آقای خامنه ای!
در سالهای گذشته از سوی دوستدارانتان مقایسه ای بین آخرین پادشاه صفویان شاه سلطان حسین با برخی از شخصیتهای سیاسی و به ویژه با محمد خاتمی صورت گرفته که خودتان نیز به شیوه های گوناگون نقشی در آن داشته اید.
آن گاه که فرمودید:”اگر روزی در میان مسئولان کشور بی جرات و ضعیفی هم چون شاه سلطان حسین پیدا شود… کار مملکت و جمهوری اسلامی تمام است چرا که مسئولان ترسو و مقهور ملتهای شجاع را نیز به ملتهای ضعیف تبدیل می کنند.”
پس از این بود که دوستدارانتان مشغولِ شاه سلطان حسین یابی شدند و سرانجام قرعه ی فال به نام محمد خاتمی زدند. البته خودتان نیز گاه و بیگاه در همین آتش دمیده و باز هم فرمودید: “ببینید چه ویژگی هایی آن جریان خاص دارند که بوش – رییس جمهور آمریکا – از آنان حمایت می کند؟”
از این جا دیگر تردیدی نماند که گویی شاه سلطان حسین و محمد خاتمی دو روح در یک پیکر به شمار می روند و از همین روی باز هم دوستدارانتان آن ویژگی هایی که برشمردید را چیزی جز روحیه ی شاه سلطان حسینی ندانستند. از ضعف و ترس گفتند و این که شاه سلطان حسین در برابر دشمن خارجی نایستاد و به دست خود تاج بر سر محمود افغان نهاد و غیره و این همه را در محمد خاتمی یافتند.
و البته و صد البته کسی را هم شهامت آن نبود چیزی خلاف این بگوید.
باری مرا کاری با اصلاح طلبی و اصول گرایی و براندازی و غیره نیست و وکیل آقای خاتمی هم نیستم اما در این باره پرسش ها و تردیدهای بسیاری وجود دارند که بد نیست به آنان اشاره کنیم.
سخن بر سر شباهت است چون هیچ انسانی انسان دیگری نیست چون مهمترین ویژگی هستنده ها بی همتایی آنان است.
بر این پایه باید دید چه کس و یا کسانی را شاه سلطان می توان پنداشت. البته این امر آسانی نیست چون پیش از همه با این هشدار پلاتون – افلاتون – روبرو خواهیم شد که حقیقت را می جُست و بر این باور بود که اگر حقیقت را بجوییم و ندانیم حقیقت چیست چه گونه می توانیم آن را بیابیم و اگر هم دست یافتیم چه گونه بدانیم همان چیزی ست که می جُستیم؟
پس آغاز بررسی چیزی جز شناخت شاه سلطان حسین نخواهد بود. باید او را بشناسیم و بدانیم کدامین ویژگی ها او را به پایه ی شاه سلطان حسینی فرو افکنده است.
البته خود شما و بیشتر منصوبانتان از ترسو نبودن و عدم مقاومت در برابر دشمن خارجی و تاج بر سر محمود افغان نهادن گفته اید و سپس این ویژگی ها را در محمد خاتمی یافته اید.
آیا آن چه برشمردیم بازتاب حقیقت است؟ به گمان من نه!
ستیز و نبرد شاه سلطان حسین با محمود افغان ربطی به دشمن خارجی نداشت چون افغانستان هم بخشی از قلمرو حکومت صفوی به شمار می رفت، یعنی این یک ستیز داخلی بود.
شاه سلطان حسین کسانی را به حکومت آن دیار منصوب می کند که بیشترین ستمها را بر مردمان روا داشتند. در این باره داستانها گفته شده از دزدی و چپاول و تجاوز به زنان و غیره؛ که سرانجام مردمان جان به لب آمده شوریدند و زیر پرچم محمود افغان گرد آمدند و بر شاه چیره شدند. و البته هم چون موارد دیگر در تاریخ پس از پیروزی همان کارهایی را کردند که شاه سلطان حسین و منصوبانش کرده بودند.
بنابراین مقاومت در برابر دشمن خارجی و غیره ذره ای حقیقت ندارد اما با این همه در همین بازگویی تاریخ می توان به یکی از ویژگی های شاه سلطان حسین پی برد؛ این که منصوبان او بر مردمان ستم روا داشتند و سرکوبشان کردند و اموالشان را دزدیدند و غیره.
پس همان گونه که می بینید هیج کدام از این داده ها نقطه ی تماسی با محمد خاتمی ندارد.
پس مقایسه ی این دو کاری ست بیهوده و امری ناستوده زیرا منصوبان او جور و ستم بر مردمان روا نداشتند و اگر هم ستم و یا کشتاری بود منصوبان شما این کار را انجام دادند که از ذکر تک تک موارد چشم می پوشیم.
مساله ی مهمتر شیوه ی گزینش محمد خاتمی است که با انتخاب مردم و در یک انتخابات صورت گرفت. اگر انتخابات را غیرآزاد هم بدانیم – که چنین هم بود – باز هم ذره ای از این حقیقت نمی کاهد که او با رای میلیونها ایرانی برگزیده شد .
این نکته از آن روی اهمیت دارد که شاه سلطان حسین نه با خواست مردم بل با خواست تعداد اندکی از چهره های پرنفوذ و به ویژه فقیهان و در راس آنان محمد باقر مجلسی به پادشاهی رسید که این هیچ شباهتی با انتخابات نیمه آزاد هم ندارد.
نمی دانم چرا بی اختیار به یاد چند ده فقیه افتادم که به رهبری مرحوم رفسنجانی در مجلس خبرگان گرد هم آمدند و بدون رعایت موازین قانونی مُهر بر رهبری شما زدند. البته سوگند نمی خواهم این دو را یکی بدانم ولی از سوی دیگر بر شباهتها هم نمی توان چشم پوشید چرا که امام جمعه ی سابق شهر رشت، احسان بخش، بارها و بارها در جمع های خصوصی و حتا نیمه خصوصی درباره ی این گزینش گفته بود که “اونه امن باوردیم.” – او را ما آوردیم – ؛ یا این که “سید علیه کی امن چاکودیم رهبر” – سید علی را که ما رهبر درست کردیم – ، و یا این که “سید علیه امن بنه ایم” – سید علی را ما گذاشتیم -.
از سوی دیگر باید گفت محمد خاتمی به هیچ روی با شاه سلطان حسین قابل مقایسه نیست زیرا خاتمی مسئول دستگاه اجرایی کشور بود در حالی که شاه سلطان حسین حکومت مطلقه داشت و فقط با کسانی قابل مقایسه است که چون او ولایت مطلقه داشته باشند.
البته باز هم باید بگویم که ولایت مطلقه به خودی خود نماد سلطان حسینی نیست و ویژگی های دیگر هم لازم است زیرا بسی پادشاهان که حکومت مطلقه داشتند ولی کمترین شباهتی با شاه سلطان حسین ندارند.
اما نکته ی دیگر همان چیزی ست که بسیاری به آن اشاره دارند و آن هم چیزی نیست حز این که شاه سلطان حسین با دستان خود تاج پادشاهی را بر سر محمود افغان نهاد.
البته این چندان به سخن ما ربطی ندارد و بیشتر با درون انسان سر و کار خواهد داشت، زیرا ما “جاسوس القلوب” نیستیم و نمی دانیم در درون و اندیشه ی شاه سلطان حسین چه می گذشته است. شاید می خواست از دنیا بگریزد و به عبادت بپردازد؛ شاید نمی خواست دین خود را به دنیا بفروشد چون همه اعتراف دارند که او انسان خداترسی بوده و بسیاری نیز او را “ملا حسین” می خواندند.
ما چه می دانیم! شاید مقام ملا حسینی را بر شاه سلطان حسینی ترجیح می داد.
راستش را بخواهید من در گذشته این اندازه رواداری نداشتم و به سرعت قضاوت می کردم که خوشبختانه رویدادی این عادت زشت مرا زدود و مدارا را به من نمود. آن رویداد چه بود؟
روزی از زبان شما شنیدم که دقایقی پیش از رهبری خودتان فرمودید که اگر احتمال رهبری شما هم مطرح شود به حال ملت باید خون گریست.
باری چون این شنیدم برافروختم و به سرعت قضاوت کردم؛ اما خوشبختانه دوستداران شما آمدند و رمز گشادند و گفتند که شما علاقه ای به امر دنیایی نداشتید و شکسته نفسی فرمودید و میل خودتان نبوده است.
پس شتاب زده قضاوت کردم چون از درون شما خبر نداشتم. و از آن زمان درباره ی پدیده هایی که با درون انسان سر و کار دارد قضاوت نمی کنم.
از همین روی گویم شاید شاه سلطان حسین هم در درونش چیزهای دیگری بوده است.
البته این احتمال را نباید منتفی دانست که شاید هم حقیقت همان چیزی ست که دیدیم و شنیدیم و یا خواندیم؛ یعنی او تاج بر سر محمود افغان نهاد و شما هم صادقانه فرمودید که باید به حال ملت خون گریست. نمیدانم! نمیدانم!
پس بهتر است بررسی خود را پی بگیریم و ویژگی های دیگر شاه سلطان حسین را بیابیم.
آن گونه که همه ی تاریخ نویسان و همه ی پژوهشهای نوین نشان داده اند شاه سلطان حسین مهارت بی نظیری در فرصت سوزی داشت. آن گاه که می بایست سازش کند به توصیه مجلسی سرباز زد و آن گاه که نمی بایست سازش کند چنین کرد و آن گاه که می بایست عقب نشیند و یا بگریزد باز هم چنین نکرد به زبلان ساده تر گویی سیاست “نه جنگ و نه مذاکره” را پیش گرفته بود.
یعنی می توان گفت بیشتر به فکر خودش و نظامش بود تا به فکر مردم و این که چه بلایی بر سر مردم می آورد. البته نیک می دانیم چاپلوسان هم دستی در این ماجراها داشتند و همواره درایت و بصیرت او را می ستودند که این هم خود داستان دیگریست.
یکی دیگر از ویژگی های شاه سلطان حسین مشکل منصوبانش بودند که از دو گروه تشکیل می شدند برخی با شمشیر کج و برخی با فتوا، دسته ای لشکری –غزلباش- و دسته ی دیگر لشکر دعا – فقیهان – . یعنی به زبان امروزی گروهی که روحانی حکومتی نامند و گروه دیگر که چوبدست و چماق و زنجیر و کلید زندان در دست دارند.
باری این دو گروه چنان بلایی بر سر مردمان آوردند که نمونه نداشت و چنان فساد و دزدی هایی نمودند که همتایی نداشت؛ البته تا آن زمان همتایی نداشت.
شاه سلطان حسین کاری با این کارها نداشت و در فکر چیزهای دیگر بود. البته تفاوتی نمی کند که در چه فکری بود مهم این است که در فکر این چیزها نبود. و البته از سیاه نمایی به شدت ناراحت می شد و خودش همواره می گفت: “یاخچی دی – بسیار خوب است –.
جالب این که این دو گروه خود را دوستدار آل علی می پنداشتند.
در دوره ی او بسیاری از قاضی ها خود فاسد بودند و جهانگردان گزارش کرده اند که مردمان شب و روز در برابر کاخ عدالت به بانگ بلند می گریستند و شمارشان گاه به بیش از هزار می رسید؛ اما ماموران آنان را می کوفتند و می راندند چون قاضی را نایب شاه می دانستند، آن هم قاضی هایی که خود فاسد بودند. به زبان امروز هم چون قاضی القضات هایی که خود و نزدیکانشان دست به مال مردم بردند و می برند و همگان به آن معترف هستند. مثل همین قاضی القضات هایی که منصوب شما بودند.
به گمان من نباید شتاب به خرج داد اما این جا باید پرسید که شاه سلطان حسین کیست ؟
چه می فرمایید رهبر گرامی ! نابکار و خبیث و ریاکار و پلید میخوانیدم ؟!
چه می فرمایید ؟ شما خودتان هم راضی به این کارها نیستید ؟ خودتان هم از این وضع ناراضی هستید ؟ این کارها ربطی به شما ندارد ؟
چه بگویم رهبر گرامی که مرا چه نیک شناخته اید ! با این همه بهتر است فریاد نکشید؛ نه از آن روی که پلیدی من بر مردمان آشکار گردد . نه ! بل از آن روی که رندان بخش دوم سخنانتان را نشنوند که اگر چنین شود دیگر نیازی به بررسی نیست.
آری اگر رندان گفته های شما را بشنوند که گوشه و کنار هم گفته اید و دوستدارانتان گفته اند، دیگر نیازی به بررسی نخواهد بود که بدانیم شاه سلطان حسین کیست . در این حالت زبانهای زهرآلود نتیجه های زهرآلودتر گیرند و خواهند گفت که : ” رهبر خود اعتراف نموده که شاه سلطان حسین است چون برترین ویژگی او این بود که هیچ کنترلی بر منصوبان خود نداشت؛ یعنی هم مقام شاهی داشت و هم مقام سلطانی ، هم شمشیر غزلباش و هم فتوای مجلسی، نایب امام ، و هم حکومت مطلقه داشت ولی کنترلی بر منصوبان خود نداشت. شاید هم مساله اش نبود.
روزی یکی از همین رندان داستانی را برای من بازگفت که چنین است:
در دوران محمود غزنوی پیرزنی را ستمی در گرفت و شکایت نزد حاکم برد اما حاکم که خود ستمکار بود نه تنها کاری نکرد بل بر ستم افزود.
باری پیرزن نگون بخت از شهر خود به سوی دربار سلطان محمود رفت و شکایت آن جا برد . سلطان محمود فرمان نامه ای نوشت که به زبان امروز حکم حکومتی گویند و از حاکم خواست به ستم پایان دهد .
حاکم اهمیتی به فرمان او نداد و ستم هم چنان بر جای ماند. باری هر بار پیرزن نزد محمود رفت و هر بار فرمان نامه گرفت و هر بار ستم بر جای ماند. تا سرانجام در آخرین دیدار، سلطان محمود که درگیر مسایل ریز و درشت سرزمین خود بود از پی گیری پیرزن به خشم آمد و گفت : ” پیرزن ! من که فرمان دادم واو انجام نداد حال چه خاکی دیگر بر سرت کنم ؟
پیرزن خردمند گفت : منصوب تو به خواست تو توجه ندارد و خاک بر سر من کنی ؟
سلطان محمود گفت : راست گفتی ! نه ! خاک بر سر من کنند که منصوب من چنین کند !”
چنین بود که حاکم را مجازات نمود و به ستم پایان داد .”
محمود غزنوی نخستین کسی بود در اسلام که بر خود نام سلطان نهاد، اما شاه سلطان حسین فراتر از او هم شاه بود و هم سلطان اما منصوبانش آن کردند که خود می خواستند و شاید هم آن کردند که او می خواست. نمی دانم .
همان رند می گفت که ما از رهبر در برابر این همه فساد و چپاول و دزدی چیز روشنی ندیدیم و نشنیدیم. آری ! روشنتر از خاموشی اش ندیدیم .
پس برای خودتان میگویم به دوستدارانتان بگویید دیگر چنین چیزی را بازنگویند که گویی ربطی به شما ندارد؛ تا ما در آرامش بررسیم که شاه سلطان حسین کیست ؟
روزی زبان زهرآلود دیگری می گفت : امروز مردمان افسوس مردگان خورند چون تنها دست آوردشان افسوسِ دست آوردهای گذشته است . باری بگذریم.
یکی دیگر از ویژگی های شاه سلطان حسین که در حقیقت به او به ارث رسید گسترش چاپلوسی و چاپیدن ثروتها تحت لوای آن بوده است. مجیزگویی برای لاشیدن و فساد.
مجیز او می گفتند چون بهره ی خویش در آن می دیدند. گویی مفسدین چون آن دسته از پرندگانند که آوای خود از کسی می آموزند که به آنان خوراک می رساند. امروز هم همین گروه را می یابیم که می لوسند تا به ثروت دست یابند. چنین است که ثروت مردمان در چهار گوشه ی جهان خرج از مردم بهترانی شود که فریاد مرگ بر این و مرگ بر آن سر دهند. سوگند اگر بهره ی خود در مرگ نظام جمهوری اسلامی هم ببینند فریاد مرگ بر آن سر دهند.
گویی مجیزگویی و حکومت مطلقه دو روی یک سکه اند. البته می دانیم که این مهمترین ویژگی حکومت مطلقه نیست .
حکومتهای مطلقه ویژگی های بسیاری دارند، برخی سرزمینها ویراندند و برخی آباداندند ؛ برخی بر فساد افزودند و برخی زدودند، برخی گذشتگان نفریدند و برخی ستودند .
آری رنگ رنگند و گوناگون ؛ اما در یک مورد همه ی آنان یگانه اند. این که مسئول همه ی کارهای آن سرزمین کسی ست که حکومت مطلقه دارد. اگر منصوبانش سرزمین را آباد کنند به حساب اوست و اگر هم ویران کنند باز هم به حساب اوست. از همین روی است که امروز همگان از شاه سلطان حسین گویند و نه از مجلسی که همه کاره ی او بود.
درست است که حکومت مطلقه بس شیرین است ، شیرین تر از عسل ولی چون هر پدیده ی شیرین دیگر تلخی هایی هم با خود دارد . البته چشیدنِ این گونه تلخی ها نیازمند دو چیز است : اول زمان و بعدش هم زمان. مثلن اگر سه دهه بگذرد تلخی ها را می توان دریافت و اگر چهار دهه بگذرد بهتر می توان دریافت. خلاصه این که هر روز بهتر از روز پیشین می توان دریافت و به ویژه زمانی که حکومت مطلقه چون پدیده های دیگر دود هوا شود.
بهتر است باز هم بجوییم و ویژگی های دیگر شاه سلطان حسین را بیابیم.
اما نکته ای هم در باب شجاعت و ترس.
برای هر سیاستمداری هم شجاعت لازم است و هم ترس . شاه سلطان حسین انسان ترسویی بود و به گمان من ایرادی هم ندارد چون ترس بهتر از شجاعتی ست که به حماقت پهلو می زند.
در تاریخ ایران پادشاهان خوب و بد بسیار داشته ایم که شاپور اول ساسانی به گواهی همه یکی از بهترینها است، ولی نه به این جهت که پادشاه شجاعی بوده و در همه ی جنگها جلوتر از صف مقدم لشکر خود می ایستاده و حتا خود عملیات شناسایی دشمن را انجام می داده ، که این همه توسط دشمنانش گزارش شده اند . نه ! بل از آن روی که پادشاهی خردمند و به تدبیر و خرد هم جهاندار و هم جهانگیر بزرگی بوده است.
یکی از تاریخ پژوهان نامدار آلمان در این باره گفته بود که ایرانیان بر خلاف رومیان و یونانیان تاریخ پیروزی های خود را ننوشتند بل بر سنگ نقش زدند و جاودانه نمودند.
باری بگذریم . وقتی از تزلزل شاه سلطان حسین می گویند به نکته ی دیگر اشاره دارند ؛ این که او هرگز نتوانست چارچوب مشخصی برای سیاستها به وجود آورد و یک روز چنین می گفت و روزی دیگر چنان. نمونه ها بسیارند همان گونه که امروز هم نمونه ها بسیارند. همان گونه که امروز هم جایی از تولید گویند و کوچکترین گامی برنمی دارند، یا یک بار به مفهوم منافع ملی می تازند و از هویت ملی گویند و جایی دیگر منافع ملی را اصل شمارند، یک جا تحریم را نعمت شمارند و جایی دیگر مسبب ناکامی ها دانند، یک بار گویند ” اگر بتوانیم تحریم را رفع کنیم یک ساعت هم نباید تاخیر کنیم.” و هم زمان با کنایه از رفع تحریم ها گویند که این خود درگیری های بیشتری پدید می آورد سخن کوتاه که این چیزی نیست جُز تزلزل رای.
بد نیست اگر یک بار دیگر ویژگی ها را مرور کنیم . انتخاب توسط جمعی محدود که به منافع خود می اندیشیدند و نه به کشور که منجر به آن شد که سرزمین ایران به همین افراد اجاره داده شود . بی توجهی به اعمال و کردار منصوبان . حاکمیت مطلقه . گسترش فساد . بیداد در قضاوت . رواج چاپلوسی از یک سوی و گزافه گویی از سوی دیگر . سقوط وحشتناک تجارت خارجی. ابهام در سیاست ها به گونه ای که هر کس از ظن خود یار آنها می شد . اجاره دادن کشور به گروههای با نفوذ و غیره .
اما به خاک سوگند ؛ به آب پاک سوگند به کوهسار سینه چاک سوگند که مهمترین ویژگی شاه سلطان حسینی چیز دیگریست.
گرچه سخن به درازا کشاندیم ولی هنوز به پایان نرساندیم.
درختان رنگ رنگند و گوناگون؛ برخی دانه زادند و برخی شاخه زاد ، دسته ای برگ ریزان و دسته ای نیم ریزان؛ شماری نورپسند و شماری نور گریز.
در انجیل آمده : درخت را به چه شناسی؟ گفت : به میوه اش
آری درخت شاه سلطان حسین را نیز به میوه اش توان شناخت . سرزمینی سوخته و لاشیده، فساد بسیار، دروغ همه گیر و راستی نادر؛ فقر فراوان و کشور دوستی اندک ؛ “من” بر اوج و “ما” بر خاک؛ ترس همه گیر و فاش گویی گناه، مردمان در فقر و کارگزاران در رفاه.
چنین بود که بیگانه ای گفت :” در شاه حسی، در بزرگان غیرتی، در مردم اعتمادی و در وزیران تدبیری باقی نمانده بود.” و سرزمین چنان بود ” که گویی همه ی بخشهای شاهنشاهی در آستانه ی فروپاشی است .”
و سفیر عثمانی در وصف کشور و مردم نوشت: ” نظامشان آشفته و پریشان و خنده بر لبانشان دیده نمی شود .”
در یک کلام ، روحِ زندگی بی روح !
تصویر آشنایی ست . آیا چنین نیست ؟
حال شما بگویید؛ شاه سلطان حسین کیست ؟
مسعود میرراشد
برلین دسامبر ۲۰۲۰
محشر بود. دست مریزاد