بحران یا نتیجه­ ی بحران؟ (تاملی در چیستی خیزش شهریور- مهر ۱۴۰۱) – محمد قراگوزلو

مفهوم دیگر و ساده­ ی این مطالبات تحقق همان شعار “زن- زنده­ گی – آزادی” یا “نان – کار- آزادی” است. با اغتشاشگر خواندن مردم معترض، با سرکوب مطالبات بدیهی مردم کارگر و زحمتکش، با سازماندهی تظاهرات دولتی و تبلیغات و نادیده گرفتن اصل داستان صورت مساله به قوت خود باقی خواهد ماند و آبسه ­ی دردناکی که با هر نیش سوزنی باز می ­شود به زخمی عفونی بر سراسر پیکر حاکمیت تبدیل خواهد شد

الف. مطالعات بحران!  همه­ ی پژوهشگرانی که روی مولفه ­ی “بحران” در نظام اجتماعی تولید سرمایه ­داری خم شده­ اند و مطالعات مدونی در این زمینه انجام داده ­اند – به ویژه پژوهشگران سوسیالیست- علاوه بر ارزیابی انگیزه ­ها و چیستی بحران – چه در قالب دوره ­یی (سیکلیک) و چه در مرحله ­ی طولانی ­تر( ساختاری) – به طور مشخص ریشه­ ها و دلائل بحرانِ سرمایه ­داری را در دو پدیده ­ی کلاسیک و مارکسیِ “اضافه تولید” و “گرایش نزولی نرخ سود” یافته ­اند. مزاروش و برخی از مارکسیست ­های معاصر و حتا کینزی ­ها و راه سومی­ ها علاوه بر دو عارضه ­ی پیش گفته از به هم خوردن توازن و تناسب میان “عرضه و تقاضا” نیز به عنوان بسترساز بحران سرمایه ­داری یاد کرده ­اند. همین­جا و تا یادم نرفته است بگویم که بعد از بحران ساختاری ۲۰۰۸ سرمایه­ داری غرب در اواخر نیمه ­ی دوم دهه ­ی پیش با یک بحران معطوف به گرایش نزولی نرخ سود نیز مواجه بود. بحرانی که به پاندمی کرونا پیوند خورد و تشدید شد و به وحشیانه­ ترین شکل ممکن اردوی کار و زحمت را به چالش کشید. درواقع کرونا هم مولود یک بحران در چهارچوب  سبک زنده­ گی و مناسبات طبقاتی و تولید اجتماعی و اولویت ­های سرمایه ­داری (بی توجهی به نظام سلامت و آزمندی در تولید و تخریب محیط زیست) بود و هم می­ توانست – و هنوز هم می ­تواند- مولد بحران­ های تازه و تغییر مناسبات اجتماعی باشد. به عبارت دیگر و برخلاف آنچه جورجو آگامبن در قالب “توهم توطئه” برای خود بافته بود کرونا زائیده ­ی بند و بست نخبه­ گان بورژوازی برای ایجاد “وضعیت اضطراری” نبود و دغدغه ­ی مردم کارگر و زحمتکش نیز بازگشت به “زنده ­گی عادی” و شرایط بهره کشی ناشی از استثمار در دوران پیشاکرونا نبود. برای طبقه­ ی کارگر در اوج اپیدمی مساله ­ی اساسی این بود که “چگونه می­ توانیم از بازگشت جهان به شرایط عادی دوران پیشاکووید جلوگیری کنیم و همزمان در برابر شکل ­بندی فجایع جدید از جمله بازسازی نظام سرمایه ­داری و بحران اقلیمی و تشدید ریاضت کشی و پس گرفتنِ چندبرابری یارانه ­های موقت دولتی بایستیم و مطالبات خود را به دولت­ ها تحمیل کنیم؟”

پاسخ این پرسش پیچیده مثل همیشه سهل و ممتنع است: مبارزه ­ی طبقاتی برای سازماندهی و سازماندهی در راستای مبارزه ­ی طبقاتی؛ تعرض به بورژوازی در تمام عرصه ­ها و ایجاد توازن طبقاتی تازه به نفع اردوی کار و….

ب. تبعات بحران! در طول تاریخ سراسر چرک و پلشتیِ بورژوازی به ویژه طی قرن گذشته و جاری بحران­ ها همیشه مولد تغییرات جدی، گاه مثبت و انقلابی و گاه منفی و ارتجاعی بوده اند. اجازه دهید برای رسیدن به هدف این بحث ادعای مورد نظر را مرور کنیم.

جنگ جهانی اول به موازات پوسیده­ گی حکومت تزارها و هوشمندی بی نظیر بلشویک ­ها به انقلاب اکتبر انجامید و عمیق­ ترین تحولات اجتماعی تاریخ را در کوتاه ­ترین زمان ممکن رقم زد. مدت کمی بعد بحران ساختاری ۱۹۲۸ از یک سو به سبب “دموکراتیسم لیبرالی” اسپارتاکیست­ های آلمان و بن بست بورژوازی به ظهور فاشیسم و قتل عام کمونیست ­ها و لیبرال­ ها و یهودی ­ها و سرانجام جنگ دوم جهانی و تخریب اروپا و آسیا و رشد امپریالیسم امریکا انجامید. همچنین از درون بحران جنگ نهادهای برتون وودز بیرون آمدند و جناح چپ بورژوازی در رقابت با دستاوردهای درخشان انقلاب اکتبر و بلوک اتحاد جماهیر شوروی و پیشروی جنبش کارگری سوسیالیستی اروپا دولت رفاه و سوسیال دموکراسی را زائید! جنگ البته میلیون­ ها کادر رزمنده­ ی بلشویک را نیز به خاک انداخت. در متن جنگ دوم (۱۹۴۰) حزب کمونیست چین به شدت در میان توده ­ی دهقانان محبوب بود و چهار سال بعد از خاتمه­ ی جنگ قدرت سیاسی را کسب کرد و تحولات عمیقا مثبتی را در جامعه ­ی فقیر و کمون ­های روستائی به وجود آورد و به صدها میلیون انسان گرسنه نان و هویت سیاسی جدید بخشید. انقلاب کوبا ده سال پس از انقلاب چین و متاثر از همان ایده ­ها شکل گرفت و امریکای لاتین را با نسیم سوسیالیسم متحول ساخت. اپیدمی موسوم به آنفولانزای اسپانیایی (۱۹۱۸) به تحقق ملی سازی خدمات بهداشتی درمانی در بسیاری از کشورهای اروپایی یاری رساند. از درون بحران اضافه تولید سوسیال دموکراسی در دهه­ ی هفتاد و هشتاد قرن پیشین نئولیبرالیسم بیرون زد و سهام مسموم و سرمایه ­ی موهوم و اقتصاد کازینویی و سلطه­ ی سرمایه­ ی مالی و اقتصاد ماده زدایی شده و رژیم انباشت متکی به ارزش سهام در نهایت به بحران ساختاری ۲۰۰۸ انجامید. حتا اشاره­ ی شتابزده به مجموعه عواملی که به بحران رکود تورمی و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق منجر شد فراتر از مجال این مجمل است. بحران ناشی از ۱۱ سپتامبر به اشغال افغانستان و عراق و تداوم جنگ بی پایان و جنگ داخلی سوریه و عراق و لیبی و یمن و ظهور داعش کشید. در ایالات متحد و بخش عمده­ یی از دولت­ های عضو ناتو بحران ۱۱ سپتامبر سرمایه­ داری نظارتی را تقویت کرد. زلزله ­ی ۱۹۸۵ مکزیک و توفان کاترینا – به قول “سولنیت” در کتاب “بهشت ساخته شده در جهنم” به افزایش وحشت و سوءظن و خودمحوری و فردگرایی دامن زد! فیلیپ میرووسکی؛ نویسنده ­ی کتاب “هرگز اجازه ندهید یک بحران جدی هدر رود/ چگونه نئولیبرالیسم از سقوط مالی ۲۰۰۸ گریخت؟” معتقد بود که نباید در برابر پیامدهای بحران کرونا این دست و آن دست کرد. نباید خاموش ماند و منتظر وقایع خود به خودی نشست:

« چپ فکر می­ کرد برای همه ­ی مردم روشن است که بحران ۲۰۰۸ نشانگر ورشکسته­ گی یک نظام اجتماعی معین (سرمایه ­ی مالی) است. در حالی ­که چنین نبود و به همین دلیل نیز چپ شکست خورد و سرمایه ­داری از بحران قسر در رفت.»

البته در این میان بودند کسانی مانند الن بدیو که – به تعبیر استفن تامینو همچون کاهنان بورژوازی –  با دفاع تلویحی از دولت امانوئل مکرون به تظاهرات چپ­ گراها و جلیقه زردها و اتحادیه­ های کارگری می ­تاختند و بحران اپیدمی را مولد هیچ چیز خاصی نمی دانستند. در هر صورت مساله به ساده ­گی این است که صد و پنج سال پس از انقلاب اکتبر و شکست تاریخی بورژوازی از کمونیست ­ها و طبقه­ ی کارگر و ورود به عصر امپریالیسم با خصلت­ های جدید و متفاوت با دوران هیلفردینگ و لوکزامبورگ و بوخارین و لنین، بورژوازی ده ­ها بحران کوچک و بزرگ را دفع کرده است تا ثابت شود اولا هیچ بحرانی، بحران واپسین بورژوازی نیست. ثانیا بورژوازی به تجربه و تمهیدات بسیار غنی برای به حاشیه راندن انقلاب ­های سوسیالیستی دست یافته است. ثالثا با هیچ بحرانی هر چند عمیق بورژوازی دم به تله نمی­دهد و ساقط نمی ­شود. رابعا بدون پیشروی گسترده و رادیکال جنبش کارگری سوسیالیستی حتا گرفتن امتیازات کوچک از بورژوازی ممکن نیست! تبیین هر یک از این مولفه­ ها در مطالعات مرتبط با بحران نیازمند ده ­ها کتاب و مقاله و ساعت ­ها بحث و ارزیابی است.

پ. سلسله ­ی بحران در ایران!  در ایران اما ابعاد اپیدمی کم و بیش با سایر کشورهای دنیا متفاوت بود. دروغگویی­ های متعدد دولت روحانی و وزیر به شدت متملق بهداشت در ارزیابی اپیدمی، انکار اولیه ­ی آن و سپس دستِ کم گرفتن تاخت و تاز ویروس – که البته موضع رسمی نظام و حکومت هم بود – تعلل فراوان در اقدامات پیشگیرانه از جمله قرنطینه و نخریدن واکسن و نپرداختن بیمه­ ی بیکاری و کرایه خانه و یارانه­ های کافی به بیکار شده­ گان و بیماران و هزینه­ های سنگین درمان و…..در مجموع شرایطی را رقم زد که به لحاظ نسبی ایران در مرگ و میر و ابتلا بیشترین تلفات را بر جای گذاشت. در دوران اپیدمی خاکستر مرگ و تباهی و سیاهی بر فضای ماتم زده­ ی کشور به شدت سنگینی می­ کرد. در تمام خیابان­ ها و کوی و محلات و در میان خانواده ­ها عزیزی به خاک افتاده بود و بیرق سیاهِ عزا بر افراشته بود. پائیزِ پیش از زمستانِ کرونا  جامعه و مردم کارگر و زحمتکش گرانیِ ناگهانیِ سیصد درصدی بنزین و شوک ناشی از یک کشتار و سرکوب شگفت ناک خونین را تجربه کرده بودند. آمار دقیق آن کشت و کشتارهای عجیب هرگز دانسته نیامد و از خبرگزاری رویترز تا وزارت کشور ج الف هر کدام رقمی را اعلام کردند. بعد از آبان ۹۸ و در جریان اپیدمی کرونا جان انسان معترض و مریض تبدیل به یک بازی اعداد شده بود. آمار رسمی مرگ و میرهای ناشی از اپیدمی نیز مانند کشتار آبان ۹۸ از همان روز نخست به یک بازی تلخ و تباه تبدیل شد. در نهایت تا کنون (شنبه دوم مهرماه ۱۴۰۱) بنا به آمار رسمی وزارت بهداشت به طور قطع ۱۴۴۳۸۲ نفر بر اثر ابتلا به کرونا درگذشته­ اند. گیرم که مقام­ های رسمی بارها گفته ­اند که آمار واقعی مرگ و میر دو تا سه برابر رقم رسمی است و این امر در خوشبینانه ترین تخمین یعنی که  300 هزار نفر از مردم ایران در نتیجه­ ی اپیدمی مرده­ اند. نگفته پیداست که اکثریت مطلق این افراد از خانواده ­های کارگران و زحمتکشان هستند. مردمی که نه فقط از فقر غذایی و مشکلات ناشی از بیکاری و تردد با وسائل نقلیه ­ی عمومی و کار اجباری و گروهی در اوج اپیدمی رنج برده ­اند و می برند بلکه با دستمزدهای یک سوم زیر خط فقر و اجاره مسکن وحشتناک و داروی گران و… دست به گریبان بوده و هستند! به این ترتیب اگر فرض کنیم در نیمه ­ی دوم شهریورِ جاری این جامعه تا حدودی گریبان خود را از دست اپیدمی کرونا رها کرده است (روز دوم مهر تعداد فوتی ها بنا به آمار وزارت بهداشت ۱۵ نفر بوده) و یا دستِ­کم گمان زده که از شر کرونا خلاص شده و از خاکستر بحران بیرون آمده است؛ این فرض نیز بسیار محتمل است که همین جامعه ­ی مجروح مجالی یافته است تا برخیزد و صف بندی خود علیه مسببان همه ­ی تیره­ روزی ­هایی که دوران کرونا را تشدید کرده بودند، بازسازی کند. این گفته ­ی مایک دیویس سخت قابل تامل است که:

« ره­­آورد سیاسی این همه ­گیری مانند نتیجه­ ی هر نبرد سیاسی دیگر از برآیند مبارزه بیرون خواهد آمد. باید به هر شکل ممکن دستاوردهای نبرد در میدان تجزیه و تحلیل و تعلیل راهکارهای مشکلات را با دیگران به اشتراک بگذاریم.»

در مورد جامعه ­ی ایران به طور مشخص مساله به ساده­ گی این است که علاوه بر مصائب دهه­ های پیش از اپیدمی، در دوران کرونا کارگران و زحمتکشان متحمل بیشترین ضربه­ ها و رنج ­های طاقت شکن شده­ اند. این آلام در مورد زنان ایران به طرز مضاعفی ملموس است. کافی است به چهره ­ی پرستاران که از فرط خسته ­گی شیفت­ های اضافه ­کاری و تحمل شاق لباس ­های ویژه در محیط بیمارستان و ماسک و حجاب اجباری در همه جا چین و چروک برداشته است، بنگرید. کافی است به دستمزدهای شرم آور معلمان به خصوص در دوران پر هزینه ­ی کرونا خیره شوید.

آقایان و خانم­ های حاکم!

 هیچ می­ دانید در نتیجه ­ی مرگ آن صد و پنجاه تا سیصد هزار نفر چندین خانواده نان آوران خود را از دست داده ­اند؟ هیچ می دانید در دوران اپیدمی کرکره ­ی چه تعداد کارگاه ­های کوچک زیر ده نفر – که به “لطف” اصلاحات و جامعه مدنی و دموکراتیزاسیون محمد خاتمی و مجلس ششم حتا از شمول قانون کار نیز خارج شدند – پائین کشیده شده است؟ چند نفر بیکار شده ­اند؟ چند صدهزار خانوار در نتیجه ­ی افزایش حیرت آور کرایه خانه حاشیه نشین شده­ اند؟ علاوه بر نایابی از قیمت ­های جدید دارو که خبر دارید؟ بعد از حذف آن ارز ترجیحیِ کوفتی می­ دانید که بهای درمان یک سرماخورده­ گی ساده چقدر است؟ داخل پرانتز: شما که مدت­ ها است کمِ­ کم یک میلیون بشکه نفت را در روز آب می کنید و بهای هر بشکه هم که ماشاالله گاه از صد دلار بیشتر شده و یحتمل در آمدتان سالانه به رقم صدمیلیارد دلار رسیده است (خدا بدهد برکت!) چرا یارانه ­ها را حذف کرده ­اید؟ یعنی دستور صندوق بین ­المللی پول و بانک جهانی این­قدر مطاع است؟ با وجود این حجم از درآمد امکان دارد از سر لطف به ما حذف شده ­گان و “مظنونان همیشه ­گی” توضیح دهید که ماجرای حذف ارز یارانه ­ی دارو و آرد و غیره چه بوده؟ پرانتز را لطفا ببندید!

ادامه دهیم؟

راستی دندان درد که می دانید چیست؟ دور می­ دانم! دندانپزشکی تا کنون تشریف برده ­اید؟ بله حتما! قیمت­ ها که معروف حضورتان است؟ با نان که سر و کار دارید؟ منظورم از نان اینجا رفاه نیست. همین نان بربری و سنگک و تافتون و لواش را عرض می­ کنم. به بهانه­ ی جلوگیری از قاچاق آرد می­ دانید چه بر سر نان آورده ­اید؟ از چندین برابر شدن قیمت شیر و پنیر و گوشت قرمز و مرغ و برنج و حبوبات و تخم مرغ و شکر و قند و چای و وسائل برقی خانه که مطلع هستید لابد؟ از خشک­ سالی چطور؟ از زمین­ خواری؟ از مفت­خواری کارخانه ­ها؟ راستی با جناب اسدبیگی هفت تپه چه کردید؟ استاندار “محترم” خوزستان و یار غار مالک هشت خط هفت تپه کجا تشریف دارند؟ جناب شریعتی را عرض می کنم؟ حال­شان که خوب است؟ شنیدم جناب دکتر قالیباف از افشای فساد در فولاد شاکی بودند. می­ شود بفرمائید رسیده­ گی به پرونده ­ی فولاد به کجا کشید؟ آنان که با سپرده­ های کارگران و بازنشسته­ گان به صندوق­ ها و موسسات مالی اعتباری برج و بارو ساختند و از پرداخت به هنگام سپرده ­ها طفره رفتند و طفره رفتند و طفره رفتند تا ارزش ریال به یک سوم خود رسید و بهای خانه و خودرو سه برابر شد؛ الان کجا تشریف دارند؟ لندن و تورنتو؟ چه خوب. خدا پدر دولت ­های انگلستان و کانادا را بیامرزد که گشت ارشاد راه نمی­ اندازند وگرنه چه بسا کل اعضای دختر و پسر “مومن” این سفرکرده­ گان محترم بازداشت بودند. به جز جناب سردار طلایی که خود موسس این گشت است و در کانادا به دلیل ثبت همین “خلاقیت” و “نوآوری” تو روز روشن تردمیل می­ راند!

 خدا وکیلی به جز چادر و روسریِ زنان و دخترانِ ما و تجهیز پلیس سرکوب به مدرن ترین لوازم لت و پار کردن معترضان؛ کدام یک از مسائل پیش­گفته در شمار دغدغه ­های شما است؟ اوه! ببخشید. این پرسش پیش پاافتاده یادم رفت: راستی آن سودهایی که جناب مخبر (معاون اول) در مورد قبضه­ ی بازار واکسن کرونا بعد از تولید انبوه داخلی می ­فرمودند چقدر است و در کدام صندوق ذخیره شده؟ شک نکنید با اغتشاشگر نامیدن مردم مستاصل و سازماندهی تظاهرات موازی حکومتی هیچکدام از مسائل بالا حل نخواهد شد. در پایان چند توصیه به سران حکومت و دولت:

 1. روند جاری! ما مشاور بورژوازی و خیرخواه سرمایه ­داری نیستیم. همچنین ما معتقد نیستیم بدون خلع ید سیاسی از بورژوازی می ­توان دست به تغییرات عمیق اقتصادی به نفع طبقه ­ی کارگر زد. از سوی دیگر تمام شواهد عینی و مادی و واقعی از دی ۹۶ و آبان ۹۸ و شهریور و مهر ۴۰۱ نشان می­دهد که دوران گذار از وضع موجود به موقعیتی که در آن منافع و مطالبات اکثریت مطلق مردم کارگر و زحمتکش تامین شود – برخلاف تحولات ارتجاعی موسوم به “انقلاب مخملی” در بلوک شرق و تزهای مهمل متکی به “نافرمانی مدنی” و “گذار مسالمت آمیز” که همه ­گی “بازار محور” هستند – به هیچوجه عاری و بری از قهر و خشونت نخواهد بود. مگر آن که تظاهرات خیابانی در شهرهای اصلی به کمیت­ های میلیونی و صدها هزار نفری برسد و – به تعبیر هگل – این کمیت ­ها به کیفیت مبدل شود. شرط کیفی شدن چنین کمیت­ هایی ایفای نقش آخرین سوژه­ ی انقلابی تاریخ (طبقه ­ی کارگر) در محل کار و تولید است. آن که می گفت “تفنگت را زمین بگذار” فریدون مشیری بود و استاد شجریان. همین که تفنگ ­ات را زمین بگذاری “بچه ­های اعماق” همان بی همه چیزهای جوادیه و شوش و دروازه غار و تیر دوقلو و خانی آباد آن را برخواهند داشت. اعضای “شوراهای مدیریت گذار و تصمیم و فرشگرد و….” هزاران جانور دیگر به ارباب خود در واشنگتن قول داده­ اند که مانند لخ والسا (لهستان) و واتسلاو هاول (چکسلواکی) و یاتسنیوک و پوروشنکو (نارنجی ­های اوکراین) و ساکاشویلی (گل سرخ گرجستان) و سبزها و بنفش­ های سابق وطنی “یه جوری که سر چپ­ ها هم بریده شود” سر و ته ماجرا را هم بیاورند. اما مگر این گسل طبقاتی ملعون و طبقه ­ی داغ لعنت خورده مجال می ­دهد. به همین سبب است که دوران وسط بازی تمام شده است و آن که او را “سلبریتی”  می نامند نیز به سرعت خود را از پنت هاوس ­های قیطریه و زعفرانیه به حراجی­ های میدان امام حسین رسانده و چند “فقره شال و دستمال و روسری” ابتیاع فرموده و با سخاوتمندی تمام نذر آتش کرده است. داستان اما چیز دیگری است….

۲. مطالبات فوری! هر چند شکاف به وجود آمده میان دو طبقه ­ی اصلی جامعه هرگونه امکان گذار بدون خونریزی را دور و تقریبا ناممکن جلوه می ­دهد اما اجازه بدهید به چند مولفه ­ی ناممکن – با این تصور خام که فرض ناممکن هم ممکن است – اشاره کنیم. در اینجا صحبت از “زنده­ گی” مجال زیست طبیعی به همان ۹۶ درصد مردم ایران است – که در مقاله­ ی پیشین (غم قوی قربانی و شادی غرش ققنوس) از آن سخن گفتیم- وگرنه آن ۴ درصد طبقه­ ی بورژوازی ایران کیفیت زنده ­گی شان از هم طبقه­ یی ­های اروپایی شان هم رو به راه­تر است. باری سخن از آزادی پوشش و لغو حجاب اجباری برای زنان ایران است. چیزی مشابه کشورهای “مسلمان نشین” ترکیه و عراق و سوریه و آذربایجان و تاجیکستان و ترکمنستان تا اندونزی و مالزی و مشابه! با پوشش همسر محترم جناب بشار اسد موافقید؟ سخن از پرداخت خسارت به همه ­ی (دستِ­ کم سیصد هزار نفر) کشته شده­ گان ناشی از کرونا است. همچنین پرداخت خسارت مالی به همه پانزده میلیون بیمار و البته پرداخت بیمه ­ی بیکاری و جبران خسارت بیکار شده ­گان دوران کرونا. سخن از پرداخت دستِ­ کم سی تا چهل درصد از کرایه­ خانه ­ی مستاجران مزدبگیر تا تامین مسکن مناسب برای ایشان است. مگر ۴۴ سال پیش در بهشت زهرا قول ندادید برای مردم خانه می­ سازید؟ چه شد پس؟ دو اتاق ساختن که ۴۴ سال طول نمی ­کشد؟ برج میلاد – برای حال کردن بورژوازی – بلدید بسازید اما ساختن دو تا اتاق فسقلی  اینقدر سخت است؟ سخن از مصادره­ ی انبوهی از خانه ­های خالی است. سخن از دستمزد منطبق با رفاه منطقی و معقول است. این رقم با توجه به نرخ تورم و سبد معاش یک خانوار ۴ نفره در حال حاضر نمی ­تواند کمتر از ۲۰ میلیون تومان باشد. سخن از آزادی ایجاد تشکل ­های مناسب بدون دخالت دولت و کارفرما در مراکز تولیدی است. سخن از تشکیل شوراهای دانشجویی در دانشگاه و انتخاب مدیران گروه و روسای دانشکده و دانشگاه از سوی اعضای شورای منتخب دانشجویان و استادان و کارمندان است. و….مفهوم دیگر و ساده­ ی این مطالبات تحقق همان شعار “زن- زنده­ گی – آزادی” یا “نان – کار- آزادی” است. با اغتشاشگر خواندن مردم معترض، با سرکوب مطالبات بدیهی مردم کارگر و زحمتکش، با سازماندهی تظاهرات دولتی و تبلیغات و نادیده گرفتن اصل داستان صورت مساله به قوت خود باقی خواهد ماند و آبسه ­ی دردناکی که با هر نیش سوزنی باز می ­شود به زخمی عفونی بر سراسر پیکر حاکمیت تبدیل خواهد شد. خودتان هم خوب می­دانید که ابعاد ماجرا به مراتب فراتر و عمیق­تر از مرگ یا قتل یک دختر جوان سقزی در بازداشت پلیس است. گفتم و از تکرار آن سیر نمی ­شوم که راه حل خروج از این بحران، سیاسی است. انحلالِ فرضیِ گشت ارشاد – که حکومت با این درجه از اعتراضِ کنونی زیر بار آن نخواهد رفت – فقط یک روزنه است. با این همه هنوز این پرسش سوزان از حکومت به قوت خود باقی است: عمر تاسیس گشت ارشاد کم و بیش به اندازه­ ی سن و سال قوی زیبا و به خاک افتاده ­ی سقزی و ده ­ها کبوتر نازنین دیگری است که طی ده دوازده روز گذشته به خون غلتیده ­اند و مادران و خواهران­شان دلیرانه در مقابل خشن ترین یگان ­های پلیس سینه سپر کرده­ اند و گیس خود بریده ­اند:

گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب      تا همه مغ بچه ­گان زلف دو تا بگشایند

که از غزلی است به مطلع:

باشد ای دل که در میکده­ ها بگشایند      گره از کار فروبسته­ ی ما بگشایند

پنداری حافظ در وصفِ حال روزگار ما سروده است. اما آن پرسش. با گذشت بیست سال از عمر گشت ارشاد غالب دختران به خاک افتاده و معترض خیزشِ جاری و اکثریت دخترانی که با زور به ون­ های ارشاد کشیده شده ­اند در حدود همین سن و سال هستند. بدیهی ­ترین نتیجه ­ی این معادله شکست قطعی سیاست حجاب اجباری و هدف ایجاد گشت ارشاد است. اگر چنین است – که یک عقل متوسط می ­پذیرد چنین است- حکومت با کدام منطق می ­خواهد فرهنگ خود را به زنان ایران تحمیل کند؟

* می­گویند شما اهل فاتحه هستید. گفته می­ شود زیارت قبور می­ دانید و نکاتی از این قبیل که نویسنده به چند و چون آنها چندان آشنا نیست! بسیار خوب! اگر روزی روزگاری گذارتان در یکی از همین سفرهای با “شکوه” استانی به شهر سقز افتاد زحمت بکشید و برای “قرائت فاتحه” به رسم و سنت خودتان سری به گورستان آیچی بزنید. بله! بله! درست حدس زدید. همانجا که مهسا امینی آرام گرفته است! در همان نزدیکی یکی از دوستان عزیز ما نیز در میان­سالی به خواب مرگ رفته است. برای اطلاع شما نام او عمر شاکری است. کارگری مبارز و شریف که بی اغراق به اندازه ­ی جناب دکتر محسن رضایی از اقتصاد کلان سر در آورد و کلی کتاب خوانده بود. چهار پنج سال پیش او هنگام کار روی زمین کهنه آباد به مرگ مفاجا درگذشت. احتمالا سکته ­ی قلبی کرد. خانه ­ی او در شهر بوکان بود. زمان فوتِ کاک عمر هزینه ­ی رفت و برگشت بوکان – سقز با مینی بوس بیش از ده هزار تومان بود و دوست ما باید بعد از اتمام کار روی زمین شب هنگام به خانه ­اش بر می گشت. جسد او را دوستان­اش در حالی یافتند که یکی دو ساعتی از مرگ ­اش گذشته بود. در جیب کاک عمر فقط یک هزار تومانی بود و بس! همین!

بعد از تحریر

با وجودی که همه ­ی ما از به خاک افتادن ده­ ها تن از عزیزان­مان سوگواریم و و فی ­الحال از شور و اشتیاق مردم زحمتکش به شوق آمده ­ایم و در عین حال نگران تبعات سرکوب خشن هستیم به این امر نیز می بالیم که شعارهای دست راستی از جمله:  “جمهوری ایرانی” /”نیروی انتظامی حمایت حمایت” / “ارتش برادر ماست” / “دشمن ما همین جاست/ دروغ می­گن امریکاست” / “نه غزه نه لبنان؛ جانم فدای ایران” / “رضا شاه روحت شاد” / “چه اشتباه کردیم/ که انقلاب کردیم” و….خزعبلاتی از این قبیل در خیابان شنیده نشده!

سوم مهر ۱۴۰۱

***

از آنجا که مطلب فوق از شیوه ­ی پژوهش علمی بهره نبرده است به همین سیاق چند منبع متن معرفی ­می­شود. ن. ک به دو کتاب از همین قلم:

• بحران، نقد اقتصاد سیاسی نئولیبرال، تهران: ۱۳۸۸/ موسسه­ ی انتشارات نگاه.
• آدم ­ها و خفاش ­ها، سرمایه ­داری در عصر کرونا، تهران: ۱۴۰۰/ انتشارات روزآمد.
• Philip Mirowski ( 2014) Never Let a Serious Crisis Go To Waste: How Neo Liberalism Survived The Financial Meltdown.
• We Can’t Go Back to Normal: How Will Coronavirus Change The World?

چاپ کن