لنین و دگردیسی قطعی کمونیسم مارکس – نقد پوپولیسمِ نارودنیکی از موضع سرمایه­ داری دولتی، محسن حکیمی

درک لنین از سرمایه مغایر با درک مارکس است. مارکس سرمایه را همان رابطۀ اقتصادی ـ اجتماعیِ خرید­ و ­فروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی  می ­داند، حال ­آن‌که از نظر لنین سرمایه­ داری عبارت است از تولید کالایی + خرید­ و فروش نیروی کار. نتیجۀ درک لنین دربارۀ سرمایه ­داری این است که گویا خرید و فروش نیروی کار می­ تواند از میان برداشته شود بی­ آن‌که تولید کالایی از میان برود. یا، قانون ارزش اضافی را می ­توان لغو کرد بی­ آن‌که خدشه‌ای به قانون ارزش وارد شود. این همان فرمولی است که بعدها در دهۀ ۴۰ قرن بیستم، در زمان حکومت استالین، اقتصاددانان شوروی برای اثبات این که سرمایه­ داری در شوروی از میان رفته است به آن استناد کردند

یکی از پی امدهای تأثیرگذار پیدایش مارکسیسم و جهان­ بینی مارکسیستی در جنبش کارگری این بود که از آن پس مبارزۀ طبقاتی یعنی مبارزۀ طبقۀ کارگر با طبقۀ سرمایه­ دار تحت شعاع مبارزۀ مارکسیست­ ها با آنارشیست ­ها، مارکسیست‌ها با نارودنیک ها، مارکسیست­ ها با لیبرال ­ها، مارکسیست­ ها با ناسیونالیست­ ها، مارکسیست­ ها با… قرارگرفت. به‌سخن دیگر، با شکل­ گیری و رواج مبارزۀ ایدئولوژیکِ احزاب چپ مبارزۀ طبقاتیِ طبقۀ کارگر با طبقۀ سرمایه­ دار به ­حاشیه رانده شد. به نسبتی که مبارزۀ «چپ» با «راست» پررنگ شد، مبارزۀ طبقه با طبقه رنگ باخت. با این همه، به‌ حاشیه ­رانده ­شدنِ مبارزۀ طبقاتیِ طبقۀ کارگر  بر اثر رواج مبارزۀ حزبی ـ ایدئولوژیکِ  یک جهان­ بینی با جهان ­بینی­ های دیگر صرفاً پدیده­ ای بیرون از طبقۀ کارگر نبود که از بالا و از سوی شخصیت­ ها و احزاب سیاسی بر جنبش کارگری تحمیل شده باشد. شرایط مادی و عینیِ کار و زندگی طبقۀ کارگر، یعنی ضعف و ناتوانیِ تاریخی، پراکندگی و بی‌پشت و پناهی، عقب ­ماندگیِ فرهنگی و وجود پیش‌داوری‌های عقب ­افتاده و غیرطبقاتی خاصه گرایش‌ های منجی‌ طلبانه و فرقه ­گرایانه با آبشخورهای ایدئولوژیک در میان کارگران بود که راه را برای حاشیه­ ای ­کردنِ مبارزۀ طبقاتی از سوی احزاب سیاسی هموار می‌کرد.

تا آن‌جا که به جنبۀ مادی و عینیِ ضعف و ناتوانی تاریخیِ طبقۀ کارگر روسیه مربوط می‌شود، پیش از هر چیز باید به جمعیت اندک و بدین‌سان قدرت اقتصادی و اجتماعیِ ناچیز این طبقه در اواخر قرن نوزدهم اشاره کرد. جمعیت طبقۀ کارگر روسیه در این سال­ ها را ــ چه بسا به­ علت تعریف­ های متفاوت از مقولۀ کارگر ــ با آمار و ارقام متفاوتی نشان داده ­اند. برای مثال، هلن کارِر دانکوس در کتاب لنین می ­نویسد در سال ۱۸۹۷ جمعیت روسیه ۱۲۳ میلیون و جمعیت طبقۀ کارگر این کشور ۳ میلیون نفر بوده است.^۱ بر اساس این ارقام، طبقۀ کارگر روسیه در سال­ مذکور فقط ۴/۲ % جمعیت کل کشور را تشکیل می ­داده است، حال آن‌که، طبق آمارِ همین کتاب، ۸۰ % جمعیت کل کشور دهقان بوده‌اند. برتراند راسل، که پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و در سال ۱۹۲۰ به روسیه سفر کرد و کتاب پراکسیس و نظریۀ بلشویسم را بر اساس مشاهدات خود نوشت، جمعیت روسیۀ شوروی را در این سال ۱۲۰ میلیون نفر اعلام می‌کند که، به‌گفتۀ راسل، ۸۵ % آن از دهقانان تشکیل می­ شده است.^۲ لنین در کتاب توسعۀ سرمایه­ داری در روسیه برای جمعیت طبقۀ کارگر روسیه در سال­ های میانی دهۀ ۱۸۹۰ رقم ۱۰ میلیون نفر را ذکر می‌کند، رقمی که او خود همان­جا در پانوشت آن را تخمینی و نادقیق می­ داند.^۳ افزون بر این، لنین این جمعیت را متشکل از پنج قشر می­ داند که از آن میان کارگرانِ صنایع و معادن و راه آهن فقط ۵/۱ میلیون نفر بوده ­اند و بقیه از کارگران روستایی، ساختمانی، چوب­ بُری و خانگی تشکیل می‌شده ­است. به­ هر حال، حتی اگر رقم ۱۰ میلیون نفر را مبنا قرار دهیم، طبقۀ کارگر روسیه در میانۀ دهۀ ۱۸۹۰ حداکثر قریب ۱۰ % جمعیت روسیه را تشکیل می­ داده است. حدود سی ­سال پس از این تاریخ، در سال ۱۹۲۱، با وجود رشد جمعیت طبقۀ کارگر روسیه در این سال­ ها، لنین بازهم می ­نویسد طبقۀ کارگر «اقلیت کوچکی از جمعیت» روسیه را تشکیل می‌دهد.^۴ اینها همه نشان می­ دهند که طبقۀ کارگر روسیه ــ حتی در دهۀ بیستِ قرن بیستم، چه رسد به دهه‌ها‌ی آخر قرن نوزدهم ــ با آن‌که به­ ویژه در عرصۀ مبارزۀ اقتصادی طبقه ­ای پرتحرک بوده، درصد اندکی از جمعیت روسیه را تشکیل می ­داده و طبعاً به ­لحاظ مادی و اقتصادی ـ اجتماعی توان لازم را برای دگرگونی جامعه به سود منافع خویش نداشته است. افزون بر این، این طبقه در آن سال­ ها دوران نوزادی و حداکثر کودکی خود را می­ گذرانده و، از همین رو، در معرض انواع و اقسام عوارضِ به‌­دنیا ­آمدن در یک جامعۀ استبدادی و سنتی و عقب­ مانده قرار داشته است. اُسکار آنوایلر در کتاب ساویت ­ها، شوراهای کارگران، دهقانان و سربازان ۱۹۰۵-۱۹۲۱ کارگرِ کارخانه‌ها‌ی روسیه را پس از اصلاحات ارضی سال ۱۸۶۱ «دوزیست اقتصادی» می ­نامد و می ­نویسد:

کارگران صنعتی روسیه ــ که در آستانۀ انقلاب اول [سال ۱۹۰۵] به‌زحمت به سه ‌میلیون نفر می­ رسیدند ــ عمدتاً ریشه در روستا داشتند. حتی پس از رهاییِ سرف ­ها در سال ۱۸۶۱، کارگر کارخانه‌ها‌ی روسیه یک “دوزیست اقتصادی” بود: نخست به ­صورت فصلی در کارخانه کار می‌کرد، بعد به روستا باز می­ گشت تا بازهم دنبال کار برود، شاید در جایی دیگر در کارخانه ­ای کار پیدا کند. او [در عین کارگری] عضو جامعۀ روستا، میر(mir)، بود؛ قطعه زمینی داشت که آن را با خانواده­ اش کشت می‌کرد؛ و حتی از نظر قانونی دهقان شمرده می‌شد.^۵

پُل لُ بلانک در کتاب لنین و حزب انقلابی می‌نویسد:

با آن‌که نیروی کارِ صنعتیِ روسیه از ۱۸۶۰ تا ۱۹۱۳ چهار برابر شد، خطای عظیمی خواهد بود اگر همۀ افراد تشکیل دهندۀ این نیرو را کارگرانی بدانیم که خود را اعضای یک طبقۀ کارگرِ مشخص و متمایز می‌دانستند. بسیاری از آنها تازه از روستا به شهر آمده بودند و به فرهنگ دهقانیِ محل زندگی خود وابستگی­ های عمیقی داشتند. صفت مشخصۀ دهقانان و این کارگرانِ در حال گذار از زندگی دهقانی عبارت بود از «نوکرصفتی، فردگرایی و بی‌اعتنایی به زندگی اجتماعی» (به گفتۀ کیریانف، تاریخ­دان شوروی)، وابستگی شدید به عقاید مذهبیِ تنگ ­نظرانه، پرستش «تزار، پدر مهربان ملت»، تمکین رعیت ­گونه در برابر مقامات دولتی، پذیرش عمومیِ بی ­عدالتی به‌منزلۀ تنبیهی که خداوند برای انسان­ های گناهکار مقرر کرده است، توسل به دعا یا ودکا به­ جای شوریدن بر ستمگر، و امیدواری به بهبود زندگیِ خویش از طریق به ­دست­آوردن یک قطعه زمین کوچک و کارکردنِ روی آن.^۶

کافی است که به این ویژگی­ ها عوامل دیگری چون رواداشتنِ تبعیض ­های جنسیتی و ملی و حرف ه­ایِ خودِ کارگران  به یکدیگر را بیفزاییم تا پی­ ببریم که در این طبقۀ کارگر چه زمینۀ نیرومندی برای پیوستن به این یا آن فرقۀ ایدئولوژیک برای نجات از دست سرمایه­ داری وجود داشته است، زمین ه­ای که چند سال بعد خود را از جمله در پیوستن تودۀ کارگران به کشیش گاپون در یک­شنبۀ خونینِ ۹ ژانویه‌ی ۱۹۰۵ نشان داد.

اما فقط به کشیش­ ها و رهبران فرقه‌ها‌ی مذهبی نبود که کارگران روس برای نجات از ستم طبقاتی روی می‌کردند. کارگران شهری و باسواد برای یافتن راه حل مشکلات زندگی خود عمدتاً به احزاب سیاسیِ اپوزیسیون متوسل می‌شدند. بلانک در ادامۀ مطلب فوق می ­نویسد:

از همان دهۀ ۱۸۷۰، شمار روزافزونی از کارگران شهری، «در جستجوی رنج ­آور خود برای دست­یابی به حقیقت» … به اندیشه‌ها‌ی روشنفکران لیبرال، رادیکال و انقلابی روی می‌آوردند.^۷

گرایش و روی­ آوری کارگران به این یا آن «روشنفکر خشمگین»^۸ در اکثرموارد برای نجات خود از دست فقر و سیه‌روزی و دیگر مصائب اقتصادی و اجتماعی بود، نجات به‌یاری روشنفکران بورژوایی که به ­راحتی می ­توانستند گرایش منجی ­طلبانۀ کارگران را به سکویی برای دست­یابی به قدرت سیاسی و پیاده ­کردن اهداف طبقاتی خود تبدیل کنند.

از سوی دیگر، این سال ­ها در سطح جهانی سال ­های پس از شکست کمون پاریس، انحلال انترناسیونال اول و شکل‌گیری انترناسیونال دوم بود که، برخلاف انترناسیونال اول، صرفاً از احزاب مارکسیستی و اتحادیه‌ها‌ی کارگریِ وابسته به این احزاب تشکیل می‌شد. انترناسیونال اول در همان  عمر کوتاه خود توانسته بود گرایش­ های فرقه ­ایِ جنبش کارگری را به­ ویژه در کشورهای انگلستان، فرانسه و آلمان به ­حاشیه براند. اما بر بستر پایان عمر تاریخیِ این تشکل طبقاتی و بین ­المللیِ کارگران، و البته شکستِ بازهم تاریخیِ کمون پاریس، فرقه­ گراییِ به­ حاشیه ­رانده ­شده دوباره جان گرفت و به متن آمد و، به­ گفتۀ مارکس، آن‌چه کهنه شده بود خود را در شکلی نو نشان داد.^۹ از این پس، در کنار مذهب و ناسیونالیسم و لیبرالیسم و آنارشیسم، مارکسیسم نیز محمل نظریِ فرقه‌گرایی در جنبش کارگری شد، فرقه ­گرایی ­یی که این بار خود را به جامۀ «حزب سیاسی طبقۀ کارگر» می ­آراست. گسترش مارکسیسم از غرب به شرق، به­ ویژه در کشورهای استبدادی و عقب­ مانده­ای چون روسیه و چین، این فرقه­ گراییِ حزبی را بیش از پیش تقویت کرد. چنین شد که روشنفکران چپ و «فعالان» جنبش کارگری در این کشورها به‌عرصۀ سیاست درآمدند و بدین­سان مبارزۀ طبقاتیِ طبقۀ کارگر را به‌­حاشیه راندند. آنان نه همچون کارگران کمونیستی که ــ آن گونه که مانیفست کمونیسم اعلام کرده است ــ خود را جدا از جنبش کارگری نمی ­دانند و برای خود هیچ منفعتی جز منفعت این جنبش قائل نیستند و به‌همین دلیل حزب جداگانه­ ای تشکیل نمی ­دهند، بلکه چون اعضای یک حزبِ متمایزِ بیرون از جنبش کارگری عمل کردند که وظیفۀ خود را انطباق جامعه با اصول مارکسیسم می‌دانست.

لنین نیز از این قاعدۀ کلی مستثنی نبود. در فصل بعد خواهیم دید که چه­ گونه در مورد لنین این به­ حاشیه‌ رانده­ شدنِ مبارزۀ طبقاتی نه تنها از طریق جایگزینی مبارزۀ نظریِ طبقۀ کارگر با مبارزۀ ایدئولوژیک مارکسیست ­ها، و سازمان­ یابی توده ­ایِ طبقۀ کارگر با سازمان­ یابی حزبی، بلکه از راه تبدیل مقولۀ طبقاتیِ «کارگر» به مقولۀ فراطبقاتیِ «انقلابیِ حرفه‌ای» انجام گرفت. اما پیش از آن باید به نوع نگاه و نقد لنین به سرمایه و بدیل او برای شیوۀ تولید سرمایه­ داری بپردازیم.

آغاز فعالیت سیاسیِ لنین و حضور او چون یک فعال مارکسیست در عرصۀ جامعه همزمان بود با مقطعی از رشد سرمایه­ داری روسیه که پیشتر به ویژگی­ های آن اشاره کردم. پُل لُ بلانک در کتاب نام­برده می­ نویسد هنگامی که لنین در ۲۳ سالگی در سن­ پترزبورگ اقامت گزید، محافل انقلابیِ آن‌جا او را «مارکسیستی بس فاضل»^۱۰ می‌دانستند. تا آن‌جا که به جنبۀ فلسفیِ مارکسیسم مربوط می‌شود، پلخانف در مبارزۀ نظری با نارودنیک ­ها راه مارکسیسم روسی را هموار کرده بود و لنین، جز در دو مقطع زمانی یعنی سال ۱۹۰۸ در مبارزه با باگدانف و لوناچارسکی و بازارف و… و سال‌های ۱۹۱۵-۱۹۱۶ در جریان مطالعۀ آثار هگل، که تا حدودی از دیدگاه ­های فلسفیِ پلخانف فاصله گرفت، همیشه آثار فلسفیِ او را تأیید می‌کرد و می ­گفت هیچ کس بهتر از پلخانف مارکسیسم را شرح نداده است. افزون بر این، پلخانف بود ــ و نه لنین ــ که به تبعیت از سوسیال­ دموکراسی آلمان «گروه رهایی طبقۀ کارگر» را در خارج کشور سازمان داد و بدین­سان سوسیال­ دموکراسی روسیه را بنیان گذاشت. به­ این معنا، پلخانف را باید بنیان­گذار مارکسیسم روسی دانست. تا آن‌جا که به فلسفۀ مارکسیسم مربوط می‌شد، لنین تا سال ۱۹۰۸ خود را در فلسفه نه صاحب­ نظر بلکه یک مارکسیست «معمولی» می‌دانست. بنابراین، او از همان آغازِ فعالیت خود به ­منزلۀ مارکسیست وظیفۀ خود را مبارزه در زمینه‌ها‌ی اقتصادی و سیاسی و به­ ویژه تشکیلاتی می‌دانست. چنین بود که لنین در همان ۲۳ سالگی (بهار ۱۸۹۳) نخستین اثر خود را در زمینۀ اقتصادی منتشر کرد، نوشته­ ای با عنوان تحولات اقتصادیِ نوین در زندگی دهقانان، که در آن او نه در مقام یک عضو پیشرو طبقۀ کارگر ــ که البته در مبارزه ­اش با سرمایه‌‌­داری بیش از هر نظریۀ دیگری بر نظریۀ مارکس استناد می‌کند ــ بلکه از جایگاه یک مارکسیست و از موضع ایدئولوژی مارکسیسم دیدگاه‌ها‌ی اقتصادیِ نظریه­ پردازی نارودنیکی به نام پُستنیکف را به نقد می­ کشد. همین جایگاه ایدئولوژیک، مارکسیستی و بدین­سان حزبی است که افق دید لنین را محدود می‌کند و نقد او و به­ طور کلی آثار ضدنارودنیکی‌اش را، چنان­که نشان خواهم داد، به نقد پوپولیسم (خلق­ گرایی) از موضع سرمایه­ داری دولتی تبدیل می‌کند.

پُستنیکف در اثر خود به‌نام کشت ­و­کار دهقانان جنوب روسیه نوشته بود علت فقر در روسیه کوچک­ بودن اندازۀ زمین است، که خود باعث می‌شود دهقان نتواند از نیروی کار خانواده ­اش به ­طور کامل استفاده کند و، به­ همین دلیل، مازاد جمعیت به‌وجود می ­آید. لنین در نقد دیدگاه پُستنیکف می­ نویسد کوچک­ بودن اندازۀ زمین و مازاد جمعیتِ ناشی از آن خود معلول فقر است و نه علت آن. به نظر لنین، فقر ناشی از ستیز منافع اقتصادیِ مختلف در میان دهقانان است، که علت آن نیز «تولید برای فروش» و رقابت در بازار است:

اگر، در یک سوی [این ستیز]، دهقانی توسعۀ زمینِ زیرِ کشت خود را سودآور می ­یابد علتش آن است که او می ­تواند محصولش را در بازار بفروشد. و اگر، در سوی دیگر آن، دهقانِ دیگر دست­ کشیدن از کشت را سودآور می ­یابد و به کارگر تبدیل می‌شود بدین سبب است که ارضای بخش عمدۀ نیازهای او مستلزم خرج­ کردن پول است، که خود در گرو فروش محصول است؛ و از آن‌جا که او در فروش محصول کشاورزیِ خود با رقیبی در بازار رو­به­ رو می‌شود که نمی ­تواند با او رقابت کند، تنها کاری که برایش باقی می­ ماند فروش نیروی کار خویش است. در یک کلام، بستری که پدیده‌ها‌ی بالا در آن رشد می‌کند تولید برای فروش است. علت اساسیِ ستیز منافع اقتصادی در میان دهقانان وجود نظامی است که در آن بازار، تولید اجتماعی را تنظیم می‌کند.^۱۱

در پاسخ به این استدلال لنین باید گفت دهقان مرفه پیش از آن‌که بتواند محصولش را در بازار بفروشد باید آن را تولید کند، و برای آن‌که آن را تولید کند باید پیش از هر چیز کالایی به نام نیروی کار را در بازار پیدا کند، کالایی که ارزشی بیش از آن‌چه که صرف آن می‌شود تولید می‌کند. بنابراین، اگر دهقان مرفه می ­تواند زمینِ زیرِ کشت خود را توسعه دهد علتش نه فروش محصول در بازار بلکه تولید ارزش اضافی از سوی نیروی کارِ خریداری شده است. در واقع، بر اساس نظر مارکس در کتاب سرمایه، همین ارزش اضافی و تبدیل آن به سرمایه است که دهقان مرفه را قادر به انباشت سرمایه و توسعۀ زمینِ زیرِ کشت خود می‌کند. از سوی دیگر، اگر دهقان فقیر نیروی کار خود را در بازار می­ فروشد علتش نه سودآور بودنِ این معامله ــ آن­ گونه که لنین می ­گوید ــ بلکه سلب مالکیت از او و بدین‌سان اجبار او در تبدیل­ شدن به تولیدکنندۀ ارزش اضافی برای دهقان مرفه است.

به‌ نظر مارکس، خرید و فروش کالا و پیدایش بازار ویژگی تولید کالاییِ ساده یا پیشاسرمایه‌دارانه است. آن‌چه به تولید کالاییِ سرمایه­ داری ویژگی می ­بخشد و اساس آن را تشکیل  می‌دهد خریدوفروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی است و نه صرفاً «تولید برای فروش» و بازار و رقابت. لنین البته رابطۀ اجتماعی خرید و فروش نیروی کار و استثمار کارِ مزدی در سرمایه­ داری را انکار نمی‌کند، اما از این رابطه نه همچون یک شیوۀ تولید متمایز بلکه صرفاً به‌عنوان مرحلۀ تکامل­ یافته­ ترِ تولید کالاییِ ساده سخن می­گوید، به ­طوری ­که گویی تولید کالاییِ ساده به‌رغم کالاشدنِ نیروی کار دست ­نخورده باقی می­ ماند و از میان نمی­ رود. انگار کالاشدنِ نیروی کار فقط به‌معنای اضافه ­شدنِ یک کالای جدید به‌ انبوه کالاهای دیگر است. در نگاه لنین، اساس و محور سرمایه­ داری همان تولید کالاییِ ساده است، با این تفاوت که در سرمایه­ داری کالایی به نام نیروی کار به کالاهای دیگر افزوده می‌شود:

طبق نظریۀ مارکس، ویژگی­ های اساسیِ سرمایه­ داری عبارت­ند از ۱- تولید کالایی به­ منزلۀ شکل عمومی تولید. محصول، در متنوع ترین ارگانیسم ­های تولید اجتماعی، شکل کالا به خود می­ گیرد، اما فقط در تولید سرمایه­ داری است که این شکل از محصولِ کار حالت استثنایی، منفرد و تصادفیِ خود را ازدست می‌دهد و عمومی می‌شود. ۲- ویژگی دوم سرمایه ­داری این است که نه فقط محصول کار بلکه خودِ کار، یعنی نیروی کار انسان، شکل کالا به خود می­ گیرد.^۱۲

صرف نظر از معادل گرفتن کار و نیروی کار، که بی‌دقتی آشکار لنین را نشان می‌دهد، آن‌چه او در این‌جا آن را «نظریۀ مارکس» می‌نامد درواقع نظریۀ مارکس نیست. به‌نظر مارکس، فقط با غلبۀ کالا شدن نیروی کار است که تولید کالایی عمومیت می‌یابد. به بیان دیگر، عمومیت یافتن تولید کالایی پیامد تفوق کالا شدن نیروی کار است. مارکس شرط اساسیِ شیوۀ تولید سرمایه­ داری را وجود طبقۀ کارگرانِ مزدی می­ داند، همان که لنین آن را فقط «ویژگی دوم سرمایه­ داری» می ­نامد. به‌نظر مارکس، با غلبۀ کالا ­شدنِ نیروی کار، تولید کالاییِ پیش از سرمایه­ داری به­ تمامی نابود می‌شود و تولیدی که حاکم می‌شود فقط تولید سرمایه ­داری است، که بر اساس خرید و فروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی انجام می­گیرد. او در جلد دوم سرمایه می ­نویسد:

همان اوضاعی که پیدایش شرط اساسی تولید سرمایه‌داری، یعنی وجود طبقۀ کارگران مزدی، را باعث می‌شود، گذار هرگونه تولید کالایی را به تولید کالاییِ سرمایه‌داری تسهیل می‌کند. با گسترش تولید سرمایه‌داری، تمامی شکل­ های قدیمیِ تولید به تحلیل می‌روند و تجزیه می‌شوند، شکل ­هایی که عمدتاً برای برآوردن نیازهای مستقیم تولید کنندگان به‌وجود آمده‌اند و در آنها فقط مازاد تولید به کالا تبدیل می‌شود. تولید سرمایه‌داری فروش محصول را به منفعت اصلی بدل می‌کند، در مرحلۀ اول بی ‌آن‌که ظاهر خودِ شیوۀ تولید [قدیمی] را تغییر دهد. برای مثال، نخستین تأثیر تجارت دنیای سرمایه‌داری بر کشورهایی چون چین، هند، کشورهای عربی و نظایر آنها از این دست بود. اما، در مرحلۀ دوم، تولید سرمایه‌داری هرجا ریشه می‌دواند تمامی شکل‌های تولید کالایی را، که یا بر کار تولیدکنندگان برای ارضای نیازهای خویش و یا صرفاً بر فروش محصولات مازاد به‌عنوان کالا متکی هستند، نابود می‌کند. تولید سرمایه­ داری ابتدا تولید کالا را عمومیت می­ بخشد و سپس به­ تدریج تمامی تولید کالایی را به تولید کالاییِ سرمایه ­داری تبدیل می‌کند.^۱۳

به­ عبارت دیگر، به‌نظر مارکس، آن‌چه تولید سرمایه­ داری را از تولید کالاییِ پیشاسرمایه‌داری متمایز می‌کند فقط کالاشدنِ نیروی کار یعنی خرید و فروش این نیرو برای تولید ارزش اضافی است. عمومیت­ یافتنِ تولید کالا، که لنین از آن به‌عنوان ویژگیِ نخست تولید سرمایه ­داری نام می‌برد، نتیجۀ تبعیِ کالاشدنِ نیروی کار و تولید ارزش اضافی به‌منزلۀ وجه مشخصۀ شیوۀ تولید سرمایه ­داری است. در واقع کالاشدنِ نیروی کار و تولید ارزش اضافی است که سرمایه­ داری را به یک شیوۀ تولید متمایز از فئودالیسم و برده­ داری تبدیل می‌کند. شیوۀ تولید سرمایه ­داری به صِرف تولید کالایی یا عمومیت­ یافتن آن از شیوه‌ها‌ی تولیدِ پیش از خود متمایز نمی‌شود. شیوه‌ها‌ی تولیدی که در تاریخ به ­وجود آمده ­اند بر اساس چه ­گونگیِ استخراج کارِ اضافی از طبقات تحت ­ستم از یکدیگر متمایز می‌شوند. در سرمایه­ داری، کارِ اضافی عمدتاً از طریق تبدیل نیروی کار به کالا از جسم و جان انسان­ ها بیرون کشیده می‌شود. رواج و چیرگی کارِ مزدی است ــ و نه عمومیت ­یافتنِ تولید کالا ــ که سرمایه ­داری را از فئودالیسم و برده ­داری متمایز می‌کند. صِرف تولید کالایی نیست که فئودالیسم را از میان بر می­ دارد. در طول حاکمیت برده­ داری و فئودالیسم، تولید کالایی وجود داشته و تعارضی با این شیوه‌ها‌ی تولید، یعنی استخراج کار اضافی از برده و سرف (رعیتِ وابسته به زمین) نداشته است. تنها پس از رواج و حاکمیت رابطۀ سرمایه یعنی خرید و فروش یک محصول خاص به نام نیروی کار برای تولید ارزش اضافی است که (در جوامع اروپایی) شیوۀ تولید فئودالی از میان می­ رود و جای خود را به شیوۀ تولید سرمایه­ داری می‌دهد.

روشن است که درک لنین از سرمایه مغایر با درک مارکس است. مارکس سرمایه را همان رابطۀ اقتصادی ـ اجتماعیِ خرید­ و ­فروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی می­ داند، حال ­آن‌که از نظر لنین سرمایه­ داری عبارت است از تولید کالایی + خرید­ و فروش نیروی کار. نتیجۀ درک لنین دربارۀ سرمایه ­داری این است که گویا خرید و فروش نیروی کار می­ تواند از میان برداشته شود بی­ آن‌که تولید کالایی از میان برود. یا، قانون ارزش اضافی را می ­توان لغو کرد بی­ آن‌که خدشه‌ای به قانون ارزش وارد شود. این همان فرمولی است که بعدها در دهۀ ۴۰ قرن بیستم، در زمان حکومت استالین، اقتصاددانان شوروی برای اثبات این که سرمایه­ داری در شوروی از میان رفته است به آن استناد کردند. آنان برای اثبات این ادعای خود به مارکس استناد می‌کردند که در نقد برنامۀ گوتا می ­گوید درمرحلۀ نخستِ جامعۀ کمونیستی (که لنین آن را «سوسیالیسم» می­ نامد) هرکس به­ میزان توانش برای جامعه کار می‌کند و به ­میزان کارش (و نه نیازش) از جامعه دریافت می‌کند. به‌نظر این اقتصاددانان، این مبادله به معنای تولید ارزش در مرحلۀ نخست جامعۀ کمونیستی بود. اما مارکس در همان جا می‌گوید، با آن‌که این مبادله بر اساس همان اصل قدیمیِ مبادلۀ کالا انجام می‌پذیرد، اما مضمون و شکل آن تغییر کرده است، به‌ گونه‌ای که هیچ‌کس چیزی جز کارش به جامعه تحویل نمی‌دهد و چیزی هم جز وسایل مصرف شخصی‌اش از جامعه تحویل نمی‌گیرد.^۱۴ مارکس اصل مبادلۀ کالا را در مرحلۀ نخست جامعۀ کمونیستی فقط در عرصۀ توزیع حاکم می­ داند و نه در عرصۀ تولید. به‌عبارت دیگر، آن‌چه مارکس آن را نابرابری و بی­ عدالتی در این مرحله می­ داند صرفاً به توزیع (و نه تولید) محصول در جامعه بر اساس «حق برابر» افراد مربوط می‌شود که، به نظر مارکس، مانند هرحق دیگری حاوی نابرابری است. مارکس به ­صراحت می ­نویسد در این مرحله هیچ ارزشی تولید نمی‌شود، یعنی هیچ کاری برای تولید کالا به‌قصد فروش انجام نمی­ گیرد.^۱۵ این نظر مارکس بیان دیگری است از همان دیدگاه او در کتاب سرمایه که در سطور پیشین نقل شد، دیدگاهی که حاکمیت تولید سرمایه­ داری را به‌ معنای نابودی هرگونه تولید کالاییِ پیشاسرمایه ­داری می­ داند. به این بحث در فصل مربوط به دیکتاتوری حزب بلشویک­ بر روسیه در کتاب حاضر مفصل ­تر خواهم پرداخت و خواهم کوشید تا نشان دهم که اولاً آبشخور فکریِ اقتصاددانان دورۀ استالین همان نظرات اقتصادیِ لنین است و، ثانیاً، توجیه سرمایه­ داری دولتی و استثمار طبقۀ کارگر در شوروی بر تحریف آشکار دیدگاه مارکس در سرمایه و نقد برنامۀ گوتا مبتنی بوده است.

به نقد لنین بر دیدگاه اقتصادی نارودنیک ­ها باز می­ گردم. لنین در آثار اقتصادیِ خود در سال­های دهۀ ۹۰ قرن نوزدهم، که در نقد نظرات نارودنیک ­ها و نیز پیوتر استرووِه نوشته شده ­اند، در همه ­جا نه خرید و فروش نیروی کار برای تولید ارزش اضافی بلکه تولید کالا برای فروش در بازار و عمومیت ­یافتنِ آن را اساس و محور سرمایه‌داری می­ داند. برای مثال، در کتاب توسعۀ سرمایه ­داری در روسیه می ­نویسد:

آن‌چه برای بازار اهمیت دارد به ­هیچ­وجه سطح رفاه زندگی تولیدکننده نیست، بلکه این است که او چه‌قدر پول دارد؛ کاهش سطح رفاه زندگی دهقانِ مردسالار، که پیشتر در یک اقتصاد طبیعی زندگی می‌کرد، با افزایش پولی که در اختیار دارد منافات ندارد، زیرا هراندازه این دهقان خانه ­خراب­تر شود، به ­همان میزان اجبار او برای توسل به فروش نیروی کارش بیشتر و سهم او از وسایل معاشِ (البته ناچیزی) که او باید [با پول] از بازار بخرد فزون­ تر می‌شود.^۱۶

این گفته به‌روشنیِ کامل نشان می‌دهد که، به نظر لنین، خلع ید از دهقانان با این هدف صورت می ­گیرد که آنان مجبور شوند با فروش نیروی کار خود برای خرید کالاهای سرمایه­ داران در بازار پول به‌دست آورند. چنان­که گفته شد، مارکس جوهر سرمایه­ داری را انباشت دم ­افزون سرمایه از طریق تولید ارزش اضافی و افزایش سرمایۀ ثابت و طبعاً کاهش سرمایۀ متغیر می­ داند؛ حال آن‌که جان کلام لنین دربارۀ سرمایه ­داری این است که سرمایه‌دار از یک‌سو با خرید نیروی کارِ کارگران و تولید کالا بازار را انباشته از کالا می‌کند، و از سوی دیگر انگیزۀ کارگران برای مصرف این کالاها را تقویت می‌کند. و از آن‌جا که در واقعیت نه سرمایه­ دار بلکه بازار است که میزان فروش و بدین­سان مقدار تولید کالا را تعیین می‌کند، پس ستون خیمه و محور سرمایه­ داری، بازار است. بدین‌سان، جای تعجب نیست اگر، همان­ گونه که پیش‌تر آمد، لنین سرمایه­ داری را نظامی تعریف ‌کند که در آن «بازار، تولید اجتماعی را تنظیم می‌کند».^۱۷ این تعریف از سرمایه­ داری، همچون یک تعریف ایدئولوژیک، رابطۀ اجتماعیِ انسان با انسان را ــ رابطه ­ای که در آن یکی از سر اجبار و ناچاری نیروی کار خود را می ­فروشد و دیگری به سبب برخورداری از مالکیت وسایلِ تولید آن را می­ خرد تا از آن ارزش اضافی بیرون بکشد ــ در پس شیئیتی به­ نام بازار پنهان می ­کند. این تعریف در عین حال به ­این معناست که اگر «دولت کارگری» اقتصادِ مبتنی بر بازار را به اقتصاد برنامه‌ریزی ­شدۀ دولتی تبدیل کند سرمایه­ داری از میان می­ رود و جامعه سوسیالیستی می‌شود. لنین به­ درستی آنارشی تولید را ناشی از مالکیت خصوصی می­ داند و «مالکیت خصوصی و تولید اجتماعی آنارشیک» را «بنیادهای مبارزۀ طبقاتی و سلطۀ طبقاتی» معرفی می‌کند:

تمام تاریخی که تا کنون گزارش شده تاریخ مبارزۀ طبقاتی و توالی حکمرانی و پیروزی برخی طبقات اجتماعی بر طبقات دیگر بوده است. و این امر ادامه خواهـد داشت تا زمـانی که بنیادهای مبـارزۀ طبقاتی و  سلطۀ طبقاتی ــ مالکیت خصوصی و تولید اجتماعیِ آنارشیک ــ از میان برود. ^۱۸

اما مشکل او این است که مالکیت خصوصی را همان انقیاد ناشی از تقسیم اجتماعیِ کار نمی­ داند. از­همین ­رو، برای الغای مالکیت خصوصی به­ جای آن‌که اقتصادِ مبتنی بر رفع انقیاد تقسیم کار از طریق الغای کارِ مزدی را مطرح کند اقتصاد متکی بر مالکیت دولتی را پیش می‌گذارد. به­ عبارت دیگر، برنامۀ لنین برای از میان برداشتن آنارشی تولید، نه رفع انقیاد ناشی از تقسیم کار از طریق الغای کارِ مزدی بلکه برنامه­ ریزی همان تولیدِ مبتنی بر تقسیم کار از سوی «دولت کارگری» است. بنابراین، روشن می‌شود که، به نظر لنین، عیب اصلی شیوۀ تولید سرمایه‌داری فقدان دولتی است که اقتصاد مبتنی بر کار ِمزدی را برنامه‌ریزی کند. درست به همین دلیل است که او آنارشی تولید را به­ معنای بی­ دولتیِ مورد نظرِ آنارشیست­ ها می­ گیرد و به این نتیجه می ­رسد که شیوۀ تولید سرمایه ­داری عبارت است از تولید آنارشیستی و  بی ­برنامۀ کالا برای بازار، و اگر این تولید به مالکیت دولت درآید و دولت (یعنی «دولت کارگری» مورد نظر او) آن را برنامه ­ریزی ­کند مالکیت خصوصی و آنارشی تولید از میان می ­روند.

اما، در شیوۀ تولید سرمایه­ داری، روی دیگر سکۀ آنارشی تولید در سطح کل جامعه،  استبداد سرمایه در درون هر واحد تولیدی است، که از تقسیم کار در آن واحد تولیدی سرچشمه می­ گیرد. مارکس در جلد اول سرمایه آنارشی تولید را برای توصیف تقسیم اجتماعیِ کار و  استبداد سرمایه را برای توصیف تقسیم کار در هر واحد تولید سرمایه­ داری به کار می‌بَرَد. لنین، برخلاف مارکس، تولید سرمایه­ داری را در حاکمیت بازار و آنارشی تولید در سطح کل جامعه (به معنای تولید اجتماعیِ بی‌برنامه) خلاصه می‌کند و استبداد سرمایه را در هر واحد تولیدیِ سرمایه­ داری نادیده می‌گیرد، استبدادی که کارگر را به عامل صرف کارِ مادی و مجری بی‌ارادۀ تولید سرمایه تبدیل می‌کند و او را از هرگونه دخالت در فرایند تولید و توزیع و این‌که چه چیزی، با چه کیفیت و کمیتی تولید و توزیع شود محروم می‌کند. مارکس این محرومیت مطلق از هرگونه دخالت کارگران در فرایند تولید و توزیع را به رابطۀ سرمایه یعنی خرید و فروش نیروی کار نسبت می‌دهد و می­ گوید کارگر با فروش نیروی کارش هرگونه تصمیم­ گیری دربارۀ چه ­گونگیِ مصرف این نیروی کار را به سرمایه ­دار وامی­ گذارد و بدین‌سان خود را از تصمیم‌گیری در این مورد که چه چیزی و با چه کمیت و کیفیتی تولید و توزیع شود محروم می­ سازد. بدیهی است که، بر اساس درک مارکس، از ­میان ­برداشتن این محرومیت در گرو الغای کارِ مزدی یعنی خرید و فروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی است. حال ­آن‌که لنین ــ چنان ­که خواهیم دید ــ  «سوسیالیسم» را ( او مرحلۀ نخست جامعۀ کمونیستی را چنین می­نامد) نظامی می­داند که در آن اولاً دولت همچنان به موجودیت خود ادامه می‌دهد و، ثانیاً و مهم­تر از آن، همۀ مردم به «مستخدمان مزدبگیرِ دولت» تبدیل می‌شوند:

حسابرسی و کنترل ــ این است عامل عمده ­ای که برای «تسهیل امور» و برای کارکرد صحیح مرحلۀ نخست جامعه ­ی کمونیستی لازم است. تمام شهروندان جامعه به مستخدمان مزدبگیرِ دولتی بدل می‌شوند که از کارگران مسلح تشکیل شده است. تمام شهروندان به مستخدم و کارگر یک «سندیکای» دولتیِ واحد و سراسری تبدیل می‌شوند. همۀ آن‌چه لازم است این است که آنها به ­طور مساوی کار کنند، سهم مناسب خود را از کار ادا کنند و به­ طور مساوی مزد بگیرند.^۱۹

روشن است که در چنین نظامی کارگران، افزون بر محرومیت از هرگونه دخالت در فرایند تولید به علت استبدادِ ناشی از تقسیم کار، باید صابون دیکتاتوری و اقتدار سیاسیِ دولتِ حزبی را نیز به تن خود بمالند و با فرمان ­هایی چون «انضباط کار» و «شنبه‌ها‌ی کمونیستی» ــ که پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ اجرا و مرسوم شد ــ  بارآوری کار را به سود این دولت بیش از پیش افزایش دهند.

به ­طور کلی، توصیف شیوۀ تولید سرمایه ­داری صرفاً به‌ منزلۀ تولید بی ­برنامه از یک‌سو  و «بازارمحور» از سوی دیگر، بی ­آن‌که بر خرید و فروش نیروی کار و تولید ارزش اضافی بر اساس انقیاد ناشی از تقسیم کار ــ اعم از تقسیم اجتماعیِ کار و تقسیم کار در هر واحد تولیدیِ سرمایه ­داری ــ و بدین­سان محرومیت مطلق کارگران از هرگونه دخالت در فرایند تولید و توزیع تأکید شود، بیانگر آن است که لنین از همان دوران جوانی و آغاز فعالیت سیاسی ­اش در مقام یک فعال مارکسیست بدیل تولید سرمایه­ داری را تولید متمرکزِ مبتنی بر برنامه­ ریزیِ دولتی می‌دانسته است. او در کتاب مضمون اقتصادی نارودیسم و نقد آن در کتاب آقای استرووِه، که در اواخر ۱۸۹۴ و اوایل ۱۸۹۵ نوشته شده است، «سازمان­دهی برنامه ­ریزی­ شدۀ اقتصاد ملی» را «نشانۀ گسست کامل از نظام سرمایه ­داری» می‌داند.^۲۰ لنین، درجایی دیگر از همین کتاب، نظر منتقدانش را، که می ­گفتند مارکسیسم خواهان «مالکیت کارگران بر وسایل تولید» است، تأیید می‌کند.^۲۱ مالکیت «کارگرانِ» تازه به­ قدرت­ رسیده بر وسایل تولید به معنای مالکیت دولت «کارگری» است که، چنان­که در فصل مربوط به دیکتاتوری حزب بلشویک خواهیم دید، در روسیۀ پس از انقلاب اکتبر همان دولت بلشویک ­ها بود. در آن فصل به اقدام حزب بلشویک برای پیاده کردن سرمایه‌داری دولتی در روسیه خواهم پرداخت، اما در ادامۀ بحث مربوط به دیدگاه لنین دربارۀ سرمایه‌داری دولتی در این‌جا اشاره به شباهت دیدگاه او و نظرات اقتصادیِ کائوتسکی را لازم می‌دانم.

دیدگاه اقتصادی لنین دست کم از دو جنبه تحت تأثیر نظرات کائوتسکی است. نخست این‌که کائوتسکی بود که برای اولین بار مالکیت کارگران بر وسایل تولید را مطرح کرد. کائوتسکی، به پیروی از دیدگاه انگلس در آنتی‌دورینگ، که مشکل اصلی شیوۀ تولید سرمایه‌داری را ناسازگاری تولید اجتماعی با مالکیت خصوصی می‌داند، همین دیدگاه را به‌صورت تضاد بین مالکیت فردیِ ابزار تولید در تولید خُرد و «مالکیت اشتراکیِ کارگران» در تولید کلان این‌گونه فرمول‌بندی می‌کند:

مالکیت خصوصیِ ابزار تولید در تولید خُرد ریشه دارد. تولید فردی مستلزم مالکیت فردی است. برعکس، تولید کلان به‌معنای تعاون و تولید اجتماعی است. در تولید کلان، افراد به‌ تنهایی کار نمی‌کنند بلکه شمار زیادی از کارگران، کل انسان‌های مشترک‌المنافع، با هم کار می‌کنند تا یک کل را تولید کنند. از همین روست که ابزارهای مدرنِ تولید جامع‌الاطراف و قدرتمندند. [در تولید کلان] مالکیت کارگرِ تک و تنها بر ابزار تولیدش یکسره ناممکن شده است. با فرارسیدن مرحلۀ کنونی بر اثر تولید کلان، فقط دو نوع نظام مالکیت می‌تواند وجود داشته باشد. نخست، مالکیت خصوصیِ افراد بر وسایل تولیدی که با کار تعاونی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ این همان نظام موجود تولید سرمایه‌داری است که در آن سهم کارگران زنجیرۀ فقر و استثمار و سهم سرمایه‌دار وفور خفقان‌آور [ثروت] است. دوم، مالکیت اشتراکیِ کارگران بر ابزار تولید، یعنی نظام تعاونیِ تولید و الغای استثمار کارگرانی که مالک محصولات خود می‌شوند و خود مازادی را متصرف می‌شوند که، در نظام کنونی، سرمایه‌دار آن را از آنان دریغ می‌دارد.^۲۲

چنان‌که می‌بینیم، در دیدگاه کائوتسکی، مالکیت اشتراکیِ کارگران بر ابزار تولید به‌معنای الغای استثمار کارگران است که، به‌ نظر مارکس، تنها با الغای خرید و فروش نیروی کار میسر می‌شود. لنین، با تأیید این‌که سوسیالیسم همان «مالکیت کارگران بر وسایل تولید» است ترجیح می‌دهد کنار کائوتسکی بایستد تا مارکس.

مورد دیگری که لنین را در کنار کائوتسکی قرار می‌دهد پرداخت مزد به کارگران در سوسیالیسم است. کائوتسکی «تمام شکل‌های پرداخت مدرن مزد» را اقدام‌هایی می‌داند که «با روح جامعۀ سوسیالیستی سازگار» است:

تمام شکل‌های پرداخت مدرن مزد – حقوق ثابت، مزد بر اساس قطعه‌ کاری، مزد بر اساس زمان کار، پاداش – با روح جامعۀ سوسیالیستی سازگارند؛ و بسته به نیازها و سنت‌های اعضای جامعۀ سوسیالیستی و نیز الزام‌های تولید، هر کدام از این شکل‌ها می‌تواند نقشی در این جامعه ایفا کند.^۲۳

حدود یک ربع قرن پس از انتشار آثار اقتصادیِ اولیۀ لنین، او در اثر خود به نام  دولت و انقلاب، چنان­که گفتم، سوسیالیسم را نظامی معرفی می‌کند که در آن کارگران از دولت «مزد» می­ گیرند. نفس پرداخت مزد از سوی دولت به کارگران هیچ معنایی جز استثمار کارگران از سوی دولت ندارد، و همین یک قلم کافی است برای آن‌که «سوسیالیسم»  لنین را سرمایه‌داری دولتی بدانیم. به‌طور کلی، در آثار لنین انبوهی از گفته‌ها‌ را می‌توان شاهد آورد که نشان می‌دهد منظور لنین از اقتصاد سوسیالیستی همان اقتصاد سرمایه­ داری است که در آن، بخش خصوصی جای خود را به «دولت کارگری» می­ دهد. دولتی نیز که این ­گونه به­ جای بخش خصوصی می ­نشیند همانا دیکتاتوری اقلیت جامعه بر اکثریت آن است. در فصل مربوط به دیکتاتوری حزب بلشویک نشان خواهم داد که دولتی که پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه مستقر شد، برخلاف آن‌چه لنین در دولت و انقلاب گفته بود، نه دیکتاتوری اکثریتِ استثمارشونده بر اقلیتِ استثمارگر بلکه دیکتاتوری اقلیت حزبی بر اکثریت مطلق مردم روسیه بود. پیش از انقلاب اکتبر قرار بود تمام قدرت به ساویت ­ها (soviets) منتقل شود و سازمان اداره ­کنندۀ جامعه «دولت کارگران مسلح»^۲۴ باشد. (در آن فصل نشان خواهم داد که خودِ ساویت­ ها نیز به­ جای تشکل‌های توده ­ای، مستقل و ضدسرمایه ­داریِ طبقۀ کارگر روسیه به تشکل های نمایندگان احزاب چپ این کشور و در نهایت به زیرمجموعه­ و درواقع زائدۀ حزب بلشویک تبدیل شدند). اما در جریان این انقلاب، شعار «تمام قدرت به ساویت‌ها» صرفاً پوششی بود برای انتقال تمام قدرت به حزب بلشویک، و در عمل این حزب بلشویک بود که قدرت دولتی را به ­طور کامل و به ­تنهایی به­ دست گرفت. آن بخش از اقتصاد که به مالکیت دولتِ حزبی درآمد اقتصاد «سوسیالیستی» نام گرفت، و نزدیک­ترین بخش اقتصاد به بخش دولتی، که «فقط یک پله با سوسیالیسم فاصله داشت» و برای گذار به سوسیالیسم باید «تحت کنترل و حسابرسی» دولتِ حزبی قرار می­ گرفت، «سرمایه‌داری انحصاریِ دولتی» نامیده شد.^۲۵ اینها همه نشان می ­دهند که سوسیالیسمِ لنین چیزی جز سلطۀ مطلق «دولت کارگری» بر اقتصاد نبود، دولتی که اقلیت مطلق جامعه را تشکیل می­ داد، در مقام کارفرما عمل می‌کرد، به کارگران مزد می­ داد و از آنان ارزش اضافی بیرون می­ کشید تا از محل آن اقتصاد ملیِ روسیه را، که بر اثر جنگ جهانی اول و جنگ داخلیِ پس از آن ویران شده بود، صنعتی کند و به ­سود طبقۀ سرمایه ­دارِ دولتیِ جدید سر و سامان دهد. دولت در نظریه و عملِ لنین از چنان اهمیتی برخوردار است که او «ویژگی اساسیِ درک مارکسیستی از مبارزۀ طبقاتی» را «سازمان‌دهی قدرت دولتی» می ­داند.^۲۶ افزون بر این، پس از انقلاب اکتبر و به­ ویژه پس از پایان جنگ داخلی موضع لنین دربارۀ دولتِ حزبی، یعنی حکومت اقلیت بر اکثریت، حتی دیکتاتورمنشانه ­تر از حکومت اقلیت شد و شکل عریان دیکتاتوری فردی را به خود گرفت، ‌به‌طوری که او از ضرورت اِعمال «مدیریت فردی»(one-man management) در ارگان‌های دولتی سخن گفت و اعلام کرد که «اِعمال قدرت دیکتاتوری و مدیریت فردی تضادی با دموکراسی سوسیالیستی ندارد».^۲۷ لنین در همین سخنرانی، که در ۷ آوریل ۱۹۲۰ و خطاب به کنگرۀ سوم اتحادیه‌ها‌ی کارگری سراسر روسیه ایراد شد، «دیکتاتوری پرولتاریا» را متوجه خودِ پرولتاریا ساخت و اعلام کرد که «اساس دیکتاتوری پرولتاریا انضباط در کار است».^۲۸ و البته این انضباط چیزی نبود جز تسمه کشیدن از گُردۀ کارگران برای برساختن نظامی که بعدها در زمان استالین با الحاق کشورهای اروپای شرقی به خود به «اردوگاه» پهناوری از سرمایه­ داری دولتی تبدیل شد که فقط نام سوسیالیسم را یدک می­ کشید. بی ­تردید، بر اساس دیدگاه مارکس، گذار از سرمایه­ داری به کمونیسم به ­ویژه اگر با شرایطی چون جنگ داخلیِ روسیه توأم باشد دیکتاتوری طبقۀ کارگر را می‌طلبد و اگر در روسیه به جای حزب، شوراهای کارگری حاکم بودند آنها ناگزیر از اِعمالِ این دیکتاتوری بودند. اما، چنان­که در فصل مربوط به حکومت بلشویک ­ها به تفصیل نشان خواهم داد، دیکتاتوری لنینی ربطی به  دیدگاه مارکس دربارۀ دیکتاتوری طبقۀ کارگر نداشت. لنین مدت­ها پیش از جنگ داخلی از تمرکز قدرت دولتی و سپس اِعمال قدرت حزبی زیر لوای دیکتاتوری پرولتاریا به ­منزلۀ یکی از هنجارهای جامعۀ سوسیالیستی دفاع کرده بود، و آن‌چه در روسیۀ سال­ های پس از انقلاب اکتبر در عرصۀ سیاست روی داد فقط تمرکز بیشترِ این دیکتاتوری حزبی تا حد تبدیل آن به دیکتاتوری فردی در نظر و عمل بود.

به سال­ های آغازین فعالیت سیاسی لنین باز می ­گردم. چنان‌که اشاره کردم، از نظر لنین، بدیل نظام سرمایه ­داری نظامی بود که در آن تولیدِ مبتنی بر بازار جای خود را به تولیدِ متمرکز و برنامه ­ریزی­ شدۀ دولتی می­ داد. تحقق این تولید و نظام سیاسیِ متناسب با آن مستلزم مبارزه برای تغییر جامعۀ روسیه بود، و طبعاً لنین می ­باید در پی تدارک مهم­ترین ابزار این تغییر باشد: تشکیلات. مشغلۀ فکریِ اصلیِ لنین در سال­ های آغازین فعالیت سیاسی ­اش به ­ویژه پس از اقامت در سن­ پترزبورگ در سال ۱۸۹۳ برقراری ارتباط با مارکسیست ­ها برای ایجاد «حزب انقلابی» بود که بتواند به اتکای ایدئولوژی مارکسیسم و با «تکیه بر جنبش کارگری»^۲۹ سوسیالیسم خود را در روسیه پیاده کند. از همین سال­ های آغازین دهۀ نودِ قرن نوزدهم برای لنین همچون یک فعال سیاسیِ مارکسیست گزینۀ مبارزه برای ارتقای جنبش خودانگیختۀ طبقۀ کارگر به یک جنبش ضدسرمایه ­داریِ خـودآگاه و متـکی ­به ­خود منتفی بود. تنها گزینۀ پیشِ روی او برای فعالیت سیاسی متکی ­کردن جنبش خودانگیختۀ طبقۀ کارگر به حزب سیاسیِ مارکسیستی یا «سازمان انقلابیون حرفه ­ای» بود، حزبی که قرار بود کارگران را به «آگاهی سوسیالیستی» مجهز کند. زیرا فقط این راه می ­توانست او را به هدفش برساند: به­ کارگیریِ انقلاب اجتماعیِ طبقۀ کارگر برای به ­دست گرفتن قدرت سیاسی و سازمان­دادن سرمایه­ داری متمرکزِ دولتی.

مسافرت به خارج کشور برای تماس با «گروه رهایی طبقۀ کارگر» به رهبری پلخانف در اوایل سال ۱۸۹۵، بازگشت به روسیه در همین سال و تشکیل گروه مخفیِ «اتحاد مبارزه برای آزادی طبقۀ کارگر» در داخل کشور ــ گروهی که لو رفتنش به دستگیری و زندان و تبعید لنین تا اوایل سال ۱۹۰۰ انجامید ــ  مهاجرت به خارج کشور با هدف انتشار نشریۀ ایسکرا برای انسجام ایدئولوژیکِ «حزب سوسیال­ دموکراتِ کارگریِ روسیه»، که در سال ۱۸۹۸ کنگرۀ اول خود را بدون حضور لنین برگزار کرده بود، انتشار نشریۀ ایسکرا در خارج کشوردر سال ۱۹۰۰، و سرانجام نگارش کتاب چه باید کرد؟ در سال ۱۹۰۲ از جملۀ فعالیت ­هایی بودند که لنین آنها را در راستای ایجاد همین «حزب انقلابی» انجام داد. اهمیت این حزب را برای کل زندگی و فعالیت لنین از روی گفته ­ای می ­توان دریافت که او پس از شنیدن خبر خودکشیِ لورا مارکس(دختر مارکس) و همسرش پُل لافارگ به علت ناممکنیِ ادامۀ فعالیت سیاسی به زبان آورد: «اگر آدم نتواند برای حزب کاری بکند همان بهتر که با حقیقت رو­به ­رو شود و مانند پُل و لورا لافارگ بمیرد».^۳۰ حزب و وابستگیِ حزبی به ­طور کلی برای لنین تا بدان پایه مهم بود که او در کتاب چه باید کرد؟ در جدل با یکی از طرفداران «آزادی انتقاد» از مارکسیسم در روسیه، ضمن مقایسه جامعۀ تحزب ­نیافتۀ روسیه با جامعۀ تحزب­ یافتۀ آلمان، از هر ۱۰۰۰ نفر مردم روسیه ۹۹۹ نفرشان را به علت «سرسپردگی سیاسی و عدم درک کاملِ شرافت حزبی و وابستگی­ های حزبی تا مغز استخوان فاسد» اعلام کرد:

تبعۀ کشوری [روسیه] که از نظر سیاسی در اسارت است، کشوری که از هر هزار نفر ساکنِ آن نُه‌صد و نود و نُه نفرشان به علت سرسپردگی سیاسی و عدم درک کاملِ شرافت حزبی و وابستگی ­های حزبی تا مغز استخوان فاسدند، شهروند یک کشور مشروطه [آلمان] را به­ خاطر آن‌که بیش از حد «به عقاید حزبش وابسته است» متکبرانه سرزنش می‌کند!.^۳۱

این نوع نگاه در عین­­ حال نشان می‌دهد که الگوی لنین برای «حزب سیاسیِ طبقۀ کارگر»، به­ رغم تمام تأثیرهایی که از احزاب سیاسیِ پیشین روسیه در نیمۀ دوم قرن نوزدهم و به­ طور مشخص حزب نارودنیک ­ها می ­گرفت، همانا حزب سوسیال­ دموکراتِ کارگریِ آلمان بود. با این مقدمه، به نظریۀ لنین دربارۀ حزب در کتاب چه باید کرد؟ می­ پردازم.

اردیبهشت ۱۴۰۱

پی‌نوشت‌ها:

[۱] Carrère d’Encousse, Hélène, Lenin, translated by George Holoch, Holmes & Meier, New York London, 2001, pp.15&17.

۲. Russell, Bertrand, The Practice and Theory of Bolshevism. George Allen & Unwin Ltd., Feb. 1921, pp.26 &76.

۳ Lenin, V.I., The Development of Capitalism in Russia, Collected Works, Vol.3, Progress Publishers, 1977, p.582.

۴. Lenin, V.I., “Once Again on the Trade Unions, the Current Situation and the Mistakes of Trotsky and Bukharin”, Collected Works, Vol.32, Progress Publishers, 1977, p.75.

۵. Anweiler, Oskar, The Soviets, The Russian Workers, Peasants, and Soldiers Councils 1905-1921, translated from the German by Ruth Hein, Pantheon Books, 1974, p.21.

۶. Blanc, Paul Le, Lenin and the Revolutionary Party, Humanities Press, 1993, p. 30.

۷. Ibid., p., 31.

۸. Ibid., p.,15. Quoting from John M. Thompson in The Revolutionary Russia, Blanc calls Lenin in the 1890s an “angry intellectual” who was becoming a “professional revolutionary”.

۹. Marx, Karl, Letter to Friedrich Bolte in November 23, 1871, Marx-Engels Selected Correspondence, translated by I. Lasker, edited by S. Ryazanskaya, Progress Publishers, 1975, p.253.

۱۰. Blanc, Paul Le, Lenin and the Revolutionary Party, Humanities Press, 1993, p. 17.

۱۱. Lenin, V.I., New Economic Developments in Peasant Life, Collected Works, Vol.1, Progress Publishers, 1977, pp.72-3. Emphasis added.

۱۲. Ibid., p.437.

۱۳. Marx, Karl, Capital, A Critique of Political Economy, Vol. 2, Progress Publishers, 1978, p.36.

۱۴. Marx, Karl, Critique of the Gotha Programme, Marginal Notes on the Programme of the German Workers’ Party, Marx’s Later Political Writings, edited and translated by Terrell Carver, Cambridge University Press, 1996, p.213

۱۵. Ibid.

۱۶. Lenin, V.I., The Development of Capitalism in Russia, Collected Works, Vol. 3, Progress Publishers, 1977, p.42.

۱۷. Lenin, V.I., New Economic Developments in Peasant Life, Collected Works, Vol.1, Progress Publishers, 1977, pp.73.

۱۸. Lenin, V.I., “Frederick Engels”, Collected Works, Vol. 2, Progress Publishers, 1977, p.19.

۱۹. Lenin, V.I., The State and Revolution, the Marxist Theory of the State and the Tasks of the Proletariat in the Revolution, Collected Works, Vol. 25, Progress Publishers, 1977, p.478.

۲۰. Lenin, V.I., The Economic Content of Narodism and the Criticism of it in Mr. Struve’s Book, Collected Works, Vol. 1, Progress Publishers, 1977, p.446.

۲۱. Ibid., p.379.

۲۲. Kautsky, Karl, The Class Struggle (Erfurt Program), translated by William E. Bohn with an Introduction by Robert C. Tucker, The Norton Library, 1971, pp.94-5.

۲۳. Ibid., p. 143.

۲۴. Lenin, V.I., The State and Revolution, the Marxist Theory of the State and the Tasks of the Proletariat in the Revolution, Collected Works, Vol. 25, Progress Publishers, 1977, p.477.

۲۵. Lenin, V.I., “The Tax in Kind”, Collected Works, Vol. 32, Progress Publishers, 1977, p.336.

۲۶. Lenin, V.I.,“Liberal and Marxist Conceptions of Class Struggle”, Collected Works, Vol.19, Progress Publishers, 1977, p.121.

۲۷. Lenin, V.I.,“Speech Delivered at the Third All-Russia Trade Unions Congress”, Collected Works, Vol.30, Progress Publishers, 1977, p.503.

۲۸. Ibid. p.504.

۲۹. Lenin, V.I.,“The Tasks of the Russian Social-Democrats”, Collected Works, Vol. 2, Progress Publishers, 1977, p.340. Emphasis added.

۳۰. Krupskaya, Nadezhda Konstantinovna, Reminiscences of Lenin, International Publishers, New York, 1970, P,226. 3^۱ Lenin, V.I., What Is to Be Done? Burning Questions of Our Movement, Collected Works, Vol.5, Progress Publishers, 1977, p.367.

*این بخش ادامۀ بخش‌های پیشین است که پیش‌تر با عنوان‌های «کمونیسم مارکس» و «آغاز دگردیسی کمونیسم مارکس» منتشر شده‌اند. یادآوری می‌شود که فصل‌هایی که از این پس زیر عنوان اصلی این بخش («لنین و دگردیسی قطعی کمونیسم مارکس») به‌تدریج منتشر می‌شوند صورت ویراستۀ فصل‌هایی هستند که پیش‌تر در کتاب زیر منتشر شده‌اند:

حکیمی، محسن، دگردیسی کمونیسم مارکس، از جنبش سرمایه‌ستیز طبقه‌ی کارگر به حزب ایدئولوژیک سرمایه‌داری دولتی، نشر اختران، چاپ دوم، بهمن ۱۳۹۶.

چاپ کن