمان ها بیرون از حوزه آگاهی مردم روی می دهد. برای نمونه، بار ارزشی بسی بیش از بسیاری از شعرهای کلاسیک فارسی، همه در راستای ارزشمندی پدر سالاری و آئین های دینی و دلسپاری به خدا و پذیرفتن آداب و رسوم رایج فرهنگی و کار و کوشش و همه چیزهایی است که می توانند به ماندگاری نظم موجود اجتماعی کمک کنند.
در فرهنگ ایرانی که در آن شعر تا سده پیش، بارکش همه هنرها بود، تا پیش از پیدایش چشم انداز شعر نیمایی، منظومه سرایی، شاعری خواند ه میشد. یعنی که نگارش ِمنظوم و نوشتن بازتاب های هر کوشش ذهنی به زبانی فشرده و آهنگین، شعر خوانده می شد. البته گرانان و دریا دلانی چون فردوسی و حافظ، از جدایی شعر از نظم، آگاه بوده اند. برای نمونه، فردوسی بزرگ، در شاهنامه جاودان خود می گوید که، “بنا کردم از نظم کاخی بلند” و یا مولوی دارد که؛ “قافیه اندیشم ودلدار ِ من/گویدم مندیش جز دیدارِمن”. اما با پیدایش چشم انداز ِ شعر نیمایی، بار دیگر فضایی برای پرداختن به گوهر شعر پدید آمد. این که می گویم بار ِ دیگر، برای این است که شعرناب و ارجمندی گوهر ِشعر، در سنّت ادبی ما پیشینه دراز دامنی دارد و پیشینیان شعر را سخن پّران و خیال انگیز می دانستند و نه سخن حکمت آمیز و اخلاق آموز.
در فرهنگ مدرن، شعر نیز، چون هنرهای دیگر، بسوی گوهر خود می گراید و نقش ابزاری آن در پاسداری از ارزشهای رایج اجتماعی کمتر می شود. اما در چشم اندازهای دیگر، شعر، ابزاری برای آموزش و پرورش اخلاقی و یا پُرنما کردن و سپارش اندیشه ای زمانمند به مردم و یا هدفهای دیگر فردی و اجتماعی است. چنین است که بسیارانی در کشور ما سخنان شیرین و دلپذیر و یا حکمت آمیز و دانش آموز را شعر می دانند و بسیاری از این سخنان را ازبر می کنند و گاه برپیشانی نامه ها و نوشته های خود می نشانند. “برو شیر ِ درنده باش ای دغل”، و یا، “با ادب باش تا بزرگ شوی” و یا “نابرده رنج گنج میّسر نمی شود”، همه پندهای سودمندی است، اما هیچ یک از آن ها را شعر نمی توان خواند همچنان که هیچ یک از قصیده های خاقانی و شیخ شبستری و ثمرات و رشحات و نغمات و قطرات و لمعات و نفخاتِ آسیدعباس فرات را.
شعر نو، نه به درد سپارش به حافظه برای زمزمه کردن پای منقل می خورد و نه برای زار زدن و ناله – آواز در دستگاه های موسیقی سنتی سروده می شود. فراتر از آن، گرایش شعر به گوهر ناب هنر در نگرش مدرن، هماره آن را از سودمندی باز می دارد و از فرگون شدن برای ترابری بندها و پندهای اخلاقی دور می کند. این شعر شاملو، نمونه ای از آنچه می گویم است:
یله بر نازکای چمن
رها شده باشی
پا در خَنکای شوخ ِ چشمه ای،
وزنجره
زنجیره بلورین صدایش را ببافد
در تجرد شب
واپسین وحشت ِ جانت
ناآگاهی از سرنوشت ستاره باشد.
غم سنگینت
تلخی ِ ساقه علفی که به دندان می فشری
ولو شدن در دامن طبیعت – یعنی همان که از دیدگاه رسمی سیستم اخلاقی جامعه ما، “عین بطالت” خوانده می شود – و نیز- رها کردن پا در خنکای چشمه – بجای پا بر زمین سخت استوار داشتن و – دل سپردن به بافه های بلورین آواز زنجره – یعنی آنچه که تاکنون گوش های ما آموزش و پرورش شنیدن آن را ندیده است و دل هایمان اجازه و فرصت رفتن با آن را نداشته است.
خانه نخست این شعر که با تصویرهای بسیار درخشان ِ “نازکاری چمن”، “خنکای شوخ ِ چشمه” و، “زنجیره بلورین صدای زنجره” همراه است، با ما از همراهی با طبیعت و یکی شدن با آن سخن می گوید. پس اگر راه این است، آنچه را که ما تا کنون ” صلاح کار” می پنداشته ایم، عین گمراهی بوده است.
در تجرد شب
واپسین وحشت ِ جانت
ناآگاهی از سرنوشت ستاره باشد.
غم سنگینت
تلخی ِ ساقه علفی که به دندان می فشری.
جامعه برآن است تا هماره همه را درگیر روزمرگی بدارد و ذهن همگان را در راستای کارکرد نهادهای خود بکار گیرد. از اینرو، همه مردم همیشه با واهمه های بی نام و نشانی که هیچ بنیاد خِرَد پذیری ندارد، در کلنجارند وهماره نگران رویدادهای ناگواری هستند که هرگز روی نخواهد داد. شاعر در این شعر در آرزوی زمانی است که بزرگترین نگرانی انسان ناآگاهی از سرنوشت ستاره ای باشد که به آن خّیره می شود و سنگین ترین غم جانش تلخیِ ساقه علفی که در آن حال به دندان می فشرد.
خنیای طرب به گاهِ تباهی
افسونِ دیو می گسلد
آنسان که عشوه ختمی
رهگذری را تا فراسوی هشیاری
میخکوب می کند
نسیم،
در انتظارِ گیسوانِ تو
پرسه خواهد زد
و،
ـ فردا ـ
در انگورِ چشم های تو به بار خواهد نشست.
یادداشت ها:
…………………………………….
۱. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (۱۳۹۰)، با چراغ و آینه؛ در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران. نشر سخن، تهران.
۲. The Linguistic Turn, Essays in Philosophical Method, (1967), ed. by Richard M. Rorty, University of Chicago press, 1992.
