اکثر پوشش رسانه‌ای هفته گذشته‌ی در باره کوبا متمرکز براعتراض‌های ضد دولتی بود که اتفاق هم نیفتاد. کم پوشش‌ترین موضوع چیزی بود که بالقوه اهمیت جهانی بیشتری دارد: کمپین واکسیناسیون مردم کوبا.
پس از دوازده ماه وحشتناک، که با بازگشایی عجولانه فعالیت‌های کشور، موج بیماری همه‌گیر اوج مرگ‌ها را رقم زد، و کشوررا به تعطیلی فلج کننده‌ای کشید، یک برنامه موفق واکسیناسیون وضعیت بیماری همه‌گیر را در سراسر کشورتغییر داده است. کوبا اکنون از معدود کشورهای کم درآمد است که نه تنها اکثریت مردم را مایه کوبی کرده است، بلکه تنها کشوری است که این کاررا با واکسنی که خود تولید کرده است انجام داده است.
این حماسه علمی راهی را پیش پای دنیای درحال توسعه قرار می‌دهد که، در برابر آپارتاید واکسن جاری تحت هدایت شرکتی به مبارزه با بیماری همه‌گیر ادامه می‌دهد، و به صورت گسترده تری آن‌چه را که هنگام جدایی علوم پزشکی از سود خصوصی امکان پذیرمی‌شود نشان می‌دهد.
قمار بی خطر
تا زمان نوشتن این مقاله، طبق داده‌های دانشگاه جان هاپکینز کوبا ۷۸ درصد مردم خود را به طورکامل مایه کوبی کرده است، که آن کشوررا بالاتر از کشورهای ثروتمندی مانند دانمارک، چین و استرالیا، در مقام نهم جهان قرارمی‌دهد ( امریکا، اندکی کمتر از۶۰ درصد جمعیت خود را مایه کوبی کرده است، و درجایگاه ۵۶ قرار دارد). بازگشت (به وضعیت عادی) اززمان کارزارمایه کوبی که در ماه می آغاز شد، دارایی کشور را در مواجهه با شوک دوقلوی بیماری همه‌گیر و تشدید محاصره امریکا زنده کرده است.
پس از اوج تقریبا ده هزار مورد آلودگی و نزدیک به صد مرگ در روز، اکنون آمارهای هردو مورد درحال سرازیری است. تا پایان ماه گذشته ۱۰۰ درصد افراد کشورحداقل یک دوز واکسن دریافت کرده اند، و کشور در روز ۱۵ نوامبر مرزهایش را به روی گردشگری، که تقریبا معادل یک دهم اقتصاد کوبا است بازکرد، و مدارس بازگشایی شدند. این امرکوبا را درمیان کشورهای کم درآمد، که تنها ۲.۸ ترکیب جمعیتی خود را مایه کوبی کرده اند در جایگاه غیرمتعارفی قرار می‌دهد. مایه کوبی ناچیز کشورهای کم درآمد، تا حد زیادی ناشی احتکار واکسن از سوی جهان پیشرفته وحفاظت حاسدانه ازحق امتیاز انحصارات است، که کشورهای فقیرتر را از تولید نسخه های ژنریک واکسن‌هایی که در وحله اول با بودجه دولتی تولید شده بودند باز می‌دارد.
کلید این دستاورد، تصمیم کوبا به ساخت واکسن‌های خود بود، که دوتا از آن‌ها- به نام آبدالا، نام گرفته از شعری اثر یک قهرمان استقلال، و سوبرآنا۲، کلمه اسپانیایی برای “حق حاکمیت”- سرانجام در ماه‌های جولای و اوت تایید رسمی را دریافت کردند. به گفته وینسنت ورز بنکومو، رئیس موسسه واکسن نهایی کشور، که از تحسین جهانی برخورداراست، کشوربا انتظار طولانی‌تر برای تولید واکسن‌های خود “روی سلامت خود” شرط بندی کرده بود. به این طریق، کوبا توانست از وابستگی به متحدان بزرگتری مانند روسیه و چین اجتناب و درعین حال در زمانِ دشواری جاری اقتصادی، صادرات تجاری جدیدی را اضافه نماید. این تلاش‌ها هم‌چنان ادامه دارند.
ویتنام که تنها ۳۹ درصد ازجمعیتش را کاملا مایه کوبی کرده است، قرار دادی را برای خرید ۵ میلیون دوز واکسن امضا کرد، و کوبا اخیرا بیش ازیک میلیون دوز واکسن به متحدان کمونیست خود ارسال کرده است، که ۱۵۰.۰۰۰ دوز از آن‌ها هدیه کوبا بود. ونزوئلا( با ۳۲ درصد مایه کوبی کامل) نیز با خرید ۱۲ میلیون دلاراز واکسن سه دوزی موافقت کرد و اکنون توزیع آن‌را آغاز کرده است، درعین حال ایران( با۵۱ درصد مایه کوبی) و نیکارگوا( با۱.۶ درصد مایه کوبی) شراکت با کشور کوبا را برای تولید واکسن‌های داخلی خود مورد توافق قرار داده اند. سوریه( با۴.۲ درصد مایه کوبی) نیز اخیرا با مقامات کوبایی برای انجام همین کار گفتگو کرده است.
این دو واکسن بخشی از یک بسته واکسن پنج تایی کووید هستند که کوبا درحال تولید آن‌ها است. یکی از واکسن‌های این بسته که وارد فاز دوم مطالعه کلینیکی شده است واکسنی است که از راه بینی تزریق می‌شود. طبق گفته یکی از برجسته ترین دانشمندان کوبا، این واکسن یکی از تنها پنج واکسن درکل جهان است که قابلیت استعمال از راه بینی را دارد، که اگر ایمن و موثر بودن آن اثبات شود، به ویژه با توجه به آن‌که ورود ویروس از طریق فعالیت بینی انجام می‌شود می تواند مفید باشد. این واکسن یک دوز اضافی را هم در برمی‌گیرد که به طورویژه برای کسانی طراحی شده است که قبلا با واکسن‌های دیگری مایه کوبی شده اند، این واکسن اخیرا روی گردشگران ایتالیایی آزمایش شده است. کوبا از ماه سپتامبردر روند گرفتن تایید سازمان بهداشت جهانی برای واکسن‌های خود بوده است، که این تایید می‌تواند در را به روی پذیرش گسترده آن در سطح جهان بازکند.
واکسنی متفاوت
به گفته هلن یافه، مدرس ارشد تاریخ اقتصادی و اجتماعی دردانشگاه گلاسگو، جنبه‌های متعددی واکسن‌های کوبا را علاوه بر کشورمبدا آن‌ها یگانه می‌سازد. در مرکزآن تصمیم کوبا برای دنبال واکسن پروتئینی سنتی تربه جای فن‌آوری تجربی تر Mrna مورد استفاده برای واکسن‌های کووید است که ما باآن آشنا شده ایم، (این روش) دهه‌ها قبل از آن‌که هجوم بیماری همه‌گیر منجر به یک شکاف بشود درحال توسعه بود.
به همین خاطر، واکسن کوبا، برخلاف واکسن فایزرکه باید دردمای قطبی نگهداری شود یا واکسن مدرنا که باید در دمای فریزر نگهداری شود، می‌تواند دریخچال یا حتی دردمای اتاق نگهداری شود. یافه می‌گوید،” درجنوب جهان، جایی که تعداد زیادی از مردم به برق دسترسی ندارند، این امرصرفا مانع فن آورانه دیگری است.”
و درحالی که فن‌آوری mRNA، که پیش ازاین هرگز برای کودکان مورد استفاده قرارنگرفته است، در دنیای پیشرفته سبب تاخیر در مایه کوبی بین بزرگسالان و کودکان گشته است- و واکسن‌های مابینی برای کودکان زیر پنج سال هنوز درحال فرآوری است- کوبا ازهمان آغاز، تولید واکسنی را هدف گرفت که کودکان بتوانند مایه کوبی شوند. تا پایان ماه جاری، بیش از چهارپنجم تمام کودکان دو تا هیجده سال کوبا مایه کوبی شدند.
درحالی که درامریکای لاتین و کارائیب تا ماه سپتامبرتقریبا دو سوم کودکان دور از مدرسه بودند، کوبا اکنون کلاس‌های درس خود را بازگشایی کرده است. گلوریا لا ریوا، فعال و روزنامه نگار مستقل که در طول سال درحال بازدید از کوبا بوده است و از اواسط اکتبر درهاوانا به سر می‌برده، صحنه مدرسه گیوداد اسکولار۲۶ دجولیو را در حالی که والدین و پدر- مادربزرگ‌ها برای بازگشایی مدرسه آمده بودند چنین توصیف می‌کند:” این (بازگشایی مدارس) کار بزرگی برای خانواده‌ها است، هرکسی این افتخار عظیم را احساس می‌کند.”
قدرت غیرانتفاعی
عامل دیگری وجود دارد که واکسن کوبا را متمایز می‌کند. یافه می‌گوید،” واکسن کوبا کاملا ۱۰۰ درصد محصول یک بخش زیست فن‌آوری عمومی است.”
درحالی‌که در امریکا و دیگر کشورهای پیشرفته، داروهای نجات بخش قبل از این‌که سود و توزیع آن‌ها به صورت ظالمانه‌ای برای غنی سازی شرکت‌ها خصوصی شود تا حد زیادی با بودجه عمومی توسعه می یابند، اما بخش زیست فن‌آوری کوبا کاملا به صورت عمومی مالکیت و تامین مالی می‌شود. این بدان معنی است که کوبا یک منبع حیاتی مورد نیاز انسان را غیرکالایی کرده است- دقیقا خلاف جهت سیاستی که ما در چهاردهه‌ی گذشته نئولیبرالیسم شاهد آن بودیم.
کوبا از دهه ۱۹۸۰ ، زمانی که ترکیبی از تب استخوان و تحریم‌های جدید اقتصادی از سوی رونالد ریگان رئیس جمهور وقت امریکا دست کوبا را زیر فشارگذاشت، میلیاردها دلار در ایجاد صنعت زیست فن‌آوری هزینه کرده است. با وجود محاصره خردکننده امریکا، که عهده دار تولید یک سوم داروی جهان است، بخش زیست فن‌آوری کوبا پیشرفت کرده است: کوبا حدود۷۰ درصد از تقریبا هشتصد دارویی را که کوبایی‌ها مصرف می‌کنند و هشت واکسن از یازده واکسن در برنامه مصون سازی ملی کشوررا تولید می‌کند، و سالانه صدها میلیون واکسن صادر می‌کند. درآمد های بخش زیست فن‌آوری دوباره درهمان بخش سرمایه گذاری می‌شود.
ورز بنکومو اخیرا درباره تصمیم کوبا برای تولید واکسن‌های خود گفت،” تمام این واکسن‌ها که تاثیر زیادی روی علم دارند واکسن‌هایی بسیارگرانقیمت و از لحاظ اقتصادی برای کشورغیر قابل دسترسی هستند.”
بخش زیست فن‌آوری کوبا مورد تحسین جهانی است. کوبا از سازمان حهانی مالکیت‌های فکری سازمان ملل، ازجمله، به خاطر تولید نخستین واکسن مننژیت ب در سال ۱۹۸۹ مدال طلا دریافت کرده است، کوبا اولین کشوری بود که انتقال اچ آی وی وسفلیس از مادر به فرزند را در نتیجه تولید داروهای ریتروویرال( مقابله با بیماری از طریق قرار دادن آران ای ژن و کپی آن در دی ان ا بیمار)و قوی کردن سیستم مراقبت عمومی کشورحذف کرد.
کوبا، به این شیوه توانست کار غیرقابل تصوررا انجام و، واکسن‌های خود را تولید کند و بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان را، با وجود تفاوت اندازه و سطح ثروت با آن‌ها، و با وجودسیاست خفه سازی اقتصادی آن از سوی دولت دشمن دوراز کرانه اش، درغلبه بر بیماری همه‌گیر پشت سر بگذارد. تلاش‌های همبستگی جهانی هم دراین راه حیاتی بوده است. وقتی که محاصره امریکا به معنای کمبود سرنگ در جزیره ، به خطر انداختن کارزار مایه کوبی آن بود، گروه های همبستگی از تنها خود امریکا ۶ میلیون سرنگ به کوبا ارسال کردند، دولت مکزیک هشتصد هزار سرنگ دیگر فرستاد، و در میان آن چه از کوبایی های مقیم چین آمد بیش از یک صد هزار سرنگ بود.
منبع امید
درحال حاضر حول واکسن‌های کوبا تاحدی عدم قطعیت وجود دارد. استفاده از آن‌ها در ونزوئلا مورد اعتراض اتحادیه های پزشکان کودکان و دانشگاه‌های پزشکی وعلوم قرار دارد، که همانند دیگر منتقدان می‌گویند نتایج آزمایش واکسن‌ها مورد بررسی قرارنگرفته و در نشریات علمی جهانی منتشر نشده است. سازمان بهداشت پان امریکن از کوبا خواسته است که نتایج بررسی‌ها را عمومی سازد.
ورز بنکومو به نوبه‌ی خود دشمنی جامعه جهانی را با کوبا مورد سرزنش قرار می‌دهد. او در مصاحبه ای در ماه سپتامبر، ادعا کرد که نشریات مهم علیه دانشمندان کوبایی تبعیض قائل می‌شوند، که تاریخی ازرد مطالب اظهارشده از کوبا را دارند، درحالی‌که بعدا پژوهش مشابهی را از کشورهای دیگر منتشر کرده‌اند، و عملا به مثابه ” مانعی” عمل کرده اند، ” که تمایل به حاشیه راندن نتایجی دارد که از کشورهای فقیر می‌آید”
این‌ها اتهامات بسیارجدی ازسوی دانشمندی مورد احترام جهانی و برنده جایزه ملی شیمی کوبا و مدال طلای سال ۲۰۰۵ سازمان جهانی مالکیت‌های فکری سازمان ملل است. ورز بنکومو تیمی را که با دانشمند کانادایی برای تولید اولین واکسن نیمه مصنوعی، ساخت تزریق ارزان‌تر برای حفاظت در برابر آنفولانزای هموفیلی نوع ب همکاری می‌کرد هدایت می کرد. او که به خاطر کمک به ساخت واکسن ارزان قیمت علیه مننژیت شایسته دریافت جایزه اعلام شده بود، در سال ۲۰۰۵ با اعلام وزیرامورخارجه دولت جرج دبلیو بوش که دیدار او را” برای منافع آمریکا زیان آور” اعلام کرد، از مسافرت او به کالیفرنیا برای دریافت جایزه جلوگیری شد. او در سال ۲۰۱۵، از سوی وزیر وقت امور اجتماعی و بهداشت فرانسه قهرمان سپاه افتخاراعلام شد، که او را به خاطر کارش مورد تحسین قرار داد و “دوست فرانسه” خواند. ( ورز بنکومو به درخواست مصاحبه پاسخی نداد)
چنان‌چه رهایی کوبا از بیماری همه‌گیر نشان می‌دهد، اطمینان او و دولت کوبا به واکسن‌ها بی‌جا نیستند، اما مقداری زمان می‌برد تا آن‌ها تاییدیه رسمی جامعه علمی جهانی را دریافت کنند. این امر فرا خواهد رسید، این امرمی‌تواند تکذیب قدرتمندی را بر واکسن مدل تحت هدایت شرکتی اثبات کند که تاکنون مسلط بوده ، وهمراه با برخورداری ازامتیاز داروسازی بزرگ ادعا می‌کند که تنها رقابت تحت هدایت سود می‌تواند نوعی ازتغییر نجات‌بخشی را که جهان ازدست یابی به آن مایوس است تولید کند.
شاید مهم‌تر از آن، این امرممکن است در نهایت راهی برای خروج سینه خیز جهانِ درحال توسعه از سوراخی باشد که بیماری همه‌گیر ایجاد کرده است که اکنون، ماه‌ها پس از آن‌که واکسن‌ها در کشورهای ثروتمند گسترده شده اند، فرار از آن سوراخ نزدیک به نظر نمی‌رسد. دولت‌های غربی به مخالفت با خواسته‌های جنوب جهان برای لغو حق امتیاز واکسن و دادن اجازه ساخت واکسن به آن‌ها یا خرید نسخه‌های ژنریک ارزان‌تر ادامه می‌دهند، و اکثریت مردم جهان را هنوز در برابر ویروس آسیب پذیر نگه داشته اند- و طنزآمیز آن که تغییر در ظرف‌های کشت میکروبی که این سیاست نامتعادل ایجاد کرده است همه ما را در معرض خطر قرار می‌دهد و می‌تواند گونه های جدید ویروس مقاوم در برابر واکسن را سبب شود. از این لحاظ، همه ما باید امیدوار باشیم که واکسن‌های کوبایی، همان‌گونه که دانشمندان کوبا مطمئن هستند، به صورت موفقیت آمیزی تحقق پیدا کنند.
***
برانکو مارستیک عضو تحریریه ژاکوبین و نویسنده کتاب مرد دیروز: پرونده ای علیه جوبایدن است. او درایلینویز شیکاگو زندگی می‌کند.
منبع: ژاکوبین
