وقتی زیر پای زمین خالی شود...
آسمان‌خراش‌ها فرو می‌ریزند. زمین از هم می‌شکافد و خیابان‌ها، پل‌ها، بناها، ماشین‌ها، زیرساخت‌های شهری و حتی مردم را در خود می‌کشد و ناپدید می‌کند. فریادِ وحشت، میان هیاهوی مردم، صدای انفجار و اختلال در کلیه خطوط حیاتی چون خطوط انتقال، برق، آب و گاز گم می‌شود. انگار کسی شهر را برداشته و با تمام وجود آن را تکان می‌دهد. دیگر نمی‌توانید به زمین اعتماد کنید، دیگر پاهایتان نمی‌توانند به زمین تکیه کنند. این صحنه‌ای از یک فیلم آخرالزمانی نیست. این تراژدی مرگ یک سرزمین است. شاید کمی اغراق‌شده به نظر برسد اما دور از واقع نیست اگر دریابیم، ۴۶ میلیون نفر، یعنی بیش از نصف جمعیت ایران، در خطر فرونشست زمین قرار دارند.
فرونشست در کمین است
همین چند هفته پیش از سال جدید بود که عمیق‌ترین فرونشست زمین در اصفهان در محله کوجان به میزان ۶ متر ثبت شد. پیش از آن نیز طبق یک بررسی، مشخص شد که هر ده سال یکبار، مغازه‌های شهری در زمین فرو می‌روند و ناپدید می شوند! در همین تهران، فرونشست زمین، هر ۱۰ سال، سه متر و ۶۰ سانتی متر است که یک رکورد جهانی محسوب می‌شود. همچنین، طبق داده‌های موجود، به جز استان گیلان، تقریبا تمام نقاط کشور، در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. فرونشست زمین می‌تواند ناشی از فعالیت‌های مرتبط با معدن، استخراج نفت، جنس خاک و بسیاری موارد دیگر باشد اما احتمالا خالق اصلی شمایل فرونشست در ایران، استخراج بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. طبق داده‌های موجود، ۵۷ درصد از آب شرب شهری، ۸۳ درصد از آب شرب روستایی، ۶۳ درصد از آب صنعت و ۵۲ درصد از آب کشاورزی از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود. روندی که نتیجه آن کسری ۱۳۶ میلیارد متر مکعبی آبخوان‌های کشور و افت سالیانه ۵۵ سانتی متری آن‌ها است. همین حالا ۱۹۵ شهر در سراسر کشور در خطر جدی فرونشست قرار دارند که استان‌های خراسان رضوی، کرمان، تهران و اصفهان، در صدر این لیست هستند. همه این موارد سبب شده که میزان فرونشست زمین در ایران ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه‌یافته باشد. درحال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار بحران فرونشست هستند. حال آنکه در برخی از دشت‌های ایران، بحران حتی از فرونشست نیز گذر کرده و به فروچاله رسیده است. از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کاشمر، دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد. در این میان، کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتی متر رکورددار فرونشست زمین در ایران است.
باز هم آب
جنگ آینده جهان، جنگ آب است و این یک هشدار جدی نسبت به آینده دنیاست. در این راستا، سازمان ملل متحد هشدار داده که اگر جهان به همین منوال، آب مصرف کند، تا سال ۲۰۲۵ بیش از دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر در جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد. همچنین اعلام شده که تا سال ۲۰۲۳ حدود ۳۱ کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و نام ایران به عنوان یکی از بحرانی‌ترین کشورهای درگیر کمبود آب در آینده برده شده است. بر اساس آمارها در دنیا ۷۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود ولی این میزان در ایران بنا بر برخی داده‌ها ۷۵ درصد و بنا بر آمار دیگری ۹۳ درصد است. این آمار به معنای آن است که کل آب شرب کشور مصرف بخش کشاورزی می‌شود. افت کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی، تخریب مراتع، کاهش تولید زمین‌های جنگلی، نابودی تالاب‌ها، ناپایداری دامنه‌ها، سیل‌های مخرب، افت منابع آب‌های زیر زمینی، آسیب‌های جبران ناپذیر زیست محیطی و عدم ثبات اجتماعی جوامع از علایم مشخص فرسایش خاک در واحدهای تولیدی طبیعت یعنی حوزه‌های آبخیز است که باید جدی گرفته شود.
پیامد‌های مرگ یک سرزمین
همین لحظه تخت جمشید، نقش رستم و بخش گسترده از بناهای تاریخی اصفهان در معرض فرونشست قرار دارند. این، یکی از پیامد‌های فرونشست زمین و از بین رفتن بناهایی است که در دشت‌ها ساخته شده‌اند. یعنی یک تیر دولبه که در کنار از بین بردن تاریخ و هویت ایران، مرگ دشت‌ها و خشکی و متراکم شدن خاک و نابودی مواد مغزی آن را نیز به دنبال دارد. روندی که نتیجه آن یک تصویر تلخ از بسیاری از دشت‌های ایران است؛ کویری بی آب و علف. اما افت کیفیت آب‌وهوا از دیگر پیامد‌های فرونشست زمین در ایران است؛ در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، فرونشست باعث بیابان‌زایی و شوری آب و خاک شده است. همچنین در دشت شهرکرد فرونشست باعث ایجاد بیابان و هجوم ریزگردها و آلودگی هوا شده است. تخریب تاسیسات انرژی و تخریب خطوط ریلی از دیگر پیامد‌های مهم فرونشست در ایران هستند. همین حالا در دشت‌های جنوب ورامین، فرونشست باعث سست شدن خاک و ایجاد مشکل در پایداری دکل‌های انتقال برق شده‌است.
همچنین این اتفاق باعث در خطر قرار گرفتن لوله‌های انتقال آب و گاز و نفت در دشت‌ها شده‌است. مثال دیگر خط راه‌آهن شیراز-اصفهان است که در سال‌های اخیر در معرض نشست قرار گرفته که در صورت تشدید این اتفاق منجر به از بین رفتن این خط ریلی می‌شود. یا در همین تهران، به‌دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، طبق داده‌های تسنیم، بستر جغرافیایی این شهر ۳۶ سانتی‌متر در سال فرومی‌نشیند. این پدیده بیشتر از سمت جنوب غرب تهران دیده شده و در مناطقی مانند ۲۲ در حال رشد است. روندی که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌های شهری شده و آن‌ها را در برابر زمین‌لرزه ناایمن کند.
۴۶ میلیون ایرانی در معرض خطر فرونشست
مساحت ۷۹۱ هزار کیلومترمربعی عرصه‌های فرونشستی در ایران، به‌معنای آن است که بیش از ۴۸ درصد مساحت کشور با فرونشست بیش از پنج میلی‌متر در سال دست‌وپنجه نرم می‌کند. طبق داده‌های مجله ژئوفیزیکال ریسرچ لترز که پیام ما آن‌ها را تجمیع کرده است، دو هزار و ۳۰۶ کیلومتر از مناطق شهری ایران و سکونتگاه‌های انسانی با تراکم بالای جمعیتی در عرصه‌هایی واقع شده‌اند که سالانه بیش از پنج میلی‌متر فرونشست دارند. در این عرصه‌ها ۴۵ میلیون و ۸۸۲ هزار و ۳۶۲ نفر زندگی می‌کنند که بیش از نیمی از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. براساس داده‌های این مطالعه، نرخ متوسط فرونشست در ایران سالانه ۱۵.۵ میلی‌متر است و بیشترین میزان فرونشست ثبت‌شده نیز ۲۳۸.۳ میلی‌متر است.
منبع: امتداد
