صحبت از احیای چپ ترکیه هنوز زود است. اما برخی از نشانه ها حاکی از آن است که چپ ها می‌توانند یک بازگشت واقعی در عرصه سیاسی ملی داشته باشند
برای چندین دهه، سرکوب نظامی و کنترل الیگارشی، چپ را در حاشیه زندگی عمومی ترکیه نگه داشته است. اما (TİP ترکیه ایشچی پارتیسی – ) حزب کارگران ترکیه که اخیراً ایجاد شده است، برای اولین بار در نیم قرن گذشته، چپ رادیکال را به پارلمان بازگرداند.
ترکیه به سمت انتخابات دیگری پیش می رود. به طور دقیق تر، مانند خودرویی بدون ترمز، با فرمان معیوب و موتوری در حال آتش سوزی به سمت رای سازی همه چیز یا هیچ پیش می رود. نارضایتی از تورم سرسام آور با یک علامت سوال در مورد ولنگاری ساخت و ساز ساختمان توسط پول مالیات دهندگان همراه است – با پروژه های پرستیژی رئیس جمهور رجب طیب اردوغان که بی وقفه به شرکت های “باند پنج نفره” واگذار می شود که مدام معافیت های مالیاتی و بخشش بدهی های خود را دریافت می کنند- در شرایطی که اقتصاددانان معتقدند ترکیه دو قدم با سقوط فاصله دارد، اردوغان این منتقدان را همدستان خیانتکار “قدرت های خارجی” خطاب می کند
در حالی که قرار است انتخابات تا ژوئن ۲۰۲۳، مصادف با صدمین سالگرد جمهوری، برگزار شود، بی ثباتی مداوم، پیش بینی زمان انتخابات ریاست جمهوری را غیرممکن می کند، (اردوغان یا شریک ائتلافی او مناسب ترین زمان مطلوب خود را انتخاب خواهند کرد) بازیگران رقابت های همزمان انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان مشابه انتخابات قبلی هستند. حزب عدالت و توسعه (AKP) و حزب ناسیونالیست افراطی جنبش ملی (MHP) که باهم ائتلاف راستگرای اتحاد خلق را تشکیل می دهند از اردوغان حمایت خواهند کرد. با اینها، اتحاد ملت؛ متشکل از راست میانه و حزب چپ میانه جمهوری خواه خلق (CHP)، جریان ناسیونالیست “حزب خوب” (IYIP، که خود از MHP جدا شده است) رقابت خواهد کرد. به نظر می رسد چندین حزب کوچک دیگر، از راست میانه تا راست افراطی و از لیبرال تا اسلام گرا، به اتحاد ملت بپیوندند یا از آن حمایت کنند.
از دیدگاه چپ، امید بیشتر، به حزب دموکراتیک خلق ها (HDP) است. این نیرو که از دل جنبش حقوق مدنی خلق کرد برخاسته، با کسب ۱۱.۷ درصد آرا در انتخابات گذشته، چندین گروه و حزب چپ را نیز در خود جای داده است.
پروژه بلند پروازانه ی “ترکیه سازی” آن – که هدفش تبدیل این تشکل به “حزب ترکیه” بود و نه تنها کردها و مسائل آنها – با اعمال فشار و توسل حزب عدالت و توسعه به ظلم و خشونت سیاسی گسترده در مناطق کردنشین، متوقف شد.
دشمنی فزاینده علیه پروژه ی همه‌جانبه ی حزب دمکراتیک خلق برای فراتر رفتن از علایق و سیاست کردی، آن را مجبور کرد به اولویت‌های اولیه‌اش مبنی بر دفاع از مطالبات کردها عقب نشینی کند. دولت از این چرخش برای انزوای بیشتر (HDP) “ه.د.پ” و طرح اتهامات امنیتی علیه آن استفاده کرد.
از جمله اقداماتی که دولت علیه (HDP) حزب دمکراتیک خلق انجام داد: شامل زندانی کردن اعضا و رهبران آن، افترا مداوم و سانسور کامل آن در رسانه‌ها است. این اقدامات با کشته شدن دنیز “پویراز” یکی از اعضای حزب در دفتر آن در ازمیر به اوج خود رسید. در حالی که دنیز “پویراز” به هنگام قتل تنها فرد حاضر در ساختمان بود، دادستان ایالتی به بهانه ی وقوع قتل “دسته جمعی”، با طرح شکایت علیه حزب، از دادگاه قانون اساسی خواهان دستگیری ۴۵۱ تن از اعضای حزب دمکراتیک خلق و ممنوعیت فعالیت آن شد. هنوز معلوم نیست که آیا این حزب تعطیل خواهد شد و یا نه، اما فشار همه جانبه علیه آن به بالاترین حد خود رسیده است.
علیرغم درجات مختلف اعمال فشار، سانسور و رنج ناشی از حکومت اردوغان، اپوزیسیون پرانرژی به نظر می رسد و خواستار برگزاری انتخابات زودهنگام است. پشتیبانی از رئیس جمهور در کنار اقتصاد و رفاه عمومی مردم به آرامی در حال تزلزل و فروپاشی است. بلوک اصلی اپوزیسیون در یک روند صعودی و در حال افزایش نفوذ خود است. حزب دمکراتیک خلق HDP عزم خود را نشان می دهد و پایگاه و نفوذ سیاسی خود را حفظ می کند. اما چپ ترکیه در این همه، کجاست؟
حزب کارگران ترکیه
به استثای تحول اخیر برآمد حزب دمکراتیک خلقHDP، جریان چپ در ترکیه در چهل سال گذشته در سیاست های انتخاباتی و بسیج مردمی به حاشیه رفته است. از زمانی که ترکیه در سال ۱۹۲۳ به عنوان جمهوری اعلام شد، چپ های رادیکال در هر فرصت ممکن در این کشور عضو ناتو که به شدت با آمریکا متحد است، طرد شده، علیه حضور آنان مانع تراشی شده و تحت پیگرد قانونی قرار گرفته اند.
آخرین پیشرفت محدود چپ ترکیه در پارلمان در سال ۱۹۶۵ رخ داد، زمانی که حزب کارگران ترکیه (TİP) 3درصد آرا و ۱۵ کرسی در پارلمان را به دست آورد و برای یک دوره کوتاه، رای دهندگان جوان شهری را در کنار روشنفکران و کارگران یقه آبی با موفقیت جذب کرد. حتی همین امتیاز ناچیز برای ترساندن نظام برای تغییر نظام انتخاباتی و جلوگیری از دستیابی چنین جنبش‌های رادیکال به پارلمان کافی بود. با بیرون راندن چپ رادیکال از پارلمان و عرصه ی سیاست قانونی، چندین حزب و جنبش مبارزات خود را به خیابان ها، کارخانه ها و دانشگاه ها بردند و برخی گروه ها حتی به مبارزه مسلحانه روی آوردند. در طول دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، کشور به شدت بین سیاست جناح راست و چپ قطبی شد، زیرا درگیری مسلحانه بین گروه های متعدد به بخشی از زندگی روزمره تبدیل شد. در همین حال، TİP و چندین حزب چپ دیگر به دلایل غیردموکراتیک بی‌شماری توسط دادگاه‌ها در طول این دهه‌ها تعطیل شدند.
تمام این دو قطبی شدن و مبارزه سیاسی در سپتامبر ۱۹۸۰ با یک کودتا متوقف شد. در اینجا ما نمی‌توانیم به عمق و گستره ی سرکوب و رفتار غیرانسانی که چپ‌های ترکیه با آن مواجه بودند، بپردازیم – اما از ممنوعیت‌ها گرفته تا آزار و اذیت، از کودتا تا این که صدها نفر کشته یا اعدام شدند، هزاران نفر دستگیر، زندانی و شکنجه شدند. چپ ترکیه پراکنده شد، به خارج از کشور تبعید شد و یا به سادگی از بین رفت. کودتای نظامی ۱۹۸۰ به جنبش های چپ آسیب وارد کرد و آن ها یک دهه بعد با سقوط اتحاد جماهیر شوروی دوباره ضربه مهمی خوردند. این جنبش ها به امید بازیابی خود و ارزیابی مجدد عقب نشینی کردند، همان کاری را که بسیاری از جنبش ها و احزاب چپ در سراسر جهان در طول دهه ۱۹۹۰ و پس از آن انجام دادند. با این حال، چپ ترکیه، هم از لحاظ طنین حضورش در فضای عمومی و هم از نظر ارتباط سیاسی، به حاشیه رانده شد. نگرش‌های تئوریک و بحث های منزه طلبانه آن را فرا گرفت و آن را از توده‌ی مردم جدا کرد.
تلاش هایی برای احیای چپ انجام شد. چندین حزب با هم ادغام شدند و دوباره از هم جدا شدند. آنها همچنین در کارزار انتخابات شرکت کردند، تا بتوانند سد دشوار کسب حداقل ۱۰ درصد آرای تعیین شده برای ورود به پارلمان را بشکنند. جنبش متحد ژوئن، که پس از اعتراضات پارک گزی در سال ۲۰۱۳ پدیدار شد، به عنوان مبنایی ممکن برای ایجاد یک ائتلاف چپ، معنی‌دار به نظر می‌رسید، اما این حرکت نیز تسلیم درگیری‌های درونی، اختلافات جناحی و اختلاف نظر بر سر استراتژی شد.
در میان همه ی این هیاهوها، حزب کارگران ترکیه (TİP) در سال ۲۰۱۷، از بطن انشعابی که سه سال قبل از این تاریخ در حزب کمونیست ترکیه رخ داد، متولد شد.
انشعاب از حزب دیگری در صورت فلکی گسترده چپ ترکیه لزوماً اتفاق مهمی نیست، اما حزب کارگران ترکیه “TİP” حداقل توانسته از این بیشه زار بیرون بیاید. این هم مدیون همکاری حزب دمکراتیک خلق است. حزب دمکراتیک خلق”HDP”، بعد از پروژه ی ترکیه سازی ناموفق خود، لیست‌های انتخاباتی خود را به روی دیگر جنبش‌ها و شخصیت‌های سوسیالیستی باز کرد، به این امید که موقعیت خود را فراتر از اتکا بر جمعیت کرد ترکیه تقویت کند. درحالی که برخی از احزاب چپ از این ابتکار استقبال نکردند ولی حزب کارگران ترکیه از فرصت استفاده کرد و یکی از ذینفعان آن شد.
استراتژی حزب کارگران ترکیه “TİP”، از آن پس این بود که فعالیت خود را با حزب عمدتاً تحت رهبری کردها هماهنگ سازد، با آن رای دهد و عمل کند اما برآمد سیاسی در جامعه به نام خود حزب کارگران ترکیه باشد. – رویکردی که حزب دموکراتیک خلقHDP از آن استقبال کرد. انصافاً، این دومی چندین نماینده سوسیالیست و چپ رادیکال نیز زیر چتر خود داشت. با این حال، حزب ائتلافی از نیروهای متعدد با تمایلات و مواضع ایدئولوژیک متفاوت بود (و هنوز هم هست). این یک ابتکار کوچک اما قابل توجه بود. به این طریق، حزب کارگران ترکیه TİP اولین گام‌های خود را برای ایستادن روی پاهای خود برداشت. رهبر این حزب، ارکان باش، و باریش آتای بازیگری که وارد عرصه ی سیاست شد، در لیست های HDP در سال ۲۰۱۸ انتخاب شدند، اما به عنوان نمایندگان TİP در کرسی های خود در پارلمان نشستند و به فقدان تقریباً پنجاه ساله یک حزب چپ رادیکال در مجلس ملی ترکیه پایان دادند.
TİP موفق شده از بیشه زار انشعابات خارج شود
اگرچه این فعالیت های پارلمانی اخیرا آغاز شده است، اما “ارکان باش” نامی آشنا به خصوص در محافل چپ است. بخشی از جنبش سوسیالیستی از سال‌های نوجوانی، او را به عنوان سازمان‌دهنده و رهبر استانی و ملی حزب کمونیست می شناسند. ارکان باش به دلیل سازماندهی کارگران اعتصابی دانشگاه استانبول از مقام علمی که در دانشگاه داشت اخراج شد.
شنیده شدن صدای این نمایندگان در پارلمان، سکوی پرتابی برای پیشرفت بیشتر در جامعه فراهم کرد – TİP شروع به جلب توجه و عضو گیری، به ویژه از بخش های جوان تر جامعه ترکیه کرد. با خروج دوستانه ی احمد شیک، روزنامه‌نگار و نویسنده سرشناس، از HDP و پیوستن وی به حزب کارگران ترکیه، به عنوان نماینده مستقل، تعداد نماینده های TİP سه نفر شدند. حضور پارلمانی TİP زمانی بیشتر شد که سرا کادیگیل، یک فعال و وکیل محبوب در میان جوانان ترکیه، تابستان گذشته از حزب چپ میانه CHP جدا شد. اگرچه تعداد این چهار نماینده در یک مجلس شش صد نفری کم است، اما آنان به دلیل مبارزه شدید در پارلمان که احزاب اپوزیسیون میانه در آن شکست خورده اند، موفق شدند نامی از خود برجای بگذارند.
بازگشت؟
صحبت از احیای چپ ترکیه هنوز زود است. اما برخی از نشانه ها حاکی از آن است که چپ ها می‌توانند یک بازگشت واقعی در عرصه سیاسی ملی داشته باشند.
در حالی که سیستم انتخاباتی ترکیه توسط حزب عدالت و توسعه و حنبش ملی (MHP) به قصد تامین اهداف این ائتلاف طراحی شده اما نتیجه ی معکوس زیادی داشته است.
زیرا شرط داشتن حداقل ۱۰ درصد آرا که از سال ۱۹۸۰ هدف خاص آن نگه داشتن احزاب (عمدتا کرد، اسلامگرا، و جنبش های چپ) خارج از مجلس است. اگرچه اسما هنوز وجود دارد، اما امکان رقابت در انتخابات در ائتلاف های گسترده باعث می شود که به راحتی بتوان از آن عبور کرد و تضمین می کند که آرای احزاب زیر ۱۰ درصد به «هدر نخواهند رفت». این امکان برای نیروهای سیاسی مهم است چون به خاطر سرکوب و ارعاب حاکم امکان حضور در عرصه ی سیاسی محدود می باشد و تا به حال شمارش آرای انتخابات برای مدت طولانی راه اصلی برای ابراز وجود سیاسی در ترکیه بوده است.
در حال حاضر HDP، TİP و چندین حزب و جنبش چپ رادیکال دیگر در حال مذاکره برای سازماندهی اتحاد برای انتخابات بعدی و فراتر از آن هستند. در میان توهین و جرم انگاری گسترده، اتحاد با این حزب مطمئناً واکنش‌های نامطلوبی را از سوی بخش‌های خاصی از جامعه ترکیه، به‌ویژه ناسیونالیست‌های چپ میانه و محافل محافظه‌کار ایجاد می‌کند. مسئله کردی آشکارا یکی از شکاف های کلیدی در سیاست ترکیه است. با این حال به نظر می رسد که حزب کارگران ترکیه از این واکنش ها دلسرد نشده است. موضع آن حول حل اختلافات از راه مسالمت‌آمیز، غیرخشونت‌آمیز و شهروندی برابر برای همه گروه‌ها در کشور می‌چرخد.
امیدهای جریان اصلی اپوزیسیون، یعنی اتحاد ملت، هم از چپ میانه و هم از راست میانه آمده اند و از همه بخش های ممکن جامعه به دنبال رأی هستند. با این حال، به نظر می‌رسد که آنها بیش از همه قصد دارند با آرای محافظه‌کاران – رای‌دهندگان سابق حزب عدالت و توسعه که اکنون بلاتکلیف هستند – به پیروزی برسند. حزب چپ میانه CHP در تلاش است تا آرای خود را به عنوان یک حزب مرکز به حداکثر برساند، و “حزب خوب” İYİP قرار است به عنوان نیروی جدید جذب کننده راست میانه در دوران پس از حزب عدالت و توسعه باشد. اینکه CHP در چنین عرصه ای موفق خواهد بود یا نه، تاکنون ناروشن باقی مانده و این استراتژی به خودی خود بحث برانگیز است. در واقع، به نظر می‌رسد که این پیشنهادات CHP را به سمت سیاست‌های اقتصادی نسبتاً دو وجهی سوق می‌دهد، پیشنهادهای ملی‌سازی را کم می‌کند و متعهد به اصلاحات جزئی در اقتصاد می‌شود، در نتیجه مواضع سوسیال دمکراتیک حزب را از بین می‌برد. علاوه بر این، تمرکز بیش از حد بر مغازه‌داران و رأی‌دهندگان روستایی – دو گروه عمدتاً طرفدار دولت – باعث می‌شود که از کارگران یقه‌آبی و سفید، پُرکاریات و کسانی که در اقتصاد رو به رشد گیگ کار می‌کنند غفلت کنند. در همین حال، احزاب کوچک جناح راست در اطراف اتحاد ملت نیز امیدوارند که نظر رای دهندگان اصلی حزب عدالت و توسعه با درجات مختلف لیبرالیسم و محافظه کاری را جلب کنند.
ساختن پایگاه چپ
از آنجایی که مرکز ثقل سیاست ترکیه به سمت راست تغییر می کند، حزب کارگران ترکیه TİP می تواند جایگزینی برای رای دهندگان چپ باشد چون حزب چپ میانه جمهوری خواه خلق (CHP)، بیش از حد بر محافظه کاران میانه رو متمرکز شده و HDP به طور خاص کردمحور است. چپ رادیکال که از چنین تجدید سازمانی سود می برد، به سختی منحصر به ترکیه است: نیروهای خارج از کشور مانند La France Insoumise و اتحاد سرخ-سبز دانمارک به طور مشابه به دنبال بسیج رای دهندگان سابق احزاب چپ میانه بوده اند که در مسیری نئولیبرال یا آشکارا محافظه کار حرکت کرده اند.
سیاست ترکیه نیز تا حدودی با این تغییر همخوانی دارد: از زمانی که این کشور پس از سال ۱۹۴۵ به دموکراسی چند حزبی تبدیل شد، احزاب حاکم (با فراز و نشیب کوتاه و استثنایی) عمدتاً راست‌گرا (با گرایش‌های متفاوت) و با گرایش فزاینده‌ای محافظه‌کار بودند. با نزدیک شدن به انتخابات، حزب چپ میانه CHP و حزب راست میانه ی سکولار IYIP در حال معاشقه با رای دهندگان محافظه کار با تطبیق شعارهای خود و اطمینان دادن به این جمعیت رای دهندگان هستند مبنی بر این که هیچ سیاست سکولار بدخواهانه ای مانند ممنوعیت روسری در آموزش و پرورش یا تبعیض علیه مردم وجود نخواهد داشت.
در حالی که برنامه ی حزب کارگران ترکیه “TİP” فقط یک سکولار-آلترناتیو در این کشور نیست، اما قاطعانه در برابر تغییر به سمت لفاظی محافظه کارانه و کمرنگ شدن ریشه های سکولاریستی جمهوری ایستاده است. به عنوان مثال، واکنش آن به فرقه های مذهبی و تأثیر آنها بر زندگی عمومی پس از خودکشی دانشجویی که در آپارتمانی زندگی می کرد که هزینه ی آن توسط یکی از این فرقه ها تأمین می شد، مورد توجه قرار گرفت. حزب کارگران ترکیه “TİP” خواهان دولتی کردن تمام خوابگاه ها و آپارتمان های فرقه ای شد و استدلال کرد که فرقه های مذهبی باید از ارائه خدمات عمومی و اداره شرکت های خصوصی منع شوند.
گفتمان چپ پوپولیستی TİP تا حد زیادی منعکس کننده مخاطبانش است: کارگران یقه آبی و سفید، بیکاران، دانشجویان، زنان و اقلیت های جنسی، طرفداران محیط زیست و غیره. ارکان باش رهبر حزب کارگران ترکیه از زبان پوپولیستی چپ برای متحد کردن این گروه ها علیه طبقه ی حاکم استفاده می کند و خواستار اقداماتی برای کاهش شکاف بین ۹۹ درصد جمعیت که اقشار و گروه های بالا شامل آن است، و ۱درصد ممتاز جامعه از جمله تجار بزرگ، مقامات دولت و البته اردوغان و حزب او AKP می باشد. بقیه نمایندگان TİP این گفتمان را در رابطه با موضوعات مختلف در فضای عمومی پیش می برند. به عنوان مثال، احمد شیک در درجه اول بر فساد دولتی و معاملات پنهان در داخل دولت تمرکز می کند.
بنابراین هدف TİP از بسیج این گروه های اصلی، تبدیل شدن به یک نیروی سازمانگر با نفوذ و همچنین یک نیروی انتخاباتی است. جذب اقشار مختلف به TİP، در مقایسه با احزاب اپوزیسیون میانه رو، همچنین به این دلیل است که ابایی از هراس رأی دهندگان مختلف نسبت به دیدگاه خود ندارد؛ از این رو مخالفت تهاجمی آن باعث می شود مواضعش غیرقابل سازش به نظر می رسد. TİP می تواند پایگاه خود را با انجام کاری که در سه سال گذشته به بهترین شکل انجام داده است، ایجاد کند: یک اپوزسیون تاثیر گذار از طریق مخالفت شدید با خصوصی سازی، نابرابری، و فساد بسازد و در عین حال یک برنامه حزبی منسجم با راه حل های جایگزین مناسب طراحی کند.
درک از چپ ترکیه در افکار عمومی تعیین کننده است. در دهه‌هایی که چپ جایگاه خود را در جریان اصلی سیاست از دست داد، کمتر به‌عنوان نامزد احتمالی برای تغییر تلقی می‌شد تا به‌عنوان گروه‌های فشار حاشیه‌ای. برای مقاومت در برابر چنین تصوری، حزب کارگران ترکیه “TİP” باید سیاستگذاری خود را بر زندگی روزمره ی مردم متمرکز کند و در ادعاها و آرزوهای بزرگ گیر نکند. گسست آرام آن از محدودیت های انحرافات نظری و پوریتانیسم سیاسی [منزه طلبی سیاسی] گام اول خوبی است، اما به خودی خود کافی نیست. از اصلاحات مالیاتی رادیکال گرفته تا راه‌حل‌های فساد، از دسترسی به خدمات اجتماعی تا برنامه ملی‌سازی، حوزه‌های مختلفی وجود دارد که TİP می‌تواند پیشنهادات رادیکالی برای یک جمهوری سکولار و دموکراتیک آینده ارائه دهد. این می تواند به آن اجازه دهد تا گفتمان عمومی را رهبری کند، جایگاه خود را در جامعه ارتقا دهد و دیدگاهی قابل قبول از ترکیه جایگزین ایجاد کند. به این روند زمینه ی در حال تغییر در جامعه کمک می‌کند: با افزایش نابرابری اجتماعی و همه‌گیری و اعمال سیاست‌های نادرست که بحران اقتصادی را عمیق‌تر می‌کنند، اقداماتی که زمانی تخیلی تلقی می‌شوند، می‌توانند ضربه‌ی کارساز وارد کنند.
آینده چپ ترکیه احتمال دارد آن گونه که به نظر می رسد گلگون نباشد. بازتاب‌های سیاسی و غرایز آن برای سیاستگذاری نیز در سال‌های آشفته ی انشعابات ناپدید شد، و این برای چپ با توجه به منابع و امکانات کمتر آن در یک رژیم سرکوبگر با پایگاهی از رسانه‌ها، موانع بیشتری را ایجاد می‌کند. ممکن است که انتظار هر گونه افزایش چشمگیر آرا یا بسیج نیرو که برخی احزاب چپ در اروپا شاهد آن بوده اند اغراق آمیز باشد. با این حال، با توجه به سوابق تاریخی و مشکلات چپ ترکیه، یک اوج گیری جدید و شروعی تازه با چشم اندازی از آنچه ترکیه می تواند باشد، و صدایی که از پذیرش هژمونی جناح راست سر باز می زند، ممکن است به خوبی در راه باشد. حزب کارگران ترکیه “TİP”، با همکاری و حمایت HDP، می‌تواند یک پدیده ی غیر منتظره در انتخابات آینده و یک نیروی سیاسی در دوران پس از حزب عدالت و توسعه باشد – و احتمالاً مرکز ثقل سیاسی را به سمت چپ سوق دهد.
منبع: ژاکوبن
کروبین هم خوشحال کننده بود و دیدیم که چطور رفت.