برگی چند از تاریخی گشوده! (به بهانه یک کامنت، نگاهی گذرا به نقد “گذشته ناتمام” رفیق طاهری پور) – بهزاد کریمی

این نتیجه گیری که لنینیسم در ذات خود اینهمان خمینیسم است، خطای نظری بزرگ و جفای سترگی در حق لنین است. لنین با نگاه به جلوی تاریخی بود که سهواً دیکتاتوری اکثریت را جایگزین امکان لیبرال دموکراسی بمثابه بستر مناسب برای تحول سوسیال دمکراتیک کرد، ولی خمینی در تلاش برای برگشت به گذشته منقرض بود که عمداً تیغ بر روی تجدد به عنوان بستر آزادی و برابری کشید. اشتباه مهلک لنین در تعجیل برای رسیدن به فردای ایده‌آل بود ولی ایده‌آل خمینی، احیای سنت پیغمبر و ائمه! این تفاوت، ماهوی است

    ١) در شرایط دگرگونی‌های بزرگ ابعاد جاری با پیامدهایی کلان که در آن به سر می‌بریم، تمرکز بر نقد گذشته بجای فهم بیشتر آینده، بگمانم نوعی نابهنگامی است. چون وضعیت حاد حال حاضر بگونه‌ای است که اجازه کمتری می‌دهد تا چنین چیزهایی توجه درخور بر‌انگیزند. مگر آنکه، نقد دیروز با اوضاع امروز گره بخورد. بحران ناشی از تجاوز روسیه به اوکراین همچون نقطه عطفی در صف آرایی‌های جهانی، موجب صف بندی‌های نظری خصلت نما در تبیین این رویداد و جهتگیری‌ها نسبت به آن در میان چپ جهان و تبعاً ایران شده و آشکارا به شخص اندیشه‌ورز این پیام را می‌دهد که: گل همینجاست به رقص آی! کاش رفیق طاهری پور ضمن ابراز احترام به انتخاب او، یا ادامه سلسله نوشتار مربوط به نقد گذشته را به فرصتی دیگر موکول می‌کرد و بر نگاه به وضعیت امروز و مواضع در قبال آن می‌ایستاد و یا دستکم ادامه نقد دیروز را با درنگ بر رویکردهای امروز در پرتو درس‌ها پی می‌گرفت.

     ٢) اما جدا از یک رشته گزاره‌ها در سلسله نوشتار اندیشیده با عنوان “کجاست آزادی؟ (یادداشت هائی پیرامون گذشتۀ ناتمام)” که هرچه بحث جلوتر می‌آید برجستگی بیشتری می‌یابند و مشوق آدمی به نقد در نقد می‌شوند، ورود رفیقی به نام ساسان در بخش ششم از این نوشتارها بود که مرا ناگزیر کرد تا علیرغم تمایلم رطب بخورم! در کامنت این رفیق ادعایی آمده که اگر توضیح نیابد شاید بدل به فاکت  ‌شود! از قبل هم قصد داشتم مواردی را در رابطه با “گذشته ناتمام” بنویسم ولی اشاره کامنت نویس انگیزه‌ای شد تا یاداوری نکاتی در باره آن را که تیتر بسیار پر معنی و بجایی هم است، پیش بکشم. تیتری که، هنوز باید چشم به راه ماند تا مصادیق امروزین نقد از گذشته را هرچه زودتر و مشخص‌تر در قالب سیاست‌کردن‌های جاری در زیر خود جا دهد که نیاز عاجل همین است. مگر غیر اینست که به باور خود نویسنده سلسله نوشتارها، گذشته نگذشته است و دارد در همین امروز تکرار می‌شود؟!

٣) دوست گرامی ساسان را متاسفانه به یاد نمی‌آورم ولی گفته‌اش را که می‌گوید از نزدیک مرا دیده است، پایه قرار می‌دهم و آرزو می‌کنم تا دیر نشده باز هم دیداری دیگر ما را دست دهد. او نوشته است: “در مقطع جدا شدن ۱۶ آذری‌ها از سازمان، رفقای مرکزیت راه افتاده بودند در شهر‌ها و استان‌ها تا جلو تکه پاره شدن سازمان را بگیرند. اقای بهزاد کریمی یکی از این رفقا بود که برای کوچک جلوه دادن این اتفاق تلاش می کرد منشعبین را بیسواد و ناتوان جلوه دهد. او می گفت به رفیقی بنام اسکندر گفته است: «رفیق اسکندر اینها تو را برده اند و به تو مسوولیت نوشتن اساسنامه را واگذار کرده‌اند در حالیکه می‌دانند تو از اساسنامه هیچ نمیدانی! رفیق دارند خرت می کنند». من عذر می‌خواهم که این عبارات را دقیقاً همان شکل که بود بیان کردم ولی این جملات چهار دهه پیش گفته شده و هنوز همانطور در ذهن من فدایی باقی مانده است و شاید لازم بود روزی بیان شود !”

صمیمانه می‌گویم که چنین چیزی را بیاد ندارم، اما صداقت حکم می‌کند تا درونمایه و پسزمینه آن را جدا از شکل بیان نویسنده‌اش و نیز پاره آورده‌ها در آن، با  اشاراتی که در زیر خواهم داشت تایید کنم. در خوانش تاریخ هم، مهم نیز همین است؛ زیرا مطرح افکار و روش‌هایند و نه افراد. کنجکاو نسبت به چیستی این خاطره، با رفیقی از بنیانگذاران جریان انشعابی ۱۶ آذر که در ریز مسایل مربوط به این جریان بوده تماس گرفتم و از وی پرسیدم آیا رفیقی به نام اسکندر داشتیم که در مقطع انشعاب از سوی شما ماموریت تدوین اساسنامه‌ای یافت؟ اما این رفیق مطلع، از وجود کسی به نام اسکندر که چنین وظیفه‌ای به او محول شده باشد، ابراز بی اطلاعی مطلق کرد! هم از اینرو، هنوز هم متوجه نیستم که اسکندر نام “موظف به تنظیم اساسنامه”، چرا و از کجا در ذهن ساسان راه یافته است؟ اما جدا از درجه دقت چنین رسوباتی در ذهن هر کدام از ماها بعد چهل سال، در روایت تاریخ این مقطع نکاتی را بیان می‌کنم.

۴) نویسنده کامنت درست می‌گوید که بعد آن انشعاب، رفقایی از کمیته مرکزی وقت سازمان ما ماموریت یافتند تا برای خنثی کردن پیامدهای انشعاب در ذهن رفقای تشکیلات به شهرها و واحدهای سازمانی بروند و بمنظور جلوگیری از گسترش دامنه آن، کار توضیحی بکنند. من نیز یکی از آنان بودم. همان زمان به همین منظور سه ماموریت در تشکیلات پیشگام تهران به شکل اردوی کوهنوردی در کوهپایه‌های آن، تشکیلات استان مرکزی (اراک) و بقایای تشکیلات از هم گسیخته اصفهان – چهار محال – یزد انجام دادم و دیدارهای محدودی نیز در تهران، آذربایجان و همچنین رفقای کرد داشتم. طی این دیدارها در مخالفت با انشعاب، نکوهش آن و دفاع از گزینه سازمان مبنی بر وحدت صحبت‌‌ کردم!

صحبت‌های من در تمام آن جلسات و دیدارها جنبه مضمونی داشت و از میان شاید متجاوز از هزار نفری که در این دیدارها پای صحبتم بودند تاکنون کسی از مثلاً انگ زدن‌ من به شخصیت رفقای منشعب و یا تحقیرآنان نگفته است! این را هم به تاکید بگویم که من حتی با تعدادی از رفقای منشعب، بعد انشعاب رابطه داشتم و در رفت و آمد با هم بودیم. اما تصدیق می‌کنم که روحیه و رفتار معطوف به زیر علامت سئوال بردن شخصیت رهبران منشعبین در وجوه مختلف در سازمان و به ویژه مرکزیت سازمان عمل می‌کرد. نمونه‌اش هم، آن انگ نابکارانه و زشتی که به زنده یاد منوچهر شفیعی (هلیل رودی) و علی کشتگر زده شد. همینجا تصریح ‌کنم که علاوه بر نقش ویژه چند نفری از مرکزیت که هنگام تحریر نهایی اعلامیه، متن را در غیاب مرکزیت به شکل کینه‌توزانه‌تری منتشر کردند، بقیه اعضاء کمیته مرکزی – از جمله من – بی هیچ استثناء و هر یک به درجاتی در قبال آن موضع گیری شرم آور سهیم بودند. پس به مصداق این حکمت که ماهی از سر بگندد نی ز دم، نباید هم جای شگفتی باشد اگر پسا انشعاب، تخریب شخصیت‌هایی از منشعبین در هر سطح از تشکیلات و به اشکال مختلف بروز می‌یافت. فقط با این تکمله که، تخریب‌ها هم یک طرفه نبود! بعد انشعاب، چه آن را خود خواسته بنامیم و چه تحمیلی، نقل و نباتی پخش نشد بلکه همانا گلوله باران کلامی بود که از دو سو علیه هم شلیک می‌شد!

۵) اما برای نشان دادن فضای آن زمان در چپ که نمی‌توان نامی جز عدم تحمل نظر مخالف بر آن نهاد، ذکر خاطره‌ای از همان جلسه کمیته مرکزی را که مملو از خشم نسبت به “توطئه گری” منشعبین بود برای ثبت در تاریخ و تامل در درس‌های آن لازم می‌دانم. در نشست مزبور، یکی از جمع پیشنهاد داد که در اعلامیه مربوط به محکوم کردن انشعاب از زنده یاد بهروز سلیمانی هم نام برده شود که بسیار ناراحت شدم و به آن شخص اعتراض کردم. خوشبختانه اکثر رفقا هم معترض شدند و لذا خروجی جلسه، حفظ احترام زنده یاد هبت معینی (همایون) و بهروز در شکل سکوت نسبت به آنها شد و تمرکز انتقاد بر روی علی کشتگر و همفکر نزدیک او هلیل رودی، که گفتم در اعلامیه اما بگونه بسیار زمختی منعکس شد. سیاست حاکم بر جلسه این بود که علی سابقه زندان ندارد و هلیل رودی هم درس خوانده آمریکاست! بدینسان بود که تاکتیک “حلقه ضعیف” بر متن روانشناسی تشکیلات پیش رفت که هسته تعیین کننده کمیته مرکزی در استفاده از آن “مهارت” به خرج داد!

۶) در رابطه با نسبت خودم با انشعاب ١۶ آذر سال ۶٠ بگویم که مخالف انشعاب بودم، بی آنکه در زمره سینه چاکان وحدت باشم و یا سوزان در آتش اشتیاق وصل با شوروی. از انشعاب و نیز از دست سازمانگرایانش ناراحت بودم، ضمن اینکه اعتراف کنم در آن زمان چیزی هم از اجحافات نسبت به منشعبین نمی‌دانستم و مبتنی بر اعتماد به رفقا فقط بر “توطئه” انشعاب متمرکز شده بودم. این انشعاب  اجتناب پذیر بود و توجیه سیاسی نداشت. از این بابت ناراحت بودم به ویژه که جای زخم عمیق انشعاب سال ۵٩ اکثریت – اقلیت هنوز هم بر جانم بود. انشعابی اجتناب ناپذیر، که به دلیل سمتگیری‌های سیاسی ماهیتاً متفاوت و در ادامه متعارض، فدائیان خلق را در رابطه با جمهوری اسلامی تقسیم کرد. جدایی ١۶ آذر اما، برایم نامفهوم می‌نمود، چون کافی بود همایون و علی اعلام می‌داشتند که اگر سازمان بخواهد با حزب وحدت کند، آنها در کمیته مرکزی نمی‌مانند. هنوز هم بر اینم که انشعاب ناگزیر نبود.

٧) از اینجا به یادمان دیگری در رابطه با مضمون انشعاب ١۶ آذر نقب بزنم که نشان دهنده فضای آن دوره است. در اوایل پائیز ١٣۶٠ و بر زمینه بالا گرفتن تب یکی بودن‌ با حزب در مرکزیت و نیز در سطوحی از تشکیلات، جدا از رفقا همایون و علی کشتگر در کمیته مرکزی، رفیق امیر ممبینی هم مخالف سمتگیری وحدت بود. همزمان سه نفر دیگر یعنی زنده یاد انوشیروان لطفی، بهروز خلیق و من هم  نسبت به شتاب گیری‌ روند وحدت مسئله داشتیم. مسئله ما هم این بود که یعنی همه آن انتقادات تاریخی که در جهات مختلف به رفتارهای حزب توده داشتیم و همین هم موجب نطفه بندی، تکوین و شکل‌گیری جنبش فدائی شد، بکلی بیجا بوده‌اند‌؟ در صحبت سه نفره با همدیگر بر آن شدیم که نوشته‌ای حاوی رشته سئوالاتی در شش محور نسبت به تاریخ و مواضع برنامه‌ای و سیاسی حزب تهیه کنیم و در سطح کمیته مرکزی به بحث بگذاریم. بین خود تقسیم کار کردیم و سهم من نوشتن مقدمه و دو فصل آن شد. مقدمه را نوشته بودم و نیز بخشی از یک فصل را، که بیکباره با انشعاب ۱۶ آذر مواجه شدیم! یادم هم نمی‌رود که این تصمیم سه نفره را در روزی از آن برهه ملتهب، هنگام برگشت از دفتر نشریه کار به خانه‌هایمان، با جمشید در میان گذاشتم که آن زمان او سردبیر کار بود و من مدیر داخلی نشریه و مسئول چند سرویس‌ از آن. او گفت چنین کاری در شرایط  کنونی انشعاب، چیزی نیست مگر وحدت شکنی سازمانی! ما سه نفر هم که خود دچار تردیدهایی در این زمینه شده بودیم، متاسفانه از آن تصمیم درست منصرف شدیم؛ بدانگونه که از رفیق امیر هم بعد انشعاب چیزی در مخالفت با وحدت دیده نشد. موج وحدت با حزب، همه را با خود برد.

٨) تاریخ جنبش فدایی خلق، تاریخی است هنوز هم گشوده و نیازمند درنگ بر سیری که به ویژه شاخه “اکثریت” آن پیموده است. از جریان سازان این بخش از فدائیان، جز چند رفیق که جمهوری اسلامی آدمکش جان آنان را گرفت، بقیه و اتفاقاً اصلی‌ترین هایشان هنوز هم زنده‌اند و جدا از اینکه اکنون فعالیت سیاسی – تشکیلاتی می‌کنند یا نه و یا آن زمان در چه جایگاهی از مسئولیت قرار داشته‌اند، هر یک حرف‌ بسیار در سینه دارند که می‌باید در کادر تحلیل و نقد روندها و رویکردها تحویل تاریخ دهند. این، دینی است که هر یک از آنان نسبت به جنبش همچنان جاری چپ ایران دارند و می‌‌باید آن را ادا کنند. من خود، در حد دانسته‌ها و اندیشیده‌هایم، آنچه را که به مواضع سیاسی ماخوده و مبانی دیدگاهی و تحولات فکری سازمان فدائیان خلق ایران (اکثریت) در طول چهار دهه قبل از تاسیس حزب چپ ایران برمی‌گردد، علاوه بر تحریر مقالات متعدد در کتاب با عنوان “سیر گفتمانی ما” هم آورده‌ام.

٩) من در یک سال نخست بعد انقلاب عضو صاحب رای کمیته مرکزی بودم اما دور از مرکز و لذا نه که فردی چندان موثر در تصمیم گیری‌های کمیته مرکزی و در یک سال و نیم بعد نیز به تقصیر خودم فاقد رای شدم. از اوایل پائیز ۶٠ اما مجدداً جزو دستگاه کمیته مرکزی قرار گرفتم تا که روز اول سال ۶٢ خروج از کشور پیش آمد. با این وجود، من خود را در هر سطح از مسئولیتی که طی آن دوره بودم، شریک در تصمیماتی می‌شناسم که مرکزیت سازمان بعد انقلاب اتخاذ کرد. طی دوره مهاجرت بود که در زمره اولین‌ها و از موثرین کمیته مرکزی در نقد خط مشی گذشته و از جمله نقد وحدت با حزب توده ایران شدم بی آنکه البته هیچوقت در خصومت با حزب توده قرار بگیرم. در یک جمع بست، بگویم که اگر هم بخاطر شراکت غیر مستقیم در برپایی سیاست “شکوفائی جمهوری اسلامی” شرمسار تاریخم، اما مفتخر به سمتگیری بعدی در نقد آن سیاست فاجعه بار و ایفای نقش مستقیمی هستم که در برچیدن پایه‌های فکری و سیاسی آن مشی تلاش کردیم.

١٠) در نقد “گذشته نا تمام”، موضوع مرکزی از نظر من نه ناتمامی گذشته که ناتمام ماندن نقد است! گرچه نقد، خود در اساس روندی است بی انتها و دینامیسم آن نیز نهفته در تداومی که می‌یابد تا مدام از دل خود نو بزاید، با اینهمه اما نقد هر پدیده در جایی به نقطه چرخشی می‌رسد که با رسیدن از نمودها به ماهیت خبر از فهم کنه آن می‌دهد. من در  کتاب “سیر گفتمانی ما” کوشیدم با تعقیب سیر فکری در سازمان و احتراز از پرسونالیزه کردن انحرافات و تحولات فکری در آن، نشان دهم که نه خطاهای فکری ما بی گذشته بودند و نه در خود سیاست و یا مثلاً ارزیابی از وضع، تمام و خلاصه می‌شوند. خطاها و انحرافات نه بیکباره از بیرون سازمان به آن تزریق شدند و نه ناشی از فراست این یا آن به اصطلاح سرقت فلان یا بهمان “سارق” درون منزلی در برباد دادن هستی مستقل سازمان بود. سازمان، لم یزرعی نبود با آسمانی بی ابر که چیزی از آسمان بر آن نازل شده باشد! از ما بود که بر ما بود! انحرافات، ریشه در دیدگاه‌های پیشین داشتند و بروز آنها چیزی نبود مگر تکوین عناصر و بنیان‌های معیوب آن تفکرات و نگاه در شرایط عینی مساعد. گرچه مسئولیت انحرافات، مطلقاً با آنهایی است که آنها را نمایندگی و حمل و عمل کردند، اما در واکاوی نظری خطا، خطای محض است هرگاه که دچار یکباره پیش آمدن‌ها آنها شویم و نخواهیم به ریشه‌ها برگردیم.

١١) تلاش‌های جمشید در بررسی گذشته، از نوع واکاوی ریشه‌ای است و لذا ارزشمند. شجاعانه است و دور از محافظه کاری و حسابگری سیاسی که بی محابا به بنیادها می‌رود و اعماق را می‌جوید و چه بسا به قیمت زدن هر ریشه‌‌ که همین البته جای گفتگوی بسیار دارد و اشاره‌ منتقدانه گذرایی هم به آنها خواهم داشت. اما باید بگویم که درس آموزی فقط به نقد ریشه‌ای است و نه  آن نقدی که در سطح بماند! او وفادار به این رویکرد است. اتفاقاً یکی از موارد مهم در رخدادهای تعیین کننده همین امروز هم برای ما، در آنست که بتوانیم عیار یک سری انتقاد از خودها نسبت به گذشته را دقیق‌تر بسنجیم. زیرا بسیارغم انگیز است وقتی می‌بینیم چگونه فلان ابراز پشیمانی‌ سیاسی جنجالی از سیاست گذشته، دیگربار بگونه جنجالی در وجود همان تفکر گذشته جان می‌گیرد! این “نقد” با تکرارشدگی در چهره گذشته معلوم می‌کند که چون نقدش در سطح سیاست مانده و نخواسته به اعماق تفکر برود، بهمین دلیل هم محکوم به سیاست کردن به سیاق دیرین است! عواطف و حرمت به مناسبات اجازه نمی‌دهد تا اسم بیاورم و لذا به این بسنده می‌کنم که مصداق داستان سیزیف سنگ بر دوش هستند و محکوم به تکرار مکرر شکست!

١٢) این همان نقد ناتمام است، برخوردی ظاهراً رادیکال با گذشته خطا ولی در محتوی عمیقاً محافظه کارانه. جمشید یکی از شورشگران بحق نسبت به این ناتمامی است؛ شورشگری که مطابق قانون بی قانون شورش‌ها، خود شورشگر مستعد قربانی شدن در افراطی گری! میان مای آن زمان، او در زمره دیرترین‌ها بود که به نهضت نقد مشی دیروزین پیوست. او حتی در آن سال‌های دهه ۶٠ از سرسخت‌ترین‌ها در برابر این نهضت انتقاد از بنیادها بود و همواره نگران اینکه نکند موج نقد، هستی ایدئولوژیک ما را به یغما ببرد. البته از یک نظر هم حق داشت، چون به شم و نظر متوجه بود که نقد سیاست اگر پیگیر باشد قطعاً به بنیادهای فکری می‌رسد! او اما زمانی به موج نقد گذشته پیوست و با همه وجود هم ملحق شد، که خود در ایدئولوژی و مبانی فکری‌اش با سئوالات اساسی روبرو گردید.

١٣) برای من مهم بود که در نهضت درون سازمانی نقد گذشته با آینده‌ای قطعاً منجر به بیرون، جمشید باشد و به دو دلیل نیز. یکی بخاطر اینکه او را به باورمندی ایدئولوژیک می‌شناختم و نه مثل فرخ نگهدار که می‌دانستم به دلایل مختلف قطعاً در برابر نقد گذشته خواهد ایستاد و خواهد کوشید آن را به چند خطای تاکتیکی و اشتباه محاسبه در پاره ارزیابی‌ها تقلیل دهد. بنا به شناختی که از او پیدا کرده بودم اعتقاد داشتم که ذهن‌‌ او مسحور اصل توازن قواست و سیاست کردن برای او در روشی معنی دارد که بعدها در پختگی بیشترش آن را چنین بیان داشت: الگوی رفتاری‌ من در سیاست، احسان نراقی‌ها است! دلیل دیگرم اما بخاطر موقعیتی بود که جمشید آن زمان در کمیته مرکزی داشت و فکر می‌کردم با شرکت وی خواهیم توانست روند نقد را سریع‌تر پیش ببریم و زودتر تکلیف سازمان با خط مشی انحرافی “شکوفائی” را به جنبش اعلام کنیم. همانگونه که خود او به یاد دارد، اوایل پائیز ۶٣ بود که در جریان قدم زدنی بر روی چمن محوطه ساختمانی در کابل که ساکن‌اش بودیم به وی گفتم بیا و پرچم نقد گذشته را در دست بگیر. او ولی سکوت کرد!

١۴) بعد این سکوت اما او متاسفانه نشان داد که نه تنها پیشنهاد را نپذیرفته است، بلکه چند سالی هم با همه وجود بدل به چهره نظری اصلی مخالفت با روند نقد بنیادی گذشته در کمیته مرکزی شد. همه حرف وی در این سال‌ها این بود که ما در آن دوره “شکوفایی” کنار مردم قرار داشتیم و اصل هم، درآمیختگی با  مردم است. اما او آخرهای دهه ۶٠ با این پرسش مواجه شد که اما مردم زیر کدام هژمونی و در کدامین جهت و جای خرد نقاد در این میان کجاست؟ او انقلاب فکری در خود را آغاز کرد و از همان زمان هم، بگونه شورشگرایانه و پیگیر خویشتن خویش را وقف واکاوی آن خطاها نمود تا بتواند رابطه با مردم را در افق نمایی ترقیخواهانه به بازتعریف برخیزد. شورش او علیه دروغ‌های خودپنداشته‌ که آنها را بگونه ایدئولوژیک به خود و دیگران تکرار می‌کرد، عمق و توسعه یافت و به اینجایی رسید که امروز در آنجاست. نقدی برحق علیه گذشته، چون خود را در قبال آن مسئول می‌بیند و می‌خواهد ادای مسئولیت کند. نقد فکری وی نسبت به گذشته را اینجا و آنجا می‌توان نپذیرفت و حتی به نقد نشست، اما تردید در ارزشمند بودن نقد وی دستکم حاکی از بی انصافی و غرض‌ورزی خواهد بود. او در پی آنست که بفهمد و بگوید “آزادی کجاست؟”.     

١۵) این نوشته را با درنگی بر چند نکته از بخش ششم سلسله نوشتار جمشید پایان خواهم برد. او در نقد فکری گذشته ما، بیش از همه یقه لنین را می‌گیرد و لنینیسم را از ریشه می‌زند. حرفش هم این حرف آشناست که لنین، راه تحول دمکراتیک جامعه روسیه را قطع کرد و با گزینش اراده‌گرایانه جهش و پرش به عدالت اجتماعی، همین تز را برای جوامع عقب مانده هم تجویز کرد که نتیجه‌اش، چیزی نبود مگر قربانی شدن آزادی‌ها در پای برابر خواهی و نهایتاً هم رانت خواری جای عدالت. حال آنکه عدالت، مشروط به وجود مشارکت اختیاری و آزادانه مردم است و فقط هم در آزادی و دموکراسی است که ارزش‌های سوسیالیستی می‌توانند سر بر‌آورند، توسعه بیابند و پایدار بمانند. اما این نتیجه گیری که لنینیسم در ذات خود اینهمان خمینیسم است، خطای نظری بزرگ و جفای سترگی در حق لنین است. لنین با نگاه به جلوی تاریخی بود که سهواً دیکتاتوری اکثریت را جایگزین امکان لیبرال دموکراسی بمثابه بستر مناسب برای تحول سوسیال دمکراتیک کرد، ولی خمینی در تلاش برای برگشت به گذشته منقرض بود که عمداً تیغ بر روی تجدد به عنوان بستر آزادی و برابری کشید. اشتباه مهلک لنین در تعجیل برای رسیدن به فردای ایده‌آل بود ولی ایده‌آل خمینی، احیای سنت پیغمبر و ائمه! این تفاوت، ماهوی است. بهمان اندازه که تشبثات ما در توضیح اسلام سیاسی خمینی و عدالت خواهی نوع عدل علی آن با “راه رشد غیر سرمایه داری” میراث لنین اشتباهی فاجعه آمیز بود، بهمان اندازه هم نقد حمایت از خمینیسم مستند به رد لنینیسم اشتباه بزرگی به شمار می‌رود. اراده گرایی لنینیستی نافذ بر نگاه ما، در برابر شیعی‌اندیشی باطنی‌مان جنبه ثانوی داشت! 

١۶) در نقد بنیادین رفتارهای چپ جهانی از زاویه نظری و دیدگاهی، باید به دورترها رفت و واقعیت پیوست – گسست شخصیت‌های مرجع آن با یکدیگر را مطالعه کرد که درس‌های ارزنده‌ای در خود دارد. کمونیسم مارکس، در اصل سوسیال دموکراسی بود همچون رقیب لیبرال دموکراسی که می‌بایست دموکراسی آن را حفظ می‌کرد و با دادن مضمون اجتماعی برابری خواهانه به آن، آزادی را بطور واقعی همگانی می‌نمود. مارکس پیرامون اینکه چنین گذاری در عمل چگونه تحقق خواهد یافت چیز چندانی نگفت مگر نکاتی پراکنده و بر پایه گمان و تاثر از انقلابات نیمه قرن ١٩، پراتیک مبارزه طبقاتی طبقه  کارگر  و به ویژه تجربه کمون پاریس و نه چیزی بیشتر به عنوان یک استراتژی مدون. انگلس که دهسالی بیشتر از مارکس زیست، مارکس را به ایدئولوژی مارکسیسم ارتقاء داد و ناخواسته راه را برای دگماتیسم مارکسیستی بعدی هموار کرد. انگلس که نزدیک‌ترین به مارکس بود در اواخر عمر و بر متن شکوفایی جنبش کارگری جهانی مخصوصاً هم در آلمان، بیشتر بر دیکتاتوری پرولتاریا متمرکز شد. با اینهمه او به مارکس بسیار نزدیکتر بود تا مثلاً فرزند گونه‌ خودش در وجود لنین انقلاب اکتبر. او در پایانی‌ترین سال‌های عمرش، استقرار سوسیالیسم از طریق پارلمان و حداقل در انگلستان را یک امکان واقعی می‌پنداشت. درک دینامیک این روند تحولات فکری، به ما در فهم رابطه میان دموکراسی و رسیدن به سوسیالیسم کمک زیادی می‌کند.

١٧) در نظر بگیریم که گرچه لنینیسم را استالین جا انداخت و ادامه دهنده اصلی راه لنین هم او بود اما این دو چهره کمونیستی تفاوت‌های زیادی با هم داشتند و بهیچوجه نباید با ساده سازی، این دو را اینهمان توضیح داد. درست است که لنین راه را برای استالین هموار کرد، ولی او به جرگه روشنفکری مارکسیستی تعلق داشت تا ولگاریسم آن. تمرکز بر نقد بی امان استالینیسم از این نظر مهم است که او نماد دسپوتیسم بود. گرچه در دوره خروشچف از استالینیسم ابراز برائت شد، ولی واقعیت اینست که تفکر استالینی در دوره برژنف بی سر و صدا احیاء گردید و تداوم یافت. برژنف، در واقع همان استالین بود ولی از آن دوره رکود و نماد بوروکراتیسم “سوسیالیستی”! در چنین نگاهی، لیبرال دموکراسی نه دیگر یک رقیب بلکه آشکارا خصم است و آن را می‌باید به قوه قهر برانداخت. همه مسئله اینست که در این مسیر طولانی، نقد سوسیالیستی لیبرال دموکراسی اولیه، سر انجام در استالینیسم بود که به نفی قطعی آن رسید و منجر به فاصله گیری از دموکراسی و تخاصم با آن گردید. وقتی هم که قرار شد در همین بن بست، گشایشی رخ دهد (گلاسنوست)، آن چنان دیر شده بود که طی انفجاری ویرانگر معلوم گردید درون آن سیستم، شاخه‌ها همه خشک شده‌اند و دموکراسی نمی تواند در چنین درختی گل دهد.

١٨) چپ سنتی ایران را هم در کلیت خود، باید استالینیست دانست ولو اینجا و آنجا با طرح انتقادهایی  نسبت به استالین و البته دقیق‌تر تکرارگونه چون که زمان چنین می‌طلبید! برائت‌ها از استالین، محتوای  دمکراتیک و آزادیخواهانه نداشت. برعکس، این شیعی گری جادار در ناخودآگاه ذهن ایرانی ما بود که با تربیت ارتدوکسی استالین بیشتر همخوانی نشان می‌داد! نماینده شاخص استالینیسم هم در چپ ایران، چه در اندیشه و چه در منش، بیش از همه شخص کیانوری بود که هم آن را به تماشا نهاد و هم القاء کرد. ما نیز در آن داستان وحدت با حزب، بیشتر از همه در وحدت با نگاه و روش کیانوری بودیم!

١٩) سخن را با یادی از ارثیه‌هایی از زنده یاد بیژن جزنی پایان ببرم. از او که، همه ما بحق وی را بزرگ می‌داریم و جمشید هم در نوشته‌هایش انصافاً مدام از او با احترام بسیار یاد می‌کند و در رابطه با کارنامه دهسال بعد انقلاب خودش هم، به اعتباری خود را شرمنده وی می‌بیند که همین بجای خود، نه فقط ارزش گذاری بلکه یک ارزش است. تحلیل گزاره وار معروف بیژن در مورد نهضت خمینی و هشداری که وی در این مورد داد، از بحث انگیزترین‌ها در درون و برون جنبش فدائی است. ارزیابی وی از موقعیت خمینی در جنبش ضد شاه، واقع بینانه و به همین اعتبار درخشان بود. اینهم بسیار سنجیده بود که نوشت و هشدار داد که چپ باید او را رقیبی قدر برای خود تلقی کند. بیژن اما با عمده دیدن مبارزه با دیکتاتوری شاه، مخالفت خمینی با شاه و کاپیتولاسیون (حضور مستشاران آمریکا در ایران) را علیرغم تاکیدی هم که بر اندیشه‌های ارتجاعی وی داشت، بطور عینی مثبت می‌دانست. این در سیاست عملی، نمی‌توانست چیزی باشد مگر جهت دادن به همراهی با خمینی مرتجع در مبارزه با شاه.

٢٠) شاه، بیژن و یاران را کشت و این معما در سینه تاریخ مدفون ماند که اگر وی زنده می‌ماند چگونه آن تناقض را در گرماگرم انقلاب ضد شاه با هژمونی خمینی حل می‌کرد؟ جریانات و افرادی بر این هستند که او اگر بود در این میدان سیاسی، جبهه سوم را می‌گشود؛ اما جریانات و افرادی هم بر آنند که کنار خمینی و در برابر شاه قرار می گرفت اگرچه معلوم نیست که او در چه فازی حسابش را از خمینی جدا می‌نمود. اما اگر این قطعی نیست که نظر کدامیک از این دو رویکرد، حقیقت است ولی بر سر این نکته، اشتراک نظر بسیار بالایی در جنبش وجود دارد که بیژن جزنی مجرب سیاسی نه واقعیت توازن قوا را از نظر دور می‌داشت و نه به اتکای جهتگیری‌هایی که در نوشته‌هایش و رفتارش دیده می‌شد، در دام “شکوفایی جمهوری اسلامی” می‌افتاد که متاسفانه و شرمگینانه جناح ما در آن گرفتار آمد! نکته گرهی هم در نقد گذشته ناتمام همانا اینست که وجه منفی از تناقضات بیژن را “اکثریت” نمایندگی کرد بی آنکه وجه مثبت تناقضات او در وجود هیچ جریان جدی و کارسازی نماینده بیابد!

ولی آنچه که “اکثریت” از میراث بیژن بکلی برباد داد، همانا تاکید بر هویت ملی و استقلال خواهی در اندیشه و منش وی بود که زیر پای علایق سویتیستی بعدی قربانی شد. بیژن در این مورد هم، بکلی خالی از تناقض نبود و علایق او نسبت به شوروی در کنار انتقاداتش از آن نه که چیزی پنهان. اما او راه خود در این رابطه را قطعی کرده بود و قطعاً هم بر همان می‌ماند تا این افتخار برای جنبش فدایی تثبیت میدانی شود. جزنی به حزب توده ایران نمی‌پیوست، اما دچار هیستری توده‌ای ستیزی هم نمی‌شد؛ همانگونه که نه شوروی ستیزی می کرد و نه غرق شیفتگی “سوسیالیسم عملاً موجود”. اندیشه جزنی و نه الزاماً هر فرد از گروه جزنی – ظریفی، چپ رادیکال متاثر از سمتگیری ملی جبهه ملی را نمایندگی می‌کرد و حفظ موضع مستقل و حرکت از منافع ملی ایران را. جزنی، ولو اینکه خود زاده و پرورده خانواده‌ای بود همه توده‌ای و با وجود آنکه هیچوقت هم مصدقی در معنی متداول آن نبود، اما سنتز دو جنبش توده‌ای و ملی دهه بیست ایران در شکل رادیکال را بازتاب داد. این رویکرد بیشتر از هر جریانی در سپهر سیاسی ایران طی انقلاب بهمن، مستعد در پیش گرفتن مشی دمکراتیک بود و دارای این استعداد که در متن همین مبارزه دمکراتیک صیقل یابد و خود نیز متحول شود. ولی رژیم شاه در روز شوم ٣٠ فروردین ١٣۵۴ این شانس را هم از جنبش ترقیخواه، دمکراتیک و عدالت خواهانه ایران گرفت و جنبش چپ جوان ایران را با این تروریسم حکومتی فقیرتر کرد. بزرگداشت جزنی‌ها را در نقد تمام “گذشته ناتمام” باید پی گرفت و آن را هم در پراتیک سیاسی روز بازتاب داد.      

بهزاد کریمی ٢٧ فروردین ١۴٠١ برابر با ١۶ آوریل ٢٠٢٢    

چاپ کن