آفریقا: شش کودتا در دو سال؛ علت توالی کودتا ها چیست؟ – برگردان: شروین احمدی

در نیجر، کودتای ۲۸ ژوئیه ، بُعدی فرصت طلبانه دارد که دست کم نگران کننده است. افسران شورشی که در تلاش برای حفظ منافع گروهی خود هستند، از یک جنبش عمومی دنباله روی کرده اند که بر منطقه افریقای جنوب صحرا به اندازه سایر نقاط کره زمین تأثیر گذاشته است. بی ثباتی منطقه ساحل همچون آینه‌ای بازسازی ژئوپلیتیکی را منعکس می کند که در حال ظهور در مقیاسی جهانی است: «نئو حاکمیت‌گرایی» کودتاچیان در جهت مسیر سایر کشورهایی است که در تلاش برای دنبال کردن یک سیاست خارجی مستقل هستند

به گفته آیساتا تال سال، وزیر امور خارجه سنگال،این «یک کودتای مُخِل » است، کودتای ۲۶ ژوئیه در نیامی، پس از کودتاهای مالی، بورکینافاسو و گینه، آشوب بی‌سابقه‌ای را در آفریقا و پایتخت‌های بزرگ جهان برانگیخت. نیجر در واقع یک کشور کلیدی در مبارزه با جهادگرایی در ساحل است. این کودتا همچنین نشان دهنده تحول رابطه این منطقه با دمکراسی و غرب است

«اپیدمی»، «شیوع بیماری واگیرا »… پدیده هائی که از منظر پزشکی همراه با وحشت و آشفتگی است. درست مانند پریشانی ای که مفسران در پی سلسله ای از کودتاها در آن غوطه ورند: شش کودتا در چهار کشور منطقه افریقای جنوب صحرا از سال ۲۰۲۰ – دو کودتا در مالی و بورکینافاسو و، یکی در گینه و نیجر -، چگونه می توان چنین توالی ای را توضیح داد؟ در مورد مالی و بورکینا، گسترش تروریسم و همچنین تنش های سیاسی پنهان، موجب دخالت ارتش شد. اما در نیجر تعداد حملات جهادی ها در ماه های اخیر به میزان قابل توجهی کاهش یافته بود. در گینه ای که مستقیماً با تهدید اسلام‌گرایان مواجه نیست، نظامیان شورشی آقای آلفا کنده را برکنار کردند که بصورتی غیرقانونی در سال ۲۰۲۱ ، ریاست جمهوری خود را تحمیل کرده بود.

به عقیده ایوان گویچوا، محقق، این کودتاها فراتر از تفاوت‌هایشان، می تواند «پوپولیستی» باشد(۱). دانشمند علوم سیاسی کامرونی، آشیل امببه، آنها را «نئو استقلال طلب» (۲) می خواند. همه کودتاچیان در واقع مداخلات خارجی، نامشروع بودن آنها و ناکارآمدی شان را محکوم می کنند. کاپیتان ابراهیم ترائوره، رئیس جمهور انتقالی بورکینافاسو در یک سخنرانی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۲ گفت: «فقط روی خودمان حساب می کنیم» . سرهنگ سادیو کامارا، وزیر دفاع مالی، بنوبه خود در ۱۳ اوت در مسکو اعلام کرد:« مردم ما تصمیم گرفته اند که سرنوشت خود را در دست بگیرند و استقلال شان را با شرکای قابل اعتمادتر ایجاد کنند». نه نفوذ روسیه و نه بحران امپریالیسم فرانسه – که از جمله اقتصاددان ندونگو سامبا سیلا به آن اشاره می کند – به تنهایی توضیح دهنده وقایع اخیر نیست.

توالی کودتاها در ساحل بیش از هر چیز پایان دو دوره را نشان می دهد:

– دوره ده سال گذشته که طی آن مدیریت بحران امنیتی فراگیر تحت رهبری فرانسه و سازمان ملل بین المللی شد. در نتیجه به عقیده ژان هروه ژزکل، مدیر منطقه ساحل گروه بین المللی بحران(International Crisis Group)، دولت های منطقه ساحل در حال « پس گرفتن ابتکار عمل » هستند.

– دوره «دموکراسی‌سازی» که از سال ۱۹۹۱ با پایان جنگ سرد آغاز شد که به قول ژیل یابی، دانشمند علوم سیاسی سنگال، با «موج اقتدارگرائی» ای واقعی همراه بود که آفریقای غیرفرانسوی زبان را نیز در بر گرفت (سرکوب خونین در اتیوپی، بحران بی پایان انتخاباتی در کنیا، جنگ داخلی در سودان). به گفته باکاری سامبه، مدیر موسسه تیمبوکتو(۳)، اکنون ما از ایجاد یک «کارتل» شورشیان، «اتحاد کودتاچیان نظامی» در غرب آفریقا هراس داریم که می تواند به «محور تغییرات» در منطقه افریقای جنوب صحرا تبدیل شود.

پایان همزمان و ناگهانی این دو دوره ، ناظران این توالی کودتاها را متحیر کرده است. علاوه بر این، در نیجر، کودتای ۲۸ ژوئیه ، بُعدی فرصت طلبانه دارد که دست کم نگران کننده است. افسران شورشی که در تلاش برای حفظ منافع گروهی خود هستند، از یک جنبش عمومی دنباله روی کرده اند که بر منطقه افریقای جنوب صحرا به اندازه سایر نقاط کره زمین تأثیر گذاشته است. بی ثباتی منطقه ساحل همچون آینه‌ای بازسازی ژئوپلیتیکی را منعکس می کند که در حال ظهور در مقیاسی جهانی است: «نئو حاکمیت‌گرایی» کودتاچیان در جهت مسیر سایر کشورهایی است که در تلاش برای دنبال کردن یک سیاست خارجی مستقل هستند (ترکیه، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی و غیره)؛ ظهور کودتاچیان آخرین نماد بحران دموکراسی‌ها و گرایش‌های استبدادی شان می باشد که در سطح جهانی مشاهده شده است. شکست مدیریت بین المللی بحران امنیتی در منطقه ساحل منعکس کننده بحران جهانی چندجانبه گرایی است. و طرد فرانسه در آفریقا و همچنین قدرت گرفتن ایالات متحده (بسیار فعال در نیجر از زمان کودتا)، چین یا روسیه پیکربندی جدید روابط بین‌الملل را نشان می‌دهد(۴).

در چنین زمینه ژئوپلیتیکی ، کودتا ابزاری برای تعدیل بحران دولتی و به همان اندازه بحران دموکراسی است. ارتش قصد دارد با تمرکز قدرت در دستان خود، حداقل در کوتاه مدت تنش ها و تناقضات را کاهش دهد. در آفریقا، نظامیان مدت‌ها مدعی بودند که می توانند برای شرائط بحرانی ای که به دلیل ضعف ساختاری نهادها و خود دولت‌ها تشدید شده است، راه حل بیابند. اکنون در منطقه ساحل، پرونونسیامینتو * نیز به عنوان پاسخی به یک تهدید امنیتی ارائه می شود که قدرت های مدنی قادر به مهار آن نیستند. نویسنده توگویی تیرنو موننمبو می گوید:« ما از کودتاهای مالی، گینه و بورکینا حمایت کردیم، زیرا تا حدی موجه بودند. [زیرا رهبران] دیگر بر هیچ چیزی تسلط نداشتند»(۵). تناقض در این است که ارتش‌های این منطقه که خود متهم به فساد و سودجویی هستند، نه کارآمدی و نه حرفه‌ای بودن شان را نشان نداده‌اند، که گواه آن «خطاهایی» است که مرتباً در مبارزه با تروریسم مرتکب می‌شوند. علاوه بر این، مدت زمان «انتقال دمکراتیک» قدرت از سوی آنها به غیرنظامیان اغلب نامشخص باقی می ماند.

اما چگونه می توان کشورهایی را که تا این حد از لحاط تاریخی به خارج وابسته هستند دموکراتیزه کرد ؟ نزدیک به ۵۵ درصد از بودجه دولتی نیجر از منابع خارجی و فقط ۴۵ درصد آن از منابع داخلی تامین می شود(۶). فقر و نابرابری ثروت ، بصورتی ماندگار کشور را تضعیف می کند. علی رغم همکاری و شراکت با الجزایر و نیجریه برای ساخت خط لوله گاز ترانس صحرا (TSGP) که از طریق دریای مدیترانه به اروپای جنوبی سوخت می رساند – با چشم اندازهای مالی اشتها برانگیز از جمله برای نظامیان -، نیجر در رتبه ۱۸۹ از ۱۹۱ از لحاظ توسعه انسانی قرار دارد(۷) و از بحران اقتصادی پس از همه گیری کووید و تحریم ها علیه روسیه صدمه خورده است. در حالی که این کشور سومین تولیدکننده بزرگ اورانیوم در جهان است، ۸۵ درصد جمعیت آن به برق دسترسی ندارند. در چنین شرائطی گاه اراده گرائی در مبارزه با کم کاری ها به نمایش گذاشته می شود: رئیس جمهور بازوم دستور بازداشت آقای ابراهیم موسی معروف به «ایبو کاراجه» رئیس سابق خدمات حمل و نقل را به دلیل اختلاس هشت میلیارد فرانک CFA از منابع دولتی صادر کرده بود. در پس‌زمینه نابرابری‌های ثروت، مبارزه با فساد و مبارزه با الحاق جوئی (در موزاییک قومی کشور، هنوز طوارق خواستار خودمختاری هستند)، نیجریه‌ای‌ها قبلاً چهار کودتا را از زمان استقلال تجربه کرده بودند، در سال‌های ۱۹۷۴، ۱۹۹۶، ۱۹۹۹ و ۲۰۱۰ و همچنین یک تلاش ناموفق در سال ۲۰۲۱.

تبعیت، ترس یا تقدیرگرائی ؟

حتی اگر اغوا و عوام فریبی تشدید شده توسط شبکه های اجتماعی را نیز در نظر بگیریم، به نظر می رسد که کودتاهای اخیر – مانند آنچه در بورکینافاسو یا مالی رخ داده – توسط مردم پذیرفته شده است خواه به دلیل تبعیت و ترس باشد و یا تقدیرگرایی. اگرچه تلاش‌ها برای حمایت از رئیس جمهور بازوم در نطفه خفه شد – با ده‌ها دستگیری، ارعاب و خشونت علیه روزنامه‌نگاران – اما از سوی دیگر دموکراسی ای که توسط رهبران و سازمان‌های منطقه‌ای طی دهه‌ها ترویج شده است، ارزشی در نزد مردم پیدا نکرده است. کودتای نیامی بحث های شدیدی را در آفریقا در مورد فضایل و محدودیت های «نظام سیاسی وارداتی»(۸) برانگیخت. آقای آلیون تین، مدیر مرکز آفریقای جوم(Africa Jom)، در شبکه ایکس(توییتر سابق) می گوید: «ما باید کاملاً کودتا را از فضای خود بیرون کنیم، اما همچنین عوامل سیاسی عمیقی را که باعث ایجاد آن‌ها می‌شود، یعنی حکومت‌داری بد، فساد و معافیت از مجازات را». کودتاچیان تمایل دارند با تکیه بر حمایت مردم ، به ویژه جوانان، با جلب نظر مقامات مذهبی و رهبران عرفی، مشروعیتی جایگزین بسازند.

گسترش تروریسم از زمان مداخله نیروهای پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در لیبی در سال ۲۰۱۱ کشورهای ساحل را بی ثبات کرده است. نیروهای سازمان دولت اسلامی (IOE) پس از شکست در سوریه و عراق در سال ۲۰۱۹، در منطقه مستقر شده اند و شبکه های خود را بوجود آورده اند. جهادگران در هر کجا مستقر می شوند، با تکیه به روش‌های افراطی و جنایت کارانه، توانسته اند نظمی را بر آوارهای نابودی دولت برقرار کنند. آنها عدالت را اجرا می کنند، از بازرگانان محافظت می کنند، اختلافات زمینی را حل و فصل می کنند، مدارس را در چارچوب شریعت و تبعیض علیه زنان باز می کنند. ژان پیر اولیویه دو ساردان جامعه شناس توضیح می دهد: «حکومت جهادی بر دو ستون جدایی ناپذیر استوار است: وحشت و غیبت چشمگیر خدمات دولتی. بنابراین، [ارائه و تأمین] خدمات امنیتی دولتی مؤثر و پایدار برای مردم، اولویت مطلق برای مقابله همزمان با این دو رکن است».(۹)

در این شرایط، رویکرد منحصرا امنیتی تحمیل شده توسط فرانسه، علیرغم نابودی صدها تروریست از سال ۲۰۱۴، به آرام کردن وضعیت منجر نشد(۱۰). امتناع سرسختانه پاریس از درس گرفتن از عواقب چنین سیاستی در مالی، تنها باعث صدور بی ثباتی به نیجر شد(۱۱). علاوه بر این، حضور طولانی مدت ارتش های خارجی در یک کشور، اقتصاد موازی ای ایجاد می کند که با منحرف کردن منابع، شکاف های اجتماعی محلی را تشدید می کند. تکبر قدرت‌های خارجی – به‌ویژه فرانسه – که دیدگاه‌ها و روش‌های خود را در منطقه دیکته می‌کند، بدون اینکه لزوماً به نتیجه برسد ، خشم ستادهای فرماندهی کشور های آفریقایی را تغذیه می‌کد. فراتر از مسئولیت‌های استعماری و پسااستعماری خود، فرانسه نمادی از نظم بین‌المللی «وارداتی» و ناکارآمد است. امری که باعث تشویق کودتاچیانی می شود که «نئوحاکمیت گرائی»شان، مانند مالی، با توافقات یک طرفه با چین و دادن امتیازات سخاوتمندانه به شبه نظامیان واگنر ، تطبیق داده می شود(۱۲).

شکست در مبارزه با تروریسم به «جامعه بین‌المللی» نسبت داده می‌شود، «جامعه بین‌المللی» ای که با غربی که اقتدار اخلاقی آن در حال زوال است، یکی در نظر گرفته می شود. باماکو از درخواست خروج نیروهای MINUSMA (ماموریت تثبیت چندبعدی سازمان ملل متحد برای ثبات مالی) ترسی به خود راه نداد. اتحادیه آفریقا و جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (Cedeao) نیز از بحران مشروعیت سازمان های چندجانبه رنج می برند. در جوامع کشورهای منطقه افریقای جنوب صحرا ، گفتمان‌های رزمی و تحریم‌هایی که اتخاذ می شود، خودسرانه و ناعادلانه تلقی می‌شوند، تحریم هائی که مردم را بیشتر از حکومت‌ها مجازات می‌کند، مانند زمانی که با بستن مرزها مانع تجارت می‌شود. اتحادیه آفریقا همواره خود را در برابر بحران های امنیتی ناتوان نشان داده است(۱۳). اغلب «تیپ نظارت بر آتش بس» (Ecomog) به عنوان مثال ذکر می شود. این نیرو که توسط Cedeao و به رهبری نیجریه ایجاد شده است، در ماموریت در سیرالئون متهم به اعدام های غیرقانونی شده بود. علاوه بر این، Cedeao هرگز به رهبران منطقه که وسوسه شده اند دوره سوم غیرقانونی ریاست جمهوری شان را تحمیل کنند ( مانند آقای آلاسان واتارا در ساحل عاج، آقای آلفا کنده در گینه و غیره) فشار نیاورده است.

«رژیم های دست نشانده غرب»

سیدیک آبا، روزنامه‌نگار اهل آفریقای مرکزی، تأیید می‌کند:« Cedeao با مشارکت اندک در پیشگیری از کودتا (گینه، مالی) و پاسخ به چالش امنیتی، دو چیز مهم را از دست داده است»(۱۴). «بیداری» کنونی این سازمان به دلیل خطر بی ثباتی در منطقه است و کنشگری رئیس دوره ای فعلی آن، بولا تینوبو ، رئیس جمهور نیجریه ، هم به دلیل مسائل سیاسی داخلی و هم در ارتباط با موقعیت کشورش به عنوان یک قدرت قاره ای است. پیشنهاد مداخله نظامی ، همواره حساس در منطقه ، موجب جدائی عمیق در قاره می شود: به استثنای کیپ ورد، رهبران Cedeao (منهای چهار کشور کودتاگر تعلیق شده) طرفدار آن هستند اما باید بر تردید و اکراه داخلی غلبه کنند (مجلس، رسانه ها). در ۱۹ اوت، اتحادیه آفریقا اعلام کرد که این انتخاب Cedeao را «درک» نموده و در عین حال بر ترجیح خود به راه حلی براساس دیپلماسی تاکید کرد. قدرت های همسایه، به ویژه الجزایر و چاد، تمایلی به انجام این کار ندارند. هرگونه مداخله نظامی خطراتی را به همراه دارد، به ویژه در مناطق غیرنظامی: مردم در نیامی، شهری که قبلاً تحت رهبری آقای بازوم از چنگ مخالفان بیرون آمده بود، برای دفاع از شورای ملی حفاظت از وطن (CNSP) بسیج می شوند، نهادی که توسط ژنرال های شورشی تأسیس شده است.

ضمیمه

فرانسه غافلگیر در مقابل کودتای نیجر

به روشنی دیده می شود که فرانسه از رویدادهای نیجر در ۲۶ ژوئیه غافلگیر شده است. واکنش سرهم بندی شده پاریس لحنی نظامی و پند آمیز داشت. رئیس جمهور امانوئل مکرون دستور تخلیه بیش از هزار اروپایی را با سرعتی بی سابقه صادر کرد. او تهدید کرد: به حملات علیه اتباع فرانسوی «به شیوه ای شدید» پاسخ داده خواهد شد.

ساکن فعلی کاخ الیزه، مدیرکل امنیت خارجی خود را به خاطر عدم پیش بینی کودتا سرزنش کرد (۱). اما باید یادآوری کرد که تکبر خاص «سیاستمداران» همواره مانع از توجه ارزیابی سرویس های اطلاعاتی می شود.

پاریس اکنون برای کودتاچیان نقش مترسک را بازی می کند. رمی کارایول، روزنامه نگار توضیح می دهد: «فرانسه در موقعیت حساسی قرار دارد (…): هر چه بگوید، هر کاری که انجام دهد، نتیجه معکوس دارد. این وضعیت (…) بیش از هر چیز نتیجه تاریخ طولانی مداخلات، سوء تفاهم ها و تحقیرها در دوران استعمار و همچنین و به ویژه پس از استعمار زدایی است . امروزه حرف فرانسه شنیده نمی شود. (…) شاید باید یاد بگیریم که ساکت بمانیم و یک بازنگری کامل (…) از «سیاست آفریقا»یی مان داشته باشیم »(۲).

آیا فرانسه هزینه سنگین توافق بین حکومت نظامی نیجریه و ایالات متحده و کشورهای اروپایی حاضر در این کشور را متحمل خواهد شد ؟ دیپلماسی آمریکایی در بالاترین سطح فعال است: آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه، اقدامات را چند برابر کرده است، و ویکتوریا نولند، معاون وزیر امور خارجه، در ۶ اوت از نیامی بازدید کرد.

نظامیان کودتاچی در این کشورها، در مقابله با چالش‌ها، به قول سرهنگ گینه مامادی دومبویا، فراتر از شعارهای میهن‌پرستانه و پان‌آفریکانیسم «عمل‌گرایانه» ، طرح‌های سیاسی روشنی را اعلام نمی‌کنند. با این حال، اقدامات نمادین قوی ای انجام شده است: رد معاهده مالیاتی با فرانسه توسط بورکینافاسو، دستور به شرکت های خارجی برای ایجاد دفتر مرکزی خود در گینه توسط مقامات کوناکری که همچنین خواستار پردازش مواد خام در کشور هستند. آیا کودتاچیان منابع ملی را در خدمت کشور – و «توسعه درون زا» آن همانطور که آقای دومبویا و همتای بورکینابی او ادعا می کنند – قرار خواهند داد یا در جهت ثروت اندوزی شخصی بکار می گیرند ؟ کاپیتان ترائوره از بورکینافاسو در حاشیه نشست روسیه و آفریقا در سن پترزبورگ در ژوئیه ۲۰۲۳، موضع خود را با سرزنش صریح سران کشورهای آفریقایی به دلیل «دریوزه گری » شان آنهم در زمانی که آفریقا از لحاظ مواد معدنی غنی است،برجسته کرد. او گفت: « برده ای که طغیان نمی کند سزاوار ترحم نیست. اتحادیه آفریقا باید از محکوم کردن آفریقایی‌هایی که تصمیم به مبارزه علیه رژیم‌های دست نشانده غرب خود دارند، دست بردارد». اگر او موجب مقایسه اش با توماس سانکارا، که او هم کلاه بِرِه قرمزی بر سر دارد، می شود، آیا موفق خواهد شد که راه حلی در مقابل تقسیم کار بین‌المللی که قاره را در موقعیتی فرودست قرار داده، ارائه کند؟ در نیجر، آقای لمین زینه ، نخست وزیری که توسط شورای ملی حفاظت از وطن (CNSP) در ۷ اوت منصوب شد، اگرچه یک اقتصاددان است اما نماینده کشورش در بانک توسعه آفریقا و معمار گفتگو با موسسات مالی بین المللی در دهه ۲۰۰۰ بوده است. او در این مقام ها همواره از سیاست هایی دفاع کرد که موجب خفگی کشورهای جوان آفریقایی شدند.

۱- Le Canard enchaîné, Paris 9 août 2023.

۲- Olivier Vallée, «Après le Niger, une nouvelle donne au Sahel ? Conversation avec Rémi Carayol », ۷ août 2023, https://legrandcontinent.eu

پانویس های مقاله اصلی

* pronunciamiento : یک بحران سیاسی است که در طی آن بخشی از ارتش با هدف سرنگونی دولت یا رژیم موجود علیه آن قیام می کند.

۱- France Culture, 10 août 2023

۲- Clarisse Juompan-Yakam, «Achille Mbembe : “La critique de la Françafrique est devenue le masque d’une indigence intellectuelle” », Jeune Afrique, Paris, 9 août 2023.

۳- Oumar Kandé, « Situation au Niger, intervention de la Cedeao, sécurité au Sahel : l’analyse de Bakary Sambe de Timbuktu Institute », ۱۱ août 2023, www.leral.net

۴-مقاله «جنگ اوکراین از نگاه آفریقا»، لوموند دیپلماتیک، فوریه ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/02/article4326.html

۵- Tierno Monénembo, «Au Sahel, la guerre froide deviendra chaude », Le Point Afrique, Paris, 18 août 2023. ۶- « Rapport provisoire d’exécution du budget de l’État à fin mars 2023 », ministère des finances nigérien, www.finances.gouv.ne

۷- « Rapport sur le développement humain 2021/2022. Temps incertains, vies bouleversées : façonner notre avenir dans un monde en mutation », Programme des Nations unies pour le développement (PNUD), 2022, www.undp.org

۸- Gilles Olakounlé Yabi, « L’inconsistance du procès de la démocratie après chaque coup d’État en Afrique de l’Ouest », West African Think Tank, 11 août 2023, www.wathi.org

۹- Jean-Pierre Olivier de Sardan, «Une sécurisation au service du peuple est-elle possible au Sahel ? », ۱۵ mars 2023, www.wathi.org

۱۰- Marc Antoine Pérouse de Montclos, Une guerre perdue. La France au Sahel, Jean-Claude Lattès, Paris, 2020

۱۱-مقاله «فرانسه ساحل را ترک کرد تا در آنجا بماند»، لوموند دیپلماتیک، مارس ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/03/article4375.html

۱۲- مقاله «عصر مزدوران»، لوموند دیپلماتیک، اوت ۲۰۲۳ https://ir.mondediplo.com/2023/08/article4526.html

۱۳- Hubert Kinkoh, « Why aren’t more African Union decisions on security implemented ? » Institute for Security Studies, 17 août 2023, https://issafrica.org

۱۴- « Le point sur la situation au Niger depuis deux semaines», Brut Afrique, 8 août 2023, www.brut.media

Anne-Cécile ROBERT عضو هیئت تحریریه لوموند دیپلماتیک

منبع: لوموند دپیلماتیک