فقط در سال ۱۳۹۷، مدارس دولتی ۱۰ هزار میلیارد تومان شهریه از خانواده‌ها دریافت کرده‌اند! رقمی که در سال‌های بعد قطعاً بسیار بیشتر شده است، ارقامی که نحوه هزینه‌کرد آن هنوز برای مردم مورد سوال است آن هم در شرایطی که اصل ۳۰ قانون اساسی با محتوای تحصیل رایگان هنوز به قوت خود باقی است.
جایی میان سال‌های پرهیاهوی دهه شصت بود که زمزمه‌های یک پدیده تازه در عرصه آموزش و پرورش پیچید، پدیده‌ای که اول میان دانشجویان و بعد دانش‌آموزان آرام آرام راه خود را پیدا کرد. روز‌هایی که آموزش، به عنوان یک راه برای کسب ثروت و توانمندی‌های مالی شناخته می‌شد، اما این مسأله در پس پرده تنش‌ها و بحران‌های کشور پنهان می‌ماند.
پایه‌های پولی‌سازی آموزش در سال ۱۳۶۱ گذاشته شد و افکار عمومی را درگیر خود کرد و با ظهور دانشگاه آزاد اسلامی به رسمیت رسید. با این حال راه پولی‌شدن آموزش تا مقطع پیش از آموزش عالی بسته بود تا اینکه در خرداد سال ۱۳۶۷ و برخلاف آنچه در گزارش‌ها نگاشته شده، قبل از دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، قانون تاسیس مدارس غیرانتفاعی در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و آموزش در ازای پول شکل رسمی‌تری به خود گرفت!
تاسیس مدارس غیر دولتی در نگاه تاریخ
در سال ۱۳۶۲، اولین بار سید علی اکبر پرورش، خواستار تایید طرح تأسیس مدارس غیردولتی از سوی شورای نگهبان شد. پس از آن، در مرداد ۱۳۶۳، آیت‌الله لطف‌الله صافی نظر شورای نگهبان را به دولت اعلام کرد، که در آن اعلام شده بود: «…لازم به تذکر است که مستفاد از اصل سی ام قانون اساسی دولتی بودن آموزش و ممنوعیت تاسیس مدارس و دانشگاه‌های ملی به موجب قوانین عادی نیست».
این تصمیم از طرف جناح چپ اسلامی، به ویژه اشخاصی مانند علی‌اصغر فانی، حسین مظفر، کاظم اکرمی و دیگران، شدیداً مورد مخالفت قرار گرفت و تصویب قانون را به تأخیر انداخت. به عبارت دیگر، پیش از ریاست‌جمهوری هاشمی، نظام جمهوری اسلامی ایران بازگشت به بخش خصوصی در زمینه آموزش و پرورش را با محدودیت‌های غیرانتفاعی قبول کرد.
این مسئله می‌توانست راهی برای دسترسی آسان‌تر طبقه‌های ثروتمند به دانشگاه‌های دولتی ارائه دهد، زیرا مدارس غیرانتفاعی که معلمان مجرب‌تر و منابع بیشتری داشتند، کیفیت آموزشی بهتری ارائه می‌کردند. با این حال، علاوه بر دانشگاه‌های آزاد، تأسیس دانشگاه‌های غیرانتفاعی، دوره‌های شبانه و دانشگاه پیام نور نیز روند پولی‌شدن آموزش عالی در ایران را تشدید کرد. این فرآیند به گونه‌ای پیش رفت که در اواخر دهه ۸۰، نصف دانشجویان ایران شهریه تحصیل خود را پرداخت می‌کردند و این نسبت در سال‌های بعد به نفع آموزش پولی افزایش یافت.
کالایی به نام آموزش
در زمینه مدارس غیرانتفاعی و حضور بخش خصوصی در عرصه آموزش، دو نگاه متفاوت مشهود است. اغلب در اخبار مرتبط با آموزش، شعار‌هایی نظیر تجارتی کردن علم، استقلال مدارس و دانشگاه‌ها و کاهش دخالت دولت دیده می‌شود، شعار‌هایی که به نظر برخی قصد دارند مؤسسات آموزشی را به بنگاه‌های تجاری و اقتصادی همراه با تامین منافع سیاسی برای نخبگان قدرت تبدیل کنند.
در نتیجه این سیاست، آموزش به یک محصول قابل معامله در بازار تبدیل شده و دولت نقش خود را در حمایت از ارزان قیمت ماندن آن کمرنگ می‌کند. در یک گوشه، برخی از مدارس دولتی، الهام گرفته از مدارس غیرانتفاعی، روش‌هایی جهت جذب منابع مالی مانند کمک به مدرسه یا کمک‌های داوطلبانه پیاده‌سازی می‌کنند، اما از نظر موافقان مدارس غیرانتفاعی، استدلال این است که هزینه‌های آموزشی همیشه وجود داشته، چه از طرف دولت چه از طرف بخش خصوصی.
به عبارت دیگر، در مدارس خصوصی، شهروندان به صورت مستقیم هزینه خدمات را به مدرسه می‌پردازند، اما دولت همچنان از طریق مالیات‌ها یا فروش منابع طبیعی (مانند نفت و گاز که متعلق به نسل حاضر و آینده است) هزینه خدمات آموزشی را تامین می‌کند. در واقع، این هزینه‌ها توسط مردم پوشش داده می‌شود، چه از طریق مالیات‌ها و چه از طریق درآمد ملی. به طور ساده‌تر، مسأله نه تنها به مدارس غیرانتفاعی مرتبط نیست، بلکه یک جنبه عمومی‌تر در اقتصاد آموزشی ایران است که مورد بحث و بررسی قرار دارد.
گران‌ترین مدارس ایران را بشناسید
در سال ۱۴۰۱، ۸۵ درصد از رتبه‌های زیر ۳ هزار کنکور در تصاحب مدارس غیردولتی بوده و سهم مدارس دولتی که بخش قابل‌توجهی از دانش آموزان ما در آن تحصیل می‌کنند فقط ۱۵ درصد بوده است که این سهم در کنکور سال ۱۴۰۲ به ۸ درصد رسیده است و این داده‌ها که خبرگزاری تسنیم آن‌ها را گردآوری کرده، خود به عنوان یک عنصر محرک برای ترغیب والدین در جهت تن دادن به خرید کالایی به نام آموزش کافی است.
به این ترتیب، برخلاف نگرش‌هایی که مدارس غیرانتفاعی را یا محرکی برای گسترش شکاف طبقاتی در جامعه یا به عنوان وسیله‌ای برای کاهش تأثیر دولت در سیستم آموزشی می‌بینند، در تهران و سایر نقاط ایران، بسیاری از والدین این نوع مدارس را یک محیط مناسب برای آموزش فرزندان خود می‌دانند؛ محیطی که آن‌ها آماده‌اند هزینه‌های بالایی را پرداخت کنند حتی با وجود افزایش قیمت‌ها در هر سال تحصیلی.
۱۲ درصد دانش آموزان در غیرانتفاعی‌ها
طبق آخرین داده‌های موجود، تعداد دانش‌آموزانی که در این مدارس تحصیل می‌کنند، حدود یک میلیون و ۷۶۰ هزار نفر است، که تقریباً ۱۲ درصد کل دانش‌آموزان ایران را تشکیل می‌دهند. همچنین، در سرتاسر کشور، حدود ۱۶ هزار و ۷۰۰ مدرسه خصوصی در سطوح مختلف تحصیلی فعالیت می‌کنند. هرچند طبق اظهارات احمد محمودزاده، رییس سازمان مدارس غیردولتی در تیر سال جاری، حداکثر رقم شهریه مصوب این مدارس در سال تحصیلی جاری ۴۸ میلیون تومان است و تا ۳۸ درصد بابت فعالیت‌های فوق برنامه می‌تواند به این شهریه اضافه شود (رقمی معادل ۶۵ میلیون ۴۰۰ هزار تومان). اما جست‌وجو میان داده‌های موجود حکایت از ارقام بالاتری دارد. سایت فرارو در گزارشی مدعی شده که مدارس غیرانتفاعی آن هم در مناطق میانی پایتخت برای ثبت‌نام سال تحصیلی پیش رو، شهریه‌های ۳۶، ۴۰ و ۴۵ میلیون برای دوره ابتدایی و در دیگر نقاط تهران از ۷۰ تا بیش از ۱۰۰ میلیون تومان برای مقطع متوسطه است. هرچند رییس سازمان مدارس غیردولتی گفته آنچه تاکنون به‌عنوان شهریه مدارس غیردولتی برای سال تحصیلی جدید اعلام شده فاقد وجاهت قانونی است.
روزنامه جام‌جم نیز در گزارشی می‌نویسد: «شهریه مدرسه غیرانتفاعی در ستارخان برای دانش‌آموز کلاس دهم به ۷۲ میلیون تومان رسیده است. کاربری ساکن اردبیل از تابلو اعلانات مدرسه عکس گرفته تا جزییات دقیق‌تری را با بقیه به اشتراک بگذارد. در اطلاعیه روی کلمه علی‌الحساب خط کشیده و به تفکیک نوشته‌اند هفت میلیون و ۵۰۰ هزار تومان به‌عنوان شهریه ثابت، یک میلیون بابت بیمه، هزینه اردو، آزمون‌های پیشرفت تحصیلی، کتب درسی و مبلغ دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان بابت هزینه یک‌وعده غذای گرم برای کل سال تحصیلی دریافت می‌شود. تنها لطفی که به والدین کرده‌اند این است که هزینه را در چهار قسط دریافت می‌کنند. فاطمه از مشهد گفته شهریه مدرسه غیرانتفاقی برای مقطع دوازدهم ۸۵ میلیون است».
بررسی میان مدارس غیردولتی و شهر‌های مختلف ایران اطلاعات جالب توجهی به دست خواهد داد. بر این اساس تهران و شهر‌های حومه، اصفهان و البرز، گران‌ترین مدارس غیرانتفاعی را دارند.
تهران: به طور کلی حداقل شهریه مدارس غیرانتفاعی در تهران در مقطع ابتدایی ۱۱ میلیون و ۷۶۰ هزار تومان، متوسطه اول ۲۵ میلیون و ۷۶۰ هزار تومان و متوسطه دوم ۳۹ میلیون و ۷۶۰ هزار تومان است. این مبلغ در شهرستان‌های توابع تهران به ترتیب مقطع تحصیلی حداقل ۹ میلیون و ۵۰۰ هزارتومان، ۱۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان و ۱۷ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان است.
اصفهان: حداقل شهریه مدارس غیرانتفاعی در اصفهان در مقطع ابتدایی ۱۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، متوسطه اول ۱۷ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان و متوسطه دوم ۲۸ میلیون تومان است.
البرز: حداقل شهریه مدارس غیرانتفاعی در البرز در مقطع ابتدایی ۱۱ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان، متوسطه اول ۱۷ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان و متوسطه دوم ۲۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان است.
در ادامه مبالغی نسبی از شهریه چند مدرسه پرمتقاضی فراهم شده، اما باید توجه داشت که این شهریه‌ها وابسته به نوع مدرسه، نوع استان و… متفاوت خواهد بود.
مدرسه آرمان دانش: مقطع ابتدایی ۱۹ الی ۲۰ میلیون + ۸۰۰ هزار تومان برای هزینه‌های جانبی
مدرسه آتیه‌سازان: مقطع ابتدایی ۳۰ تا ۳۲ میلیون تومان
مدرسه آریا: مقطع ابتدایی ۲۰ تا ۲۵ میلیون تومان
مدرسه آفرینش: دوره اول متوسطه ۲۰ تا ۲۳ میلیون تومان
مدرسه آتیه‌سازان: دوره اول متوسطه ۳۸ تا ۴۰ میلیون تومان
مدارس دولتی هم پول می‌گیرند؟
شاید از خود بپرسید، مگر تحصیل در مدارس دولتی رایگان نیست؟ پاسخ به سوال شما طبق اصل ۳۰ قانون اساسی، «بله» است؛ اصلی که می‌گوید: «دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد».
حال، اما بیش از دو دهه می‌شود که مدارس دولتی با شهریه دریافتی از خانواده‌ها در قالب «کمک داوطلبانه» و «کمک به مدرسه» اداره می‌شوند و عملاً از تحصیل رایگان و اصل ۳۰ قانون اساسی خبری نیست. این جمله برای بسیاری از ما آشناست که تا وقتی پول کمک به مدرسه واریز نشود ثبت‌نام انجام نمی‌شود و یا کارنامه گرو می‌ماند! به این ترتیب بسیاری از والدین برای فرار از شهریه‌های چند ده میلیون تومانی مدارس غیردولتی، قبول می‌کنند که چند میلیون تومان پول بابت شهریه مدرسه دولتی یا کمک به آن، هزینه کنند. سید مجتبی هاشمی، رئیس ستاد ثبت‌نام وزارت آموزش و پرورش اخیرا طی گفت‌وگویی در پاسخ به این سؤال که «آیا مدارس حق دریافت وجه از والدین را در زمان ثبت‌نام دانش‌آموزان دارند یا خیر؟»، گفت: «مشخص است و والدین هم می‌دانند که در زمان ثبت‌نام دریافت وجه ممکن نیست.» با این حال او در بخش دیگری از این گفتگو اظهار کرده که مدارس دولتی به جای هنگام ثبت‌نام در طول سال از خانواده‌ها پول بگیرند!
مدیر یکی از مدارس پسرانه تهران در گفتگو با آرمان امروز که در اردیبهشت سال جاری منتشر شد اظهار کرد: «الان بیش از ۱۰ سال است که مدارس دولتی، به‌خصوص در مناطق ۱ تا ۶ ، سرانه دانش‌آموزی از آموزش و پرورش نمی‌گیرند. یعنی آموزش و پرورش می‌گوید خودتان باید هزینه اداره مدرسه را از والدین بگیرید. برای همین معمولا مدیران مدرسه هزینه‌های آب و برق و فوق برنامه‌ها و… را اول سال محاسبه می‌کنند و بعد آن را به تصویب هیات امنا می‌رساند و در گام بعد آن را بین تعداد دانش‌آموزان موجود تقسیم می‌کنند تا زمان ثبت‌نام از والدین آن‌ها بگیرند. حتی بخشی از حقوق معلم‌ها را نیز ما از طریق کلاس‌های فوق‌برنامه از خود والدین می‌گیریم؛ این یک واقعیت غیرقابل انکار است!»
طبق داده‌های غیررسمی، این مبلغ گاه تا ۱۲ میلیون تومان و بیشتر نیز می‌رسد. در همین حال و بنا به گفته منصور مجاوری، مشاور اقتصادی وزیر وقت آموزش و پرورش، در سال ۹۷، مدارس دولتی ۱۰ هزار میلیارد تومان شهریه از خانواده‌ها دریافت کرده‌اند! رقمی که در سال‌های بعد قطعاً بسیار بیشتر شده است، ارقامی که نحوه هزینه‌کرد آن هنوز برای مردم مورد سوال است آن هم در شرایطی که اصل ۳۰ قانون اساسی با محتوای تحصیل رایگان هنوز به قوت خود باقی است!
منبع: اقتصاد ۲۴
