مقدمه مترجم:
در اواخر سال ١٩١۴ میلادی با پیوستن عثمانی به پیمان متحدین در جنگ جهانی اول، سرزمین کردستان نیز به عرصه جنگ دول درگیر در این فاجعه بزرگ جهانی تبدیل شد. هر چند نیروهای حاکم عثمانی با اعلام جهاد در پی استفادە از باورهای مذهبی کردها و دگر مسلمانان آن کشور برای کشاندن فعال آنها به جبهههای جنگ بودند، اما علیرغم حمایت عدە قلیلی از رهبران قبایل کرد از جهاد ترکها، تلاش دولت عثمانی برای کسب پشتیبانی رهبران و مردم کرد به شکست انجامید.
در بهار سال ١٩١۵ ارتش عثمانی شروع به قتل عام ارامنه در سرتاسر شرق این کشور کرد و در این راستا در پی استفادە از مردم کرد آن دیار برآمد. در رابطه با وسعت این مشارکت نظر واحدی در بین محققین وجود ندارد. صرفنظر از ابعاد همکاری برخی از کردها با ترکها در امر پاکسازی قومی ارامنه، در سالهای اخیر برخی از رهبران و سیاستمداران کرد، از جمله عبدالله اوجلان، صلاح الدین دمیرتاش، احمد ترک، مهمت هاتیپ دیجلن، عثمان بایدمیر و … این عمل را مورد انتقاد و نکوهش قرار دادەاند. (١) با این وجود، دلایل بسیاری نیز حاکی از حمایت و پشتیبانی کردها از ارامنه، در مقابل ارتش عثمانی می‌باشد. “در جریان این قتل‌عام‌ها بسیاری از ارامنه در خانه‌های کردها محل و سرپناه امنی پیدا کردند. مثلا تنها در درسیم، کردها نزدیک به ۲۰ هزار ارمنی را پناه دادند. کردها که خودشان از گرسنگی در تنگنا بودند، اغلب، هرچه در بساط داشتند با ارمنیها تقسیم میکردند. بیک‌های کرد در موارد بسیاری عملیات نظامیان ترک علیه ارامنه را از قبل به آنها خبر می‌دادند. رهبران برجسته کرد، به‌ویژه آنانی که در اروپا می‌زیستند ژنوساید ترکها علیه ارامنه را به شدت مورد انتقاد قرار داده و با هدف یکپارچه کردن مبارزه علیه سلطه ترکها، با ناسیونالیست‌های ارمنی ارتباط برقرار کردند(٢).
ناکام ماندن دولت عثمانی در جلب همه جانبه کردها برای شرکت در جبهههای جنگ و پاکسازی قومی ارامنه، موجب تسریع سیاست نسل کشی و تبعید کردها به آناتولی غربی شد. چرا که طبق نقشه ترکهای جوان “مقرر بود کردها در آناتولی غربی اسکان دادە شوند، و توزیعشان در محل چنان باشد که بیش از پنج درصد جمعیت محل را تشکیل ندهند”(٣).
در پی این عمل بیش از ۷۰۰ هزار نفر کرد تبعید شدند. بیش از نیمی از آنها به دلایل گوناگون چون گرسنگی و بیماریهای مختلف جان خود را از دست دادند. بسیاری از نواحی شمال و غرب کردستان کاملا خالی از سکنه شدند و هزاران نفر از مردم کرد بویژە توسط ارتش سوم عثمانی قتل‌عام شدند.
هر چند در برخی از منابع تاریخی به این مساله اشارە‌ای گذرا شدە است، اما در افکار عمومی جهان و نهادهای قانونی و بین‌المللی با توجه به نبود یک دولت کردی بعنوان نمایندە حقوقی و قانونی آنها، هیچگاە به ابعاد مختلف این فاجعه بزرگ انسانی توجه بایسته‌ای نشدە است.
برگردان گزارش “تلفات کردها در جنگ کنونی” که اکنون در دسترس خوانندگان قرار میگیرد، در ١٣ نوامبر سال ١٩١۶ در روزنامه “پیک ارمنستان” در تفلیس پایتخت گرجستان به زبان روسی منتشر و در ٢٢ مه ٢٠١١ در سایت kurdist.ru باز نشر شدە است. این گزارش، سندی گویا در زمینه نسل‌کشی تاریخی کردها و خسارت‌های بزرگ جانی و مالی کردهای این دیار در دوران حاکمیت ترکهای جوان در عثمانی است.
***
تلفات کردها در جنگ کنونی
این سوال که جمعیت مسلمانان پس از جنگ در ارمنستان ترکیه چقدر خواهد بود اهمیت قابل توجهی برای سرنوشت سیاسی میهن ما دارد. اغلب به گوش میرسد، کردها متحمل تلفات سنگینی در زمان جنگ شدند، آ. آتاناسیان، نمایندە اتحاد شهرها در جبهه قفقاز، اولین دادەهای مستدل در این مورد را در صفحات روزنامه “مشاک”(۴) ارائه میدهد. او می‌گوید” اطلاعات بررسی شدەای که من دریافت کردەام ثابت می‌کنند، اگر ارمنیها در جریان این جنگ ٣۶٠ هزار قربانی انسانی دادەاند، تلفات کردها بسیار سنگین‌تر از آنها بودە است
همه جا، از دریاچه وان بسوی جنوب و غرب، منطقه بتلیس – بوش [موش]، سپس از خنیس، بولانک، پاتنوس، ملازگرد، آلاداغی و الشکیرت تا منطقه باسین و بایزید- دیادین، یعنی مناطقی که قبل از جنگ بیش از ٨٠٠ هزار نفر از مردم کرد در آنها زندگی میکردند، در حال حاضر کاملا متروک شدە است. صدها روستای کردنشین ویران و از بین بردە شدەاند. لازم است روشن شود آیا کردهای این مناطق در زمان عقب نشینی ترکها بیرون راندە یا کشته شدند؟
[در واقع] هر دو مورد روی دادە است. باید در نظر داشت، بیرون راندن و عقب نشینی آنها [کردها] در شرایط بسیار نامساعدی رخ داد؛ در زمان عقب نشینی، انواع بیماریهای همه گیر بمعنای واقعی همه قبایل کرد و مناطق آنها را نابود کردند و گرسنگی و سرما، تخریب آن را کامل نمودند.
یکی از مالکین معروف کرد در خوشابه بحربیک (۵) برایم چنین تعریف کرد:
- در جریان ٧-۶ ماە اول جنگ، ٨ هزار نفر از ١٢ هزار کردی که در ٢٠ روستای من زندگی میکردند بعلت بیماری جان خود را از دست دادند. دهقانان من نسبت به دیگران کمابیش در شرایط مساعدتری قرار داشتند، زیرا ما تقریبا از جای خود حرکت نکردە بودیم. در رابطه با سایر قبایل کرد، بسیاری از آنها تقریبا بطور کامل نابود شدند. تعداد افراد خانوادەهائی که قبل از جنگ ٣٠ – ٢٠ نفر بودند، اکنون به ۴-٣ نفر نمی‌رسند. همه جا به همین منوال است. او ادامه داد: فراموش نکنید، شما ارمنیها دارای پرسنل پزشکی، دارو، خواهران روحانی (۶) و پرستار هستید؛ شما دارای مراکز تغذیه و سازمانهای ملی و دولتی هستید که از مردم در حال عقب نشینی‌تان مراقبت می‌کنند: آنها به آوارەها غذا و لباس دادە و همه گونه کمک می‌کنند، آنها افراد بی سرپرست را جمع کردە و به آنها پناە می‌دهند. اما ما چی؟ دولت ترکیه بغیر از غارت وحشتناک ما که تحت عنوان مصادرە انجام میدهد، چیز دیگری به ما ندادە و نمی‌دهد. تمام دامپروری ما، که اساس زندگی کردها را تشکیل میدهد بخاطر به آتش کشیدن، گرسنگی یا مصادرە از بین رفته است.
بیانات بیک کرد با واقعیت مطابقت دارد. روسای دسته‌جات داوطلب ارمنی یک صدا همین را تائید می‌کنند. یکی از آنها می‌گوید:
- به نظر من در جریان این جنگ، کردها همه چیز خود را از دست دادند. آنهایی که هنوز به جنگ علیه نیروهای ما ادامه می‌دهند، در واقع بقایای کردهای نگون بخت شرق کردستان و منطقه دیاربکر هستند و اکنون تعداد آنها بیش از ٢۵٠ هزار نفر نمی‌باشد.
اطلاعات مربوط به تعداد تلفات کردهای که مستقیما در جنگ شرکت داشتند جالب توجه است. یک افسر روس به من گفت:
- من از همان آغاز جنگ در مناطقی بودم که بطور عمدە با کردها درگیرهایی شدیدی داشتیم. به یقیین می‌توانم بگویم، تعداد کردهای کشته شدە بیش از ۴٠ هزار نفر است. من چیزی در مورد زخمی‌ها نمی‌گویم که دو برابر کشته شدگان می‌باشد.
در موش، جعفر آقا ثروتمند معروف و بسیار محبوب ترک برایم تعریف کرد:
- من شخصا قبایل کردی را دیدم که در طی چند ماە جنگ بعلت وبا، تیفوس و حصبه بطور کامل نابود شدند. صدها جسد کرد در روستاهایشان افتادە بود. (…)
- به نظر شما در مجموع چند نفر کرد در طی این جنگ کشته شدند؟
- مشکل بتوان حتا بطور تخمینی چیزی در این بارە گفت. ما حساب و عددی نداریم.
او گفت: باور کنید حتا نمی‌توان گفت، جمعیت ما در موش چقدر بود. اما یک چیز، کاملا قطعی است. کردها سه چهارم از کل [جمعیت] خود را از دست دادند. این اطلاعات را یکی از رهبران کرد به من داد.(…)
توضیحات:
- روشنفکران کرد و نسل کشی ارمنیان، خلیفه‌گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران. https://www.vank.ir/
- تاریخ کردستان، مولفان: م. س. لازاریف، ش. ص. محوی و …، مترجمین کامران امین آوە – منصور صدقی. چاپ اول فروردین ١٣٨۶، انتشارات فروغ. کلن
- تاریخ معاصر کرد، دیوید مک داول، مترجم ابراهیم یونسی، نشر پانیذ، تهران چاپ دوم ١٣٨٣
- مشاک (ارمنی: زحمتکش، رنجبر) روزنامه و سپس هفته‌نامه ادبی – سیاسی به زبان ارمنی بود که در دوران امپراطوری روسیه از سال ١٨٧٢ تا ١٩٢٠ در تفلیس چاپ می‌شد. گریگور آرتسرونی(١٨٩٢-١٨۴۵) بنیانگذار آن بود. این نشریه پس از تسخیر گرجستان توسط ارتش سرخ بسته شد.
- Хошабе Бахрибек
- Sisters of Mercy
منبع:
تلفات کردها در جنگ کنونی، پیک ارمنستان. ١٩١۶. ١٣ نوامبر. شمارە ۴٢، ص ١۵
Потери курдов в настоящую войну //Армянский Вестник. ۱۹۱۶. ۱۳ ноября. №۴۲. С.۱۵.
باز نشر:
Геноцид курдов: Курды потеряли ۸۰۰ тысяч, армяне — ۳۶۰ тыс., ۲۲.۰۵.۲۰۱۱, http://kurdist.ru/
در سالهای ۱۹۳۵-۱۹۳۷، نه در گرماگرم جنگ بی امان بلکه در زمان به اصطلاح صلح، بار دیگر ادامه دهندگان راه ترکهای جوان، کردهای شیعه مذهب ساکن درسیم(جائیکه، همانگونه که در گزارش آمده، به ارمنیها پناه می دادند ) را قتل و عام نمودند و نسل کشی به معنی واقعی کلمه براه انداختند. به عنوان ایرانی که فارس نیست اعلام می دارم که بقاء و دوام ما اقوام ایرانی نیازمند اتحاد ما است و بس!