اجلاس سه روزه بریکس در ژوهانسبورگ؛ اتحاد اقتصادی، اشتراک و افتراق سیاسی تا چالش برای مداخله در حکمرانی جهانی

پانزدهمین و بزرگ‌ترین نشست سران کشورهای عضو و دوستان گروه بریکس از امروز (سه‌شنبه) به‌طور رسمی در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی آغاز به کار کرد.

در اجلاس امسال بریکس، سران پنج کشور اصلی بجز روسیه حضور دارند. ولادیمیر پوتین که دادگاه کیفری بین‌المللی برای «جنایت جنگی» در اوکراین برایش حکم جلب بین‌المللی صار کرده است، با ارتباط ویدئویی شرکت می‌کند. سرگی لاوروف، وزیر خارجه، نماینده روسیه در اجلاس است.

برزیل، روسیه، هند و چین اعضای موسس این گروه هستند. آفریقای جنوبی(South Africa)، کوچک‌ترین و کم‌جمعیت‌ترین اقتصاد عضو این گروه در سال ۲۰۱۰ به جمع آن‌ها پیوست. عنوان بریکس از کنار هم گذاشتن حرف اول نام این پنج کشور در زبان انگلیسی تشکیل شده است.

به گفته مقام‌های آفریقای جنوبی، رئیس دوره‌ای بریکس، رهبران حدود پنجاه کشور دنیا در این اجلاس شرکت می‌کنند و بیش از ۴۰ کشور از جمله عربستان، مکزیک، اندونزی، پاکستان، ایران، ترکیه، بنگلادش، نیجریه، … درخواست عضویت داده‌اند.

یکی از مهمترین مزایای پیوستن به بریکس، بخصوص برای جمهوری اسلامی و روسیه که مشمول سخت‌ترین تحریم‌ها هستند بانک کشورهای بریکس است که «بانک توسعه نوین» نام دارد. این بانک، که یک بانک توسعه چندملیتی توصیف شده، سامانه اعلام پرداختی دارد برای کشورهای عضو که بدیلی است برای سوئیفت، سامانه مالی ارتباطات بین‌بانکی جهانی، که اکنون ایران و روسیه به آن دسترسی ندارند.

سیریل رامافوسا، رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی روز سه‌شنبه در پانزدهمین نشست بریکس گفت: کشورهای بریکس نماینده یک چهارم از اقتصاد جهان، یک پنجم از تبادلات تجاری و ۴۰ درصد از جمعیت جهان هستند.

شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، با تاکید بر اهمیت همکاری کشورش با آفریقای جنوبی گفت: «ما لازم است که همکاری استراتژیک را محکم‌تر کنیم و چندجانبه‌گرای واقعی را بکار بگیریم و برای تقویت حضور و صدای کشورهای جنوب جهانی تلاش کنیم.»

همچنین رئیس‌جمهور چین در مقاله‌ای که روز دوشنبه در رسانه‌های آفریقای جنوبی منتشر شد، نوشت که رهبران کشورهای بریکس در این اجلاس از جامعه بین‌المللی می‌خواهند «نقش بیشتری را برای مکانیسم همکاری بریکس در حکمرانی جهانی در نظر بگیرند.»

لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا، رئیس‌جمهوری برزیل در این نشست گفت: بانک توسعه بریکس پلتفرمی مهم برای کشورهای درحال توسعه محسوب می‌شود و به ما اجازه می‌دهد تا به مشکلات‌مان رسیدگی کنیم. وی همچنین تاکید کرد برزیل از ایجاد ارز تجاری[پول] بریکس حمایت می کند.

لولا دا سیلوا با اعلام حمایت از عضویت آرژانتین در بریکس گفت: «کشوری داریم مثل آرژانتین که در حال حاضر نمی‌تواند دلار بخرد. آنها در شرایط سختی هستند چون دلار ندارند. برای صادرات به برزیل آنها نباید به دلار نیاز داشته باشند. بگذارید پولی را بین خودمان ایجاد کنیم.»

او گفت بانک‌های کشورهای عضو می‌توانند «تا آخر ماه» به توافقی برای مبادلات پولی در تجارت بین خود برسند، «مثلا بین چین و برزیل، بین برزیل و هند.»

رئیس جمهور برزیل با اشاره به این که «ما نمی‌خواهیم نقطه مقابل کشورهای گروه۷، گروه ۲۰ یا ایالات متحده باشیم.» تاکید کرد: «ما کشورهای جنوب جهانی فقط می‌خواهیم خود را سازماندهی کنیم.»

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه نیز که از طریق ارتباط ویدئویی در نشست بریکس شرکت کرده است، گفت: کشورهای عضو بریکس باید مشکلات سخت در رابطه با نوسان‌های بازار و فشار تورم به دلیل اقدامات غیرمسئولانه شماری از کشورها را حل‌ و فصل کنند. وی در ادامه گفت: دلار زدایی میان کشورهای بریکس غیرقابل بازگشت است.

پوتین با استفاده از فرصت حضور در این نشست جهانی، یادآور شد مسکو آماده است تا درصورت انجام تعهدات در قبال روسیه، به توافق غلات بازگردد.

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در نشست بریکس گفت: هند موتور رشد جهان خواهد بود. انجام اصلاحات در سهولت داد و ستد در هند باعث بهبود عقاید سرمایه‌گذاران شده است. وی در ادامه افزود: هند یکی از رهبران جهانی در زمینه انرژی تجدیدپذیر است.

بررسی درخواست‌های عضویت دیگر کشورها، همکاری‌های اقتصادی و تجاری و همچنین نقش سازمان ملل از دستورکارهای نشست است.

در برخی از گزارش ها در باره دستور کار نشست ژوهانسبورگ بر این نکته تاکید شده که «مهم‌ترین موضوع مورد بحث چگونگی گسترش این گروه به عنوان وزنه‌ای در مقابل گروه هفت کشور صنعتی است.»

در این گزارش ها به «دلارزدایی» از جمله موضوعات دیگر مطرح در بریکس ۲۰۲۳ اشاره شده است. به بیان دیگر، بریکس در حال بررسی انفصال از دلار به عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است.

به گزارش برخی رسانه ها «۷۰ درصد تجارت دنیا با دلار انجام می‌شود و کشورهای بریکس قصد دارند با ایجاد یک پول مشترک، نفوذ آمریکا بر تجارت جهانی را کاهش و نفوذ خود را افزایش دهند.»

اظهارات رهبران پنج کشور موسس بریکس در نخستین روز آغاز کار نشست ژوهانسبورگ نشان می دهد آنها همزمان ضمن اشتراکات به ویژه در عرصه اقتصاد و تاکید بر برخورداری بریکس از نقش متناسب با وزن مجموعه ی اعضای آن در تصمیمات جهانی، نظر متفاوتی در عرصه سیاسی و چگونگی تعامل با گروه هفت کشور صنعتی دارند.

مجله اکونومیست در تازه‌ترین گزارش خود در باره نشست کنونی بریکس نوشته است: نشست هفته جاری نشان می‌دهد که چگونه این بلوک به رهبری چین و روسیه می‌توانند از قدرت‌های متوسط در اوج تنش‌های ژئوپلیتیکی خود با غرب یارگیری کنند. در واقع به‌طور قطع یک بریکس بزرگ، چالشی مضاعف برای غربی‌ها محسوب می‌شود؛ هر چند که فعلا این چالش، تهدیدی حیاتی نیست؛ چراکه دست برتر چین در بریکس و همراهی روسیه با آن نمی‌تواند لزوما آفریقای جنوبی، برزیل و هند را متقاعد به پیروی از خواسته‌های سیاسی این دو کشور کند. دلیل چنین قضیه‌ای این است که بریکس ناهمگن‌تر از گروه ۷ بوده و اعضای آن از منظر نظامی، سیاسی و اقتصادی رویکردهای متفاوتی دارند. از سوی دیگر هر چند که سهم تولید ناخالص داخلی جهانی اعضای بریکس از سال ۲۰۰۰ به این سو از ۸ درصد به طرز شگفت‌انگیزی به ۲۶ درصد رسیده، اما نکته مهم این است که این رقم برای ۷ کشور صنعتی جی هفت، ۴۳ درصد است. البته لازم به ذکر است که به موازات افزایش سهم اعضای بریکس از تولید ناخالص جهان، سهم گروه هفت در طول ۲۳ سال گذشته از ۶۵ درصد به ۴۳ درصد کاهش یافته است. به همین دلیل از آنجا که بریکس آینده‌دارترین گروه برای بازارهای نوظهور بوده، چین به عنوان بازیگری که دست برتر را در آن دارد، نه تنها از افزایش میزان اعضای بریکس حمایت می‌کند، بلکه قصد دارد این بلوک مهم بین‌المللی را به عنوان کارتی در برابر غرب و به خصوص امریکا مورد بهره‌برداری قرار دهد.

هند، برزیل و آفریقای جنوبی در تعریف رسالت سیاسی بریکس با مسکو و پکن فاصله دارند. هند، برزیل و آفریقای جنوبی اگرچه با صراحت از دستیابی به پول مشترک بریکس برای مبادلات اعضای آن و دلار زدایی به معنای ارز معیار تجارت بین المللی پشتیبانی می کنند و در تلاش برای برخورداری از نقش عادلانه بریکس با چین و روسیه اتفاق نظر دارند اما اختلاف تاریخی هند و چین و رقابت آنها به قوت خود باقی است و آمریکا روی این رقابت تا آنجا حساب باز کرده که حاضر است بدون هیچ گونه محدودیتی مدرن ترین سلاح ها را در اختیار دهلی قرار دهد.

در باره ناهمگنی های سیاسی درون اعضای بریکس و جایگاه دلار در مبادلات جهانی، نشریه فارن پالیسی نوشته است: ۵ کشور عضو بریکس منافع متفاوت و در برخی مسائل متعارضی با یکدیگر دارند. به عنوان مثال چین و هند اختلافات دیرینه‌ای داشته و آفریقای جنوبی نیز به‌رغم اینکه حاضر به محکومیت روسیه نشده، اما همچنان برای ادامه همکاری‌های خود با مسکو مردد است. به همین دلیل سیاست گسترش اعضا که برای چین مطلوبیت دارد به واسطه دست برتر این کشور در بلوک بریکس، ممکن است با کارشکنی و مخالفت سایر اعضا روبه‌رو شود؛ به عنوان مثال برزیل و هند که انحصار بریکس برای آنها یک موقعیت محسوب می‌شود، قاعدتا گسترش آن می‌تواند نگرانی‌هایی را از بابت کاهش اعتبار دو کشور در بریکس به همراه داشته باشد. همچنین هر چند که اعضا و علاقمندان بریکس به‌طور فزاینده‌ای از ایده ایجاد ارز مشترک دفاع کرده و دایما از آن صحبت می‌کنند، اما بعید به نظر می‌رسد که حداقل در کوتاه‌مدت و میان‌مدت چنین ایده‌ای به واسطه در هم تنیدگی اقتصاد جهانی و وابستگی آن به دلار برای کشورهای عضو قابلیت تحقق داشته باشد.

علیرغم ارزیابی های متفاوت در باره اشتراکات و اختلافات درون بریکس، اجلاس ژوهانسبورک و صف داوطلبان عضویت در این نهاد مهر تاییدی بر این سخن رئیس جمهور برزیل است که اعلام کرد «دنیا عوض شده» و در این سخن وی همه ی اعضا و داوطلبان عضویت در بریکس اتفاق نظر دارند.

در وضعیت کنونی از ساختار و نقش سازمان ملل، حق انحصاری شورای امنیت گرفته تا نقش دلار، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی و سایر نهادهای غیر دمکراتیک همه مورد سوال است. در این ارتباط رئیس جمهور برزیل در نشست ژوهانسبورگ با اشاره به نقش انحصاری چند کشور در شورای امنیت سازمان ملل و این که کشورهای دیگر نمی‌توانند عضو دائمی این شورا باشند گفت: «چه کسی گفته کشورهایی که در ۱۹۴۵ در آنجا قرار گرفتند باید همان جا بمانند. دنیا عوض شده، سیاست هم عوض شده.» و انگار در همصدایی با لولا داسیلوا بود که شی جین پینگ در دیداری که قبل از گشایش نشست با رئیس جمهور افریقای جنوبی داشت، گفت: «ما لازم است که همکاری استراتژیک را محکم‌تر کنیم و چندجانبه‌گرایی واقعی را بکار بگیریم و برای تقویت حضور و صدای کشورهای جنوب جهانی تلاش کنیم.»

چاپ کن