هر از گاهی، در روز‌نامه‌ها یا در مصاحبه‌های رادیویی و تلویزیونی شاهد اظهارنظ‌رها و توصیه‌هایی در مورد خطرپیری جمعیت و مشکلاتی که در آینده، متاثر از آن، به وجود خواهد آمد هستیم. پیری جمعیت و نتایج ناشی از آن موضوع جدیدی نیست و از مدتها قبل درسازمان جهانی بهداشت و دیگر مراکز بین المللی و تحقیقاتی مورد کنکاش بوده است. دولت ها و سیاستمداران نیز از دید تامین مالی یا ایده های ناسیونالیستی و عقیدتی خود به موضوع وارد می شوند. به هرحال هدف اصلی نشان‌دادن پیش فرض‌هایی است که در طرح موضوع پیری جمعیت، دانسته یا ندانسته، بدیهی و ثابت در نظر گرفته شده و موجب نادرست بودن نتایجی است که حاصل همان بدیهی دانستن‌هاست.
برای آنکه پیش بینی های مرتبط با پیری جمعیت و نتیجه گیری‌های ناشی از آن را مورد نقد قرار دهیم ابتدا بد نیست اشاره کوتاهی به دو اصطلاح پیری جمعیت[i] و هرم سنی[ii] داشته باشیم. جمعیت شناسان برای فراهم آوردن امکان تحلیل نتایج حاصل از آمارگیریهای دوره ای (معمولا دوره های پنج یا دهساله)، اطلاعات مربوط به جمعیت را به گروه های سنی پنج ساله مرد و زن، تفکیک کرده و نتیجه را به صورت نموداری هرمی شکل نمایش می دهند. این طبقه بندی از جمعیت امکانات خوبی برای برنامه ریزی، مقایسه و پیش بینی جمعیت فراهم میاورد. پبری جمعیت را نیز به گونه های مختلفی می توان تعریف نمود. تعریف ساده آن بالا رفتن نسبت تعداد افرادی است که، درجامعه ای معین، بیشتر از شصت و چهار سال دارند. سازمان جهانی بهداشت پیری جمعیت را ناشی از کاهش مستمر نرخ زاد و ولد و افزایش امید به زندگی میداند[iii]. این دو عامل که معمولا با افزایش سطح رفاه و فرهنگ همراه است از یک سو تعداد نوزادان و از سویی دیگر میزان مرگ ومیر بزرگ سالان را کاهش میدهد که حاصل آن تغییر نسبت تعداد بزرگسالان به کل جمعیت است.
باور رایج این است که پیر شدن جمعیت چه در سطح جهانی و چه در سطح کشور ها موجب کاهش نیروی کار و افزایش هزینه های اجتماعی می شود. افراد بالای شصت و پنج سال (سن مبنای بازنشستگی) از محیط کار خارج و به جمع مصرف کنندگان این خدمات اضافه می شوند. این تغییر است که ظاهرا موجب نگرانی و هشدارهای متعاقب آن می شود. هشدارهایی که معمولا رنگ وبوی مشکلات اقتصادی و احساس خطر از زوال قدرت اجتماعی وقومی داشته و به راهکارهایی مانند تشویق به داشتن فرزندان بیشت، ازدواج زود هنگام، ارزش نهادن به خانوار های پر جمعیت، و حتی به مانع تراشی در استفاده از وسایل پیشگیری بار آوری هم می رسد.
اما همانطور که در آغاز سخن اشاره شد نگرانی از پیری جمعیت، صرفنظر از نیات مطرح کنندگان، در پس خود پیش فرض‌هایی کلی ونکته ای بدیهی انگاشته شده دارد که مبنا و موجب این دلواپسی هاست. کسانی که عواقب پیری جمعیت در آینده را هشدار میدهند یا خود بر این پیشفرض کلی آگاهی دارند و آن را نادیده میگیرند و یا نمی دانند که پیش بینی ها ی آنها لاجرم متکی بر این فرض اولیه است. نهایت این که آگاهی یا عدم آگاهی آنها از این پیش فرض مانع ناکارآمدی نظریات آنها نیست. این پیش فرض چیزی نیست جز این که ساده انگارانه تصور می کنند که تعداد جمعیت و نرخ رشد آن وتغییرات ساختار آن مستقل از تحولات و تغییراتی است که در جامعه در جریان است. به زبان ساده تر تحولات جمعیتی را در بستر جامعه ایی ساکن و فاقد تحولات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی می بینند. تعاریف قراردادی در مورد پیری و کار را ثابت فرض می کنند، دگرگون شدن نوع و زمان و شدت کار در گذر ایام را نمی بینند و چرخش شرایط اقتصادی متاثر از ترکیب سرمایه و کار را بدون تغییر می بینند. مایه تعجب است که کسانی از درک این تحولات غافل می مانند که خود رشد و تغییر جمعیت در آینده را محاسبه می کنند و نگاه به آینده دارند. این غفلت وجوه متعدی دارد که به برخی ازآنها اشاره خواهیم داشت
- به نظر می رسد که در پیش بینی های جمعیتی کسانی که نگران پیری جمعیت در سال های آتی هستند توجهی به موضوع مهاجرت نشده است. پیش فرض عنوان نشده جریان‌هایی که نگران پیری جمعیت در سال‌های آینده هستند تامین نیروی کارمورد نیاز توسط خودی‌ها و چشم بستن بر حرکات جمعیت در عرصه های وسیع‌تر است. توجه به مهاجر پذیری و مهاجر فرستی در تعیین تعداد و شرایط آتی جمعیت از جمله بدیهیات در پیش بینی جمعیت است و منحصر به شهر و روستا یا بین نواحی جغرافیایی یک کشور نیست. تحول در شرایط اقتصادی و سیاسی در جوامع مختلف موجب جریان نسبتا مداومی از مهاجرت بین کشور ها است. در پی هر حادثه سیاسی و یا بحران اجتماعی انبوهی از مهاجران آگاهانه یا به اجبار تن به مهاجرت می دهند. مهاجرت حتی بدون حوادث چشمگیراجتماعی وصرفا متاثر از اگاهی از ازوضعیت اقتصادی و اجتماعی جا های دیگر نیز سهم خود را دارد. جریان مهاجرت با وجود اقدامات و سختگیری‌های سیاسی و حفاظت‌های مرزی هیچگاه بطورکامل قطع شدنی نیست. اگر شکوفایی اقتصادی و آزادی های اجتماعی در کشوری فراهم نباشد هر اندازه هم که رشد جمعیت زیاد باشد قادر به حفظ نیروی کار خود نخواهد بود. چنانکه عکس آن نیز صادق است و جایی که شرایط لازم را دارد حتی بدون رشد کافی جمعیت قادر به تامین نیروی کار مورد نیاز خود خواهد بود. جستجوی زندگی بهتر و آزادانه متوقف بر مرزهای قراردادی کشورها نمی شود بخصوص که تکنولوژی ارتباطات، موانع جغرافیایی حفظ ارتباط فرهنگی را نیزبه حد اقل رسانده است.
- غفلت دیگر در این پیش بینی ها عدم توجه به رابطه بین نرخ رشد و جمعیت پایه است. جمعیت شناسان معمولا با نرخ رشد سرو کار دارند در حالی که افزایش جمعیت زمانی که جمعیت پایه خود رقم بزرگی باشد با نرخ رشد کم نیز تحقق می یابد. توجه به کاهش نرخ رشد و عدم توجه به جمعیت پایه موجب ندیدن افزایش مطلق جمعیت و به تبعیت از آن افزایش نیروی کار خواهد شد. رابطه بین نرخ و حجم[iv] گرچه تاثیر بخصوصی در ساختار جمعیت ندارد اما تاثیر مهمی در تعداد افزایش سالیانه دارد. اگر مقصود از پیش بینی جمعیت استفاده از نتایج آن برای برنامه ریزی واز جمله نیاز به نیروی کار است، و نه نطق های هیجانی، توجه به این عامل ضروری است.
۳. خروج از نیروی کار سن خاصی ندارد. وابسته به عوامل متعدد فردی و اجتماعی است. سختی زندگی و فقر اقتصادی و فراهم نبودن امکانات بهداشتی و درمانی توانایی کار را کاهش میدهد و دوره فعال بودن اقتصادی را کوتاه میسازد. دوره فعالیت شروع و پایان ثابتی ندارد. هر چه نیاز به آموزش بیشتر باشد شروع دیر تر است و هر چه اتکاء به فعالیت بدنی کمتر باشد پایان دیرتری خواهد داشت. امروزه حتی کار بدنی و کم مهارت نیز به آموزش نیازدارد. کار های یدی و کمتر تخصصی نیز موکول به استفاده از ابزارهای صنعتی و تخصصی شده اند که هم ضرورت آموزش را بالا می برند وهم با نیروی جسمانی کمتری قابل انجام هستند و افراد بیشتری قادر به انجام آن هستند. حتی معلولیت های جسمی نیز همچون گذشته مانع فعالیت افراد نیست. هرچه جامعه پیشرفته تر و صنعتی تر باشد نیاز به نیروی کار ساده کمتر ونیاز به افراد حرفه ای بیشتر می شود.
سن بازنشستگی اما چیز دیگری است. از طریق قوانینی تعیین می شود که خود حاصل برهم کنش نیروهای اجتماعی است. هم اکنون در بعضی کشور ها سن معینی برای بازنشسته شدن وجود ندارد و کارفرمایان نمی توانند به صرف رسیدن شاغل به سن معینی مانع کار وی شوند.رسیدن به سن معینی به معنی از کار افتادگی نیست و بخش قابل توجهی از کسانی که بیشتر از شصت وچهار سال دارند همچنان فعال و جزو نیروی کار هستند. این فرض که هرکس به سن بازنشستگی رسیده صرفا مصرف کننده بوده و باری است بر دوش نیروهای جوانتر، فرض نادرستی است. اغلب پیشه وران و صاحبان مراکز خرده فروشی و شرکت های خصوصی تا سال ها پس از رسیدن به سن به اصطلاح بازنشستگی به فعالیت خود ادامه می دهند. دریافت مستمری اما موضوع دیگری است و شرایط قانونی و سنی معینی دارد. مستمری پس انداز شاغل در طی سال های کار است . حقی است ناشی از پرداخت های شاغل و کارفرما و احیانا دولت در دوره اشتغال. دریافت مستمری و خروج از کار دو مقوله جداگانه است که مدیران صندوق های بازنشستگی و دولت ها میل به یکی دانستن آنها دارند.
- نوع کار و ساعت قانونی کار و محل کار نیزتابع تغییرات و تحولات اجتماعی است. اگر چه قرارداد کار و هشت ساعت کار روزانه و آمد و رفت به محل کارهنوز وجه غالب در روابط کارفرما با کارگر یا کارمند است. اما فراموش نکنیم که این شرایط نیز خود حاصل کشاکش فراوان برای نیل به شرایط کار بهتر بوده است. تلاش برای رسیدن به وضعیتی بازهم بهتر و ساعات کار کمتر و بهره مندشدن از مزایای بیشتر همچنان ادامه دارد و تمام شده نیست. اما حفظ و ارتقاء سطح تولید تنها از طریق بکارگیری ابزارهای کاملتر و کار ماهرانه تر و بهره وری بیشتر میسر خواهد بود چیزی که مستلزم مهارت و آموزش است نه الزاما تعداد نیروی کار بیشتر. از سوی دیگر پیشرفت های علمی و فنآوری های نوین احتیاج به نیروی کار برای انجام بعضی از امور را از بین خواهد برد و نیروهای آزاد شده به ظرفیت نیروی تولید اضافه خواهند شد. کسانی که جمعیت چند دهه آینده را پیشبینی و نگران پیری آن هستند آیا نمی دانند که احتمالا طی سال های آتی احتیاج به بسیاری از مشاغل بسیار کاهش خواهد یافت؟ افزایش روز افزون کارایی و مجهز شدن ماشین آلات و وسایل مصرفی به هوشمندی کامپیوتری را شاهد نیستند؟
- عامل دیگر و البته بسیار تاثیر گذارمقایسه بین ارزش اضافی حاصل از کار فکری و نرم افزاری و ارزش اضافی ناشی ازتولیدات معمولی و مکانیکی است. روزگاری قدرت تولید و امکان تولید انبوه عامل اصلی تولید ثروت و ارزش اضافی محسوب می شد، اینک تولید فکر و تحلیل اطلاعات و توان نرم افزاری است که حرف نخست را می زند. زمانی صاحبان کارخانجات و شرکت های نفتی ثروتمند ترین ها بودند وامروز نوبت صاحبان شرکت های نرم افزاری و کامپیوتری است. حتی تولید کالاهای مصرفی و معمولی روزانه نیز به ابزار ها و ماشین آلاتی متکی هستند که خود در جریان تولید و کارکرد وابسته به تجهیزات و برنامه های نرم افزاری هستند. جریان ارزش اضافی از واحد های تولیدی با نسبت سرمایه به کار کمتر به واحد هایی با نسبت بیشتر سرمایه به نیروی کار موضوع تازه یا ناشناخته ای نیست. اتکا به نیروی کار بیشتر، اگر نیروی کار آموزش دیده و تخصصی نباشد، به معنی افزایش ثروت و قدرت و رفاه نخواهد بود.
به آنچه گفته شد بازهم میتوان افزود گرچه همین قدر هم برای نشان دادن عوامل مهمی که نادیده گرفته شده اند کافی است. زمانی نگران بودند که رشد جمعیت سریعتر از تولید غذا است[v] واینک عکس آن مطرح است و دولت ها نگران از دست دادن جمعیت خود هستند. همانگونه که آن سیاست ها وارونه شد این نگرانی ها نیز، لااقل در دراز مدت، دگرگون خواهند شد. البته به نظر می رسد که اغلب مطرح کنندگان ضرورت افزایش جمعیت، نیات دیگری دارند. اگر بحث بر سر نیاز به نیروی کار است چرا به زنان توصیه نشستن در خانه و بچه داری میکنند؟ این نیمه جمعیت نیروی کار نیست؟ چرا نگران مهاجرت نیروی کار آموزش دیده نیستند؟ اگر هدف اصلی صرفا جمعیت بیشتر است و کمیت بیشتر به معنی قدرت بیشتر فرض می شود، و به کیفیت یا آموزش توجهی نیست یا به اصطلاح به سیاهی لشگر نیاز است، نگرانی از پیری جمعیت – شاید و البته در سطح محدودی – وارد است. اما اگر چنین نیست بایستی نگران مهاجرت نیروهای متخصص موجود، خصوصی شدن و کاهش سهم آموزش های عمومی و تخصصی، تامین بهداشت وسلامت همگانی، جدا ماندن زنان از محیط کار، افت و منفی شدن رشد اقتصادی، که ریشه همه مشکلات و از جمله کاهش باروری است، باشند.
مجتبی طالقانی ۴/۱۰/۴۰۰
[i] Aging population
[ii] Age-sex pyramid, population pyramid
[iii] WHO website
[iv] Rate and mass
[v] نظریه مالتوس
