زنده‌یاد نادر کریموویچ نادروف (٢٠٢١-١٩٣٢)، کُرد، شهروند کازاخستان، دانشمند برجسته در پهنۀ پتروشیمی و فرآورده های نفتی، چهره ای بود نام آور׳ نه تنها در شوروی سابق׳ بلکه در سطح جهان. در کازاخستان از او به عنوان “پدر علم نفت کازاخستان” و “لومونوسوف کازاخستان” یاد می‌کنند، چرا که فعالیت های علمی و سیاسی او نقش بسزایی در رشد سطح علمی و اجتماعی مردم کازاخستان ایفا کرد.
نادر نادروف، بعنوان نمایندۀ دانشمندان اتحاد شوروی سابق و کازاخستان، در بیشتر کنگره‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی در ایالات متحده آمریکا، کانادا، فرانسه، مکزیک، بریتانیا، آلمان، سوئد و سوئیس، یونان، لهستان، رومانی و بسیاری از کشورهای دیگر شرکت می‌کرد.
نادر کریموویچ نادروف در ۶ ژانویه ١٩٣٢ در یک خانواده دهقانی کُرد، در روستای کیکاچی در منطقه نخجوان آذربایجان، اتحاد جماهیر شوروی پیشین چشم به جهان گشود. پدر نادر در سال ١٩٣۶ به دلیل شرایط سخت زندگی درگذشت. خانواده نادروف در سال ١٩٣٧ چونان بخش چشمگیری از کُردهای ماورای قفقاز که در کناره‌های مرزی اتحاد شوروی با ترکیه و ایران زندگی می‌کردند، به گمان همکاری احتمالی با کشورهای مسلمان همسایه در صورت روی دادن جنگ، به کازاخستان تبعید شدند.
شش ماه پس از تبعید خانوادۀ نادروف به کازاخستان، عبدالله׳ برادر ٢۶ ساله نادر׳ به اتهام واهی “دشمن خلق” اعدام شد و مادر خانوادۀ ‘کارا سادو’ با هشت فرزند تنها ماند. آنها که از زادگاهشان تبعید شده بودند׳ از هیچ حق و حقوقی برخوردار نبودند و کاملا زیر نظر نیروهای امنیتی بودند. از این رو، سال های نخستین زندگی نادر نادروف، نوید آینده و سرنوشت خوشی را نمی‌داد و هیچ کس باور نمی‌کرد روزی نادر، این کودک تنگدست و محروم کُرد، دور از زادگاه و میهن تاریخی‌اش، به یکی از برجسته‌ترین دانشمندان و دولتمردان اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شود.
نادر نادروف پس از پایان کلاس های هفت سالۀ اجباری در اتحاد جماهیر شوروی، درس را رها نکرد و با وجود دشواری های گوناگون، برای دستیابی به کامیابی، راهی دراز و پر فراز و نشیب را طی کرد و سرنوشت خویش را دگرگون ساخته، مایه سرافرازی کُردها در سراسر جهان و در میان مردم جمهوری کازاخستان، به عنوان میهن دوم خود، شد.
نادر در سال ١٩۴٨ دورۀ ده سالۀ دبیرستانِ روستای ‘ایرنازار’ را با موفقیت به پایان رساند. کوشش‌های او برای ورود به دانشگاه، به دلیل نداشتن اجازه “ترک محل اقامت” بی نتیجه ماند، اما دلبستگی بیکران او به فراگیری سبب شد׳ نامهای به ‘استالین’ پدر ملت بنویسد و درخواست اجازۀ ادامۀ تحصیل کند. چند ماه بعد، پاسخی شگفت و نامنتظر دریافت کرد:: “می‌توانی در دانشگاه یکی از شهرهای استان خودت به تحصیل ادامه بدهی“. او و بسیاری از کُردهای دورافتاده از زادگاهشان، بر این باور بودند که “روزی فرا می رسد که آنها هم بتوانند در پایتخت و شهرهای بزرگ شوروی ادامۀ تحصیل دهند، به هر کجا که بخواهند سفر کنند و با کامیابی راه رسیدن به آرزوهایشان را در پیش گیرند”.
واقعیت‌های دوران ترور و سرکوب استالینی تنها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری کازاخستان در سال ۱۹۹۱ آشکار شد. با گذشت ۶۰ سال از تبعید خانواده نادروف به کازاخستان، برای آنها فاش شد که پسر بزرگ خانواده، عبدالله نادر‌اوغلی، متولد سال ١٩١١، با حکم ترویکای (١) منطقه جنوب کازاخستان در ٣٠ سپتامبر ١٩٣٨ به اتهام “دشمن خلق” تیرباران شده است. در سال ١٩٩٧ دادستانی کل جمهوری کازاخستان بر پایۀ ماده ٢ قانون جمهوری کازاخستان دربارۀ “اعاده حیثیت از قربانیان سرکوب‌های جمعی سیاسی”، گواهی بی‌گناهی برادر نادر را به خانوادۀ نادروف داد.
نادر نادروف׳ یک سال پس از پایان دبیرستان، در سال ١٩۴٩، به سبب اراده و پیگیری توانست از راهبندهای پرشماری گذر کند و در امتحانات ورودی دانشگاه قبول شود. نادر׳ یکی از نخستین کُردهای تبعیدی به کازاخستان بود که در ٢٩ اوت همان سال در رشته علوم طبیعی دانشگاه تربیت معلم دولتی نیکلای واسیلیوویچ گوگول در قزیل‌اوردا آغاز به تحصیل کرد. او׳ سرمست از چشم اندازی که به رویش باز شده بود، شعری زیر عنوان “تلاش‌های من ـ دانشگاه” سرود و فردای آن روز׳ سروده اش را برای روزنامه “راه لنین” فرستاد. شعر در روز اول سپتامبر ١٩۴٩ منتشر شد. سرودن شعر به زبان قزاقی از سوی یک جوان کُرد، فورا توجه نصرالدین سیرالیف، دانشجوی سال سوم و نماینده شورای شاعران جوان (که بعدها به یکی از نویسندگان برجسته اتحاد شوروی تبدیل شد)، عسکر توکماگامبتوف، شاعر و نویسنده کازاخستان شوروی و سمیت کنیسبایوف پروفسور زبان‌شناس را به خود جلب کرد. با وجود خوش درخشیدن در پهنۀ شعر و شاعری׳ یک باره دل از سرایندگی برید و به نگارش مقاله های علمی روی آورد، مقاله های چشمگیری در پهنه ی علم شیمی نگاشت.
در دوران استالین، دانشجویان برپایۀ قانون موظف بودند پس از پایان دوره آموزش دانشگاهی، در کانون های تعیین شده از سوی دولت سرگرم کار شوند. نادر در سال ١٩۵٣ به مدت سه سال در دبیرستان روستای ‘چولاک تای’ به عنوان آموزگار شیمی و زیست شناسی به کار پرداخت. همزمان با آموزگاری، به نوشتن مقاله های علمی ادامه داد. نخستین کارهایش در سالهای ١٩۵٨ – ١٩۵٧ در مسکو و آلماآتا چاپ و منتشر گردید.
نخستین درخواست های نادر نادروف برای ادامۀ تحصیل در آلماتا و فرونزه با پاسخ منفی روبرو شد. چرا که پیمودن این راه برای یک تبعیدی و یک ساکن غیر بومی کازاخستان کار آسانی نبود. او ناگزیر گردید به پایتخت اتحاد جماهیر شوروی درخواست بنویسد، اما آنجا هم به دلیل نداشتن اجازه”ترک محل اقامت ویژە” به او اجازه پی گرفتن تحصیل ندادند.
در این سالها بود که دگرگونی سرنوشت‌سازی در اتحاد جماهیر شوروی رخ داد. نیکیتا خُرشچف، دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی، در یکی از سخنرانی‌های خود، پایان دادن به قانون موسوم به «اقامت ویژه»، در مرحله اول برای آموزگاران را پیشنهاد کرد. این پیشنهاد، راە را برای فعالیت‌های علمی و کاری نادروف، کُردها و سایر خلق‌های تبعید شده به کازاخستان و دیگر مناطق اتحاد شوروی هموار کرد.
نادر نادروف به سرعت پاسپورت تازه ای گرفت و گریبان خود را از شر این مهر تحقیر کننده و دست و پاگیرِ ‘اقامت ویژه’ رها ساخت. او به مسکو رفت و پس از پشت سر گذاشتن یک رقابت دشوار برای ورود به دانشگاه، از سال ١٩۵٣ تا ١٩۵۶ دانشجوی کارشناس ارشد دپارتمان شیمی انستیتوی تربیت آموزگار دولتی ولادیمیر ایلیچ لنین در مسکو شد. نادروف از زمرۀ نخستین شیمیدان‌هایی بود که در مسکو در برابر دانشمندان بزرگ شوروی از پایان نامه خود دفاع کرد و دهها مقاله و کتاب در این زمینه به انتشار سپرد.
او در سال ١٩۵٩ از رسالۀ خود با موضوع “روش های مطالعه سرعت واکنش‌های شیمیایی و تعادل شیمیایی در دورە شیمی دبیرستان” برای دریافت درجه علمی نامزدی در علوم تربیتی شهر مسکو دفاع کرد.
نادر نادروف از سال ١٩۵٩ تا ١٩۶٨ رئیس دپارتمان شیمی انستیتوی دولتی علوم تربیتی خاباروفسک بود. در سال ١٩۶٧ از رسالۀ خود با موضوع “مطالعه جاذب طبیعی سیبری و خاور دور و کاتالیزورهای مخلوط برای تصفیه و هیدروژنه کردن روغن سویا”، برای دریافت درجۀ علمی دکترای شیمی دفاع کرد.
وی از سال ١٩۶٨ تا ١٩٧۵ معاون ریاست امور علمی و رئیس بخش مهندسی شیمی پالایش نفت و گاز انستیتوی مهندسی شیمی کازاخستان بود که برای اولین بار از سوی او در این جمهوری سازماندهی شد.
در سال ١٩٧٠ به نادر نادروف عنوان علمی پروفسور بخش مهندسی شیمی پالایش نفت و گاز اعطا شد. از سال ١٩٧۵ تا مرگش در سال ٢٠٢١، نادر نادروف در جمهوری کازاخستان دارای مقام های عالی علمی و دولتی بود، از جمله:
- مدیر انستیتوی شیمی نفت و نمک‌های طبیعی آکادمی علوم جمهوری کازاخستان اتحاد شوروی (١٩٨۴-١٩٧۵)؛
- دبیر ارشد علمی و عضو هیات رئیسه آکادمی علوم کازاخستان اتحاد شوروی، شهر آلماآتا(١٩٨۶ – ١٩٧٧)؛
- هموند شورای علمی پتروشیمی آکادمی علوم اتحاد شوروی، (١٩٩٢-١٩٧۶)؛
- هموند هیات تحریریه و معاون سردبیر مجلۀ “پیک علمی آکادمی علوم کازاخستان اتحاد شوروی”، ١٩٨۶؛
- هموند هیات تحریریۀ مجلۀ معروف “ایزوستیای آکادمی علوم اتحاد شوروی، ١٩٨۶؛
- رئیس شعبه کازاخستان انستیتوی علمی – پژوهشی سراسری نفت اتحاد شوروی در دانشگاه الکساندر پتروویچ کریلوف (مسکو)، ٢٠٠٠-١٩٨٧؛
- یکی از بنیان‌گذاران آکادمی علوم مهندسی جمهوری کازاخستان، ١٩٩١؛
- هموند انجمن خلق کازاخستان از سال ١٩٩۵ تا…؛
- سردبیر مجله علمی و فنی ‘نفت و گاز’ از سال ١٩٩۶؛
- رئیس انجمن ‘بە‌ربانگ’ کُردهای جمهوری کازاخستان ٢٠٠٣ – ١٩٩٧؛
- هموند شورای وزارت فرهنگ جمهوری کازاخستان برای رشد و توسعه زبانها، ٢٠٠٣-١٩٩٧؛
- رایزن رئیس جمهورِ جمهوری کازاخستان و دەها عنوان و رتبۀ دیگر.
نادر نادروف دارنده دهها جایزه دولتی و علمی کشوری و بین‌المللی بود، مانند:
- نشان پرچم سرخ کار، ١٩٨١
- نشان افتخار، ١٩٩٩
- نشان دوستی، ٢٠٠۶
- نشان جوانمردی، ٢٠١١
از جمله مدال‌ها و جوایز او عبارتند از:
- مدال “برای کار شجاعانه” در یادبود ١٠٠ سالگی و. ا. لنین”،١٩٧٠
- مدال “برای ۶٠ـ امین سال بنیان‌گذاری جمهوری کازاخستان اتحاد شوروی سوسیالیستی”،١٩٨٠
- مدال “برای موفقیت در توسعه اقتصاد ملی”،١٩٨٢
- مدال “برای صد سال صنعت نفت در کازاخستان”،١٩٩٩
- مدال “١٠ سال استقلال کازاخستان”،٢٠٠١
- نشان “AGA” انجمن توسعه صنعتی، فرانسه،٢٠٠٣
- عنوان “مارشال علم” با اعطای مدال ناپلئون”SPI” فرانسه،٢٠٠۴
- مدال ‘٢٠ سال آکادمی مهندسی بین‌اللملی’، ٢٠١٢
و…
نادر نادروف نویسنده بیش از ١٢٠٠ مقاله علمی، ٣١ تک نگاری و ١٠ کتاب درسی، همچنین هشت نویافتۀ علمی و دارندۀ نزدیک به ٢۵٠ امتیازنامه و گواهی حق تالیف اختراع بود. برخی از مجموعه تک نگاری های نادر نادروف عبارتند از:
- تعادل شیمیایی و اصول مخلوط کردن آنها –١٩۶۶؛
- توکوفرول‌ها و کاربرد آنها در پزشکی و کشاورزی – ١٩٩١؛
- تنگیز – دریایی از نفت و دریایی از مشکلات –٢٠٠٣؛
- نفت جدید کازاخستان و کاربرد آنها (٨ کتاب، ١٩٧٩ تا ١٩٨٧)؛
- سنگ‌های نفتی (۵ کتاب، ١٩٨٢-١٩٨٨)، انتشار یافته به زبان انگلیسی در کازاخستان و کانادا؛
- نفت با ویسیکوزیته بالا و قیر طبیعی (۵ کتاب، ٢٠٠١)؛
- نفت و گاز کازاخستان (تک نگاری ۲ جلدی، ١٩۶۶) برای اولین بار در این تک نگاری تاریخ و وضعیت صنعت نفت و گاز به طور کامل مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد؛
- در سال ٢٠٠٢ یک تک نگاری سیاسی و اجتماعی زیر عنوان “ما کُردهای کازاخستان” (آلماآتا ٢٠٠٣، ص ۵۵۶) بمناسبت شصتمین سالگرد تبعید اجباری کُردها از ماورای قفقاز به کازاخستان در بازەی زمانی سالهای ١٩٣٧، ١٩٣٨ و ١٩۴۴ منتشر کرد. در سال ٢٠٠٨ کتاب دیگری از او زیر عنوان “تفاوت زمان یا تحولات تاریخی: امتحان درستکاری” (۶٩٢صفحه) چاپ و منتشر شد.
- در تک نگاری دوجلدی “نفت و گاز کازاخستان” برای اولین بار، تاریخ و وضعیت رشته نفت و گاز و مشخصات نفت و گاز همه میدان های کازاخستان از سوی نادروف به صورتی جامع مورد بررسی قرار گردت.
- از سال ١٩٩۶ تا ٢٠٠٣ رئیس انجمن کُردهای کازاخستان “به‌‌ربانگ” بود.
نادر نادروف و همسرش گالینا آمویونا، نامزد علم شیمی، دانشیار و شخصیت اجتماعی، دارای سه پسر به نامهای باری، عارف و دیمیتری بودند که هرکدام از نظر علمی در سطح بسیار بالای قرار گرفتند.
باری، جراح مغز و اعصاب کودکان، عارف׳ شیمی‌دان و کوچکترین پسر آنها׳ دیمیتری جامعه شناس شد.
شبکۀ ‘خبر’ چندین مستند از زندگی نادر نادروف ساخته است، از جمله «مسیرسرنوشت»، «ال آغالاری» -[ Ел ағалары] و «یک کُرد تسلیم ناپذیر”.
در ماه مە سال ٢٠١٣ به مناسبت روز وحدت مردم کازاخستان، رادیو و تلویزیون ‘کازاخستان’ مستندی از زندگی و فعالیت های ‘نادر نادروف’، دانشمند معروف کُرد کازاخستان در زنجیره برنامه ” چهره” پخش کرد.
نادر کریموویچ نادروف در ٢۴ اوت ۲۰۲۱ در سن ٨۴ سالگی در کازاخستان، میهن دوم خود، درگذشت. او نمونۀ انسانی والا، استوار و افتخار آفرین برای دو ملت کُرد و کازاخ بود که از زندگی پرفراز و نشیب اش می شود بسیار آموخت.
توضیحات:
١. ترویکای NKVD – کمیسیون ٣ نفره ‘کمیساریای خلق در امور داخلی’ اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بودکه در سالهای دهه ١٩٣٠ زیر عنوان مبارزه با جرم و جنایت و حفظ نظم عمومی محاکمات، و اعدام‌های فراقانونی انجام می‌داد
سرچشمه‌های روسی:
- Надиров Надир Каримович, МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН, Алматы, ۲۰۱۳ г.. Биобиблиографический указатель / Сост.: Е.В. Солодова, А.В. Ширинских. Сост.-ред. А. Байгерим. Гл. ред. Б.Т. Жумагулов, академик НАН РК. Отв. ред. Р.О. Карибжанова, генеральный директор РГП «Ғылым ордасы». Библиогр. ред.: Т.В. Вдовухина, Г.И. Бельгибаева, Ш.Е. Кунанбаева. – Алматы: Научная библиотека РГП «Ғылым ордасы», ۲۰۱۳. – ۳۹۲ с.: портр. [Серия «Биобиблиография ученых Казахстана»].
- Скончался казахстанский ученый-химик, почетный нефтяник Надир Надиров, ۰۱.۰۲.۲۰۲۲ https://ru.sputnik.kz/20210824/skonchalsya-pochetnyy-neftyanik-Nadir-Nadirov-17939856.html
- Ученый, академик Надир Надиров скончался на ۹۰-м году жизни ۲۶.۰۸.۲۰۲۱ , https://kzvesti.kz/socium/32749-32749/
- Учёный с ws/uchenyj-s-bolshoj-bukvy/
به فارسی می‌شه قزاقستان! مثل دوشلند – آلمان، لیبیا – لیبی، المغرب – مراکش.