معنا و هدف شعار “از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد” – ماها ناصر، ترجمه ی: پروین اشرفی

عبارت “از رودخانه تا دریا”، صرفاً رجوعی به یک جغرافیا نیست. سیاسی نیز می باشد. “از رودخانه تا دریا” همچنین به دنبال تأیید مجدد حق ملی فلسطینیان بر سرزمین خود و اشتیاق به تشکیل یک فلسطین متحد، بر پایه یک کشور مستقل نیز می باشد

اخبارروز– اعتراض علیه میلیتاریسم اسرائیل در غزه محدود به این منطقه نیست. در دو هفته ی اخیر ده ها شهر بزرگ در آسیا، اروپا و آمریکا صحنه تظاهرات صدها هزار نفری علیه اسرائیل و در دفاع از رعایت حقوق بشر و حقوق ملت فلسطین و ساکنان غزه بود. در لندن، برلین، اتاوا، نیویورک، رم، برکسل، پاریس… صدها هزارتن برای برقراری یک آتش بس دوامدار در جنگ بین اسرائیل و حماس تظاهرات کردند. در این تظاهرات شرکت کنندگان پلاکاردهایی با شعار “از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد” در دست داشتند. شعاری که به برداشت های مختلف دامن زده و درگیری موافقان و مخالفان آن تا صحن پارلمان بریتانیا و کنگره آمریکا پیش رفته است. بخشی از مخالفان آن را همجنس شعار “از نیل تا فرات” جریانات راست افراطی اسرائیل ارزیابی می کنند و می گویند از نگاه مدافعان این شعار از جمله جمهوری اسلامی «راهبرد “فلسطین؛ از نهر تا بحر” بیان می دارد که همه سرزمینهای بین نهر اردن تا بحر مدیترانه، متعلق به فلسطینیان است و غاصب این سرزمین هیچگونه حقی در آن ندارند. لذا هیچگونه امتیاز اعم از زمین یا حتی یک امتیاز ساده سیاسی نیز به دشمن غاصب نمی دهد». در مقاله ای که ترجمه ی فارسی آن را می خوانید ماها ناصر دانشیار دانشکده مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا در دانشگاه آریزونا با رد چنین تعبیری، به دفاع، توضیح و هدف شعار “از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد”، پرداخته است:

شعار “از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد” برای فلسطینی هایی که آن را سر میدهند، چه معنایی دارد؟ و چرا آنها با وجود جنجال های پیرامون این شعار، همچنان از آن استفاده می کنند؟

من، هم به عنوان یک محقق تاریخ فلسطین و هم به عنوان یکی از مهاجران فلسطینی، مشاهده کرده ام که این عبارت با قدمت چند دهه ای خود، در راهپیمایی های عظیم حمایت از فلسطین در ایالات متحده و سراسر جهان که در طول کمپین بمباران نوار غزه توسط  اسرائیل به تلافی حمله حماس در ۷ اکتبر به اسرائیل براه افتاد، چه جان تازه و ژرفی گرفته است. گروه‌های حامی اسرائیل، از جمله “اتحادیه ضد افترا” که در ایالات متحده مستقر است، این عبارت را “یهود ستیزانه” نامیده‌اند. این امر حتی منجر به محکومیت غیر معمول رشیده طلیب به دلیل استفاده از این عبارت گردیده است. او تنها عضو فلسطینی – آمریکایی کنگره آمریکا میباشد. اما این عبارت برای طلیب و افراد بیشمار دیگر اصلاً یهودستیزانه نیست. برعکس، به قول طلیب، این یک “فراخوان مطلوب برای آزادی، حقوق بشر و همزیستی مسالمت آمیز” میباشد. من نمی توانم از آنچه در دل هر فردی که از این عبارت استفاده می کند هست، صحبت کنم. اما می‌توانم در باره معنای این عبارت برای گروه‌های مختلف فلسطینی در طول تاریخ و از هدف اکثر افرادی که امروز از آن استفاده می‌کنند، بگویم. به بیان ساده، اکثر فلسطینی‌ها بدین دلیل از این عبارت استفاده می‌کنند که معتقدند این ۱۰ کلمه کوتاه، پیوندهای شخصی آنها، حقوق ملی شان و دیدگاه آنها را در رابطه با سرزمینی که آنها آن را فلسطین می‌نامند، خلاصه می نماید. و اگرچه تلاش‌هایی که برای نظارت بر استفاده از این شعار صورت میگیرد، ممکن است ناشی از یک نگرانی واقعی باشد، اما این خطر هم وجود دارد که نشان دادن این شعار به ‌عنوان یهودستیزی – و بنابر این به مثابه رفتاری غیر قابل پذیرش – به تلاش‌ تاریخی طویل المدت جهت خاموش کردن صدای فلسطینیان منجر گردد.

بیان پیوند شخصی با سرزمین

یکی از دلایل جذابیت این عبارت، این است که از پیوندهای عمیق شخصی فلسطینیان با سرزمینشان صحبت می کند. آنها مدتهای مدیدی است که خود و یکدیگر را، با شهر یا روستایی در فلسطین که از آنجا آمده اند، شناسایی کرده اند. و آن مکانها در سرتاسر سرزمین، از اریحا و صفد در نزدیکی رود اردن در شرق گرفته تا یافا و حیفا در سواحل دریای مدیترانه در غرب، کشیده شده اند. این پیوندهای عمیق شخصی، از طریق لباس، آشپزی و تفاوت های ظریف در گویش های عربی که مختص مکان های درون فلسطین است، به نسل های بعدی منتقل شدند. و این پیوندها امروز همچنان ادامه دارد. فرزندان و نوه های پناهندگان فلسطینی، اغلب با مکان های خاصی که اجدادشان از آنجا آمده اند، ارتباط شخصی احساس می کنند.

یک مطالبه مربوط به حقوق ملی

اما این عبارت “از رودخانه تا دریا”، صرفاً رجوعی به یک جغرافیا نیست. سیاسی نیز می باشد. “از رودخانه تا دریا” همچنین به دنبال تأیید مجدد حق ملی فلسطینیان بر سرزمین خود و اشتیاق به تشکیل یک فلسطین متحد، بر پایه یک کشور مستقل نیز می باشد. زمانی که فلسطین از سال ۱۹۱۷ تا ۱۹۴۸ تحت حاکمیت استعماری بریتانیا بود، ساکنان عرب آن به شدت با پیشنهادهای تجزیه، که از سوی حامیان منافع بریتانیا و صهیونیست ها حمایت می شد، مخالفت کردند. این مخالفت به این دلیل بود که در بطن این پیشنهادات، شروط و مقرراتی وجود داشت که صدها هزار عرب فلسطینی را مجبور به ترک سرزمین های اجدادی خود می نمود. در عوض در سال ۱۹۴۶، هیئت نمایندگی دولت های عربی تشکیل یک “دولت واحد” با یک “قانون اساسی دموکراتیک” را پیشنهاد کرد که “آزادی ممارست مذهبی” را برای همه تضمین می نمود و “حق یهودیان را برای به کارگیری زبان عبری به عنوان زبان رسمی دوم” به رسمیت می شناخت. در سال بعد، سازمان ملل متحد در عوض، طرح تقسیم فلسطین را تصویب کرد که بر اساس آن ۵۰۰۰۰۰ عرب فلسطینی ساکن در کشوری که به مثابه یک کشور یهودی پیشنهاد شده بود را مجبور می کرد بین زندگی به عنوان اقلیت در کشور خود یا ترک آن، یکی را انتخاب کنند. به گفته الیوت کولا، محقق عرب، در چنین شرایطی بود که فراخوان برای یک فلسطین مستقل و یکپارچه مطرح می شود. در طول جنگ سال ۱۹۴۸ که منجر به تشکیل دولت اسرائیل شد، حدود ۷۵۰۰۰۰ عرب فلسطینی از روستاها و شهرهای خود فرار کردند یا رانده شدند. در پایان جنگ، فلسطین به سه بخش تقسیم شد: ۷۸ درصد از این سرزمین بخشی از کشور یهودی اسرائیل شد، در حالی که باقیمانده تحت سلطه اردن یا مصر قرار گرفت. پناهندگان فلسطینی بر این باور بودند که حق بازگشت به خانه های خویش در کشور جدید اسرائیل را دارند. اما رهبران اسرائیل که در صدد حفظ کشور با اکثریت یهودی بودند، به دنبال اسکان دادن پناهندگان در دوردست‌ها بودند. در همین حال، روایتی در غرب در دهه ۱۹۵۰ پا گرفت مبنی بر اینکه ادعاهای سیاسی فلسطینیان بی اعتبار بودند.

چشم انداز آینده

فلسطینی‌ها باید راهی پیدا می‌کردند تا هم حقوق ملی خود را متحقق سازند و هم اینکه یک چشم انداز آلترناتیو را برای صلح ارائه بنمایند. اسرائیل به دنبال جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۶۷، کرانه باختری، بیت المقدس شرقی و نوار غزه را اشغال کرد. در این زمان بود که فراخوان برای فلسطین آزاد تحت شعار “از رودخانه تا دریا”، در میان کسانی که معتقد بودند تمام زمین ها باید به فلسطینی ها بازگردانده شود، مورد توجه قرار گرفت و به فاصله کوتاهی، آن دیدگاهی را نمایندگی میکرد که خواهان یک دولت دموکراتیک سکولار با برابری برای همه بود. در سال ۱۹۶۹، شورای ملی فلسطین که بالاترین نهاد تصمیم‌گیری فلسطینیان در تبعید بود، رسماً خواهان ایجاد آن نوعی از “دولت دموکراتیک فلسطین” شد که “عاری از هر گونه تبعیض مذهبی و اجتماعی” باشد. این دیدگاه، به مثابه یک دیدگاه محبوب در میان فلسطینی ها باقی ماند، حتی آن زمانی که برخی از رهبران آنها به ایده ایجاد یک کشور فلسطینی سر و دم بریده در کنار اسرائیل در کرانه باختری، نوار غزه و بیت المقدس شرقی تمایل داشتند. بسیاری از فلسطینی ها به این راه حل ایجاد دو کشور بدبین بودند. راه حل ایجاد دو کشور به پناهندگانی که از سال ۱۹۴۸ تبعید شده بودند، اجازه بازگشت به شهرها و روستاهای خود در اسرائیل را نمی داد. برخی از شهروندان فلسطینی اسرائیل نگران بودند که راه حل ایجاد دو کشور آنها را به عنوان یک اقلیت عرب در یک کشور یهودی، منزوی تر کند. حتی فلسطینی‌های کرانه باختری و نوار غزه – کسانی که بیشترین سود را از راه‌حل ایجاد دو کشور داشتند – نسبت به این ایده بی‌اعتنا بودند. یک نظرسنجی در سال ۱۹۸۶ نشان داد که ۷۸٪ از پاسخ دهندگان “از ایجاد یک کشور فلسطینی دموکراتیک-سکولار که تمام فلسطین را در بر می بگیرد” حمایت نمودند، در حالی که تنها ۱۷٪ از گزینه ایجاد دو کشور پشتیبانی کردند. این امر نشان می دهد که چرا فراخوان “از رودخانه تا دریا” برای فلسطین آزاد، در میان شعارهای اعتراضی انتفاضه اول، یا بهنگام قیام فلسطین از سال ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۲، رایج گردید. قابل توجه است که حماس که یک حزب اسلام‌گرای تأسیس یافته در سال ۱۹۸۷ می باشد، در ابتدا از شعار “از رودخانه تا دریا” استفاده نکرد، و احتمالاً به دلیل پیوندهای طولانی مدت این عبارت با ناسیونالیسم سکولار فلسطینی.

دو کشور یا یک کشور؟

امضای پیمان اسلو در سال ۱۹۹۳ بسیاری را به این باور رسانده بود که راه حل ایجاد دو کشور در پیش است. اما با کم رنگ شدن امیدها برای راه حل ایجاد دو کشور، برخی از فلسطینی ها به ایده یک کشور واحد و دموکراتیک از رودخانه تا دریا بازگشتند. در همین زمان بود که حماس این شعار را برگزید و عبارت “از رودخانه تا دریا” را به منشور اصلاح شده ۲۰۱۷ خود افزود. این همان زبانی بود که حماس به مثابه بخشی از تلاش های گسترده تر خود برای کسب مشروعیتش، به هزینه رقیب سکولار خود، فتح، برگزید. فتح ای که به دیده بسیاری در مورد مردم فلسطین قصور ورزیده بود. امروزه، بخش های وسیعی از فلسطینی ها همچنان طرفدار ایده برابری هستند. یک نظرسنجی در سال ۲۰۲۲، حاکی از حمایت قوی فلسطینی ها از ایده دولت واحد با حقوق برابر برای همه بود.

عبارت توهین آمیز؟

شاید بخاطر استفاده حماس از این عبارت است که برخی ادعا کرده‌اند این شعار، فراخوان به یک نسل‌کشی است – و نشانه آن هم اینکه گویا انتهای شعار، به فلسطین “آزاد از یهودیان” دعوت می نماید. قابل درک است که این چنین وحشتی ناشی از چیست، با توجه به اینکه بنا به گفته وزارت امور خارجه اسرائیل، حملات حماس در ۷ اکتبر منجر به کشته شدن ۱۲۰۰ نفر شد. اما معادل عربی “فیلاستین حورا”، فلسطین آزاد می باشد. برای کلمات “آزاد از” به زبان عربی، کلمات کاملا متفاوتی وجود دارد. سایر منتقدان این شعار، اصرار بر این امر دارند که با انکار حق موجودیت اسرائیل به عنوان یک کشور یهودی، این عبارت به خودی خود یهودستیزانه است. لذا در تحت چنین تفکری، معترضان باید در عوض خواهان تشکیل کشور فلسطینی ای باشند که در کنار اسرائیل وجود داشته باشد – نه کشوری که جایگزین آن شود. اما این پیشنهاد ظاهرا واقعیت کنونی را نادیده می گیرد. اجماع علمی قوی ای وجود دارد مبنی بر اینکه راه حل ایجاد دو کشور دیگر عملی نیست. آنها استدلال می کنند که گستردگی شهرک سازی در کرانه باختری و شرایط اقتصادی غزه، انسجام و دوام هر کشور فلسطینی مورد نظر را از بین برده است.

شیطان سازی بیشتر

استدلال دیگری نیز علیه استفاده از این شعار وجود دارد: و آن این که اگرچه این شعار به خودی خود یهودی ستیزانه نیست، اما به خاطر این واقعیت که برخی از یهودیان آن را بدین گونه می بینند – و به این ترتیب آن را به عنوان یک تهدید می انگارند – خودش برای مردم کافی است تا استفاده از آن را کنار بگذارند. اما به دیده من این چنین استدلالی، احساسات یک گروه را بر احساسات گروهی دیگر ترجیح می دهد. و نتیجتا خطر شیطان سازی و خاموش کردن صدای فلسطینیان در غرب را بیشتر می نماید.

در ماه گذشته، اروپا شاهد رویدادی بوده است که طرفداران فلسطین آن را “سرکوب بی‌سابقه” علیه فعالیت‌های آنها توصیف می‌کنند. در همین حال، مردم در سرتاسر ایالات متحده، از تبعیض، انتقام و مجازات گسترده در مقابل دیدگاه های خود در طرفداری از فلسطین گزارش می دهند. در ۱۴ نوامبر، دانشگاه جورج واشنگتن، فعالیت گروهی از دانشجویان به نام “دانشجویان برای عدالت در فلسطین” را به حالت تعلیق درآورد، و آن هم تا حدی به خاطر این که این گروه شعار “فلسطین آزاد از رودخانه تا دریا” را در کتابخانه دانشگاه به نمایش درآورده بود.

اصول، نه پلاتفرم

هیچ یک از اینها بدان معنا نیست که عبارت “از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد” دارای تعابیر متعددی  نمی باشد. خود فلسطینی ها نیز در مورد  برآمد سیاسی خاصی که مشتاق اند در سرزمین خود ببینند، دارای اختلاف نظر می باشند. اما این اختلاف، موضوعی را نیز از نظر دور می دارد. و آن اینکه اکثر فلسطینی‌هایی که از این شعار استفاده می‌کنند، آن را نه به‌ عنوان حمایت از یک پلاتفرم سیاسی خاص، یا متعلق به یک گروه سیاسی بخصوص، بلکه به مثابه یک دیدگاه اصولی در دفاع از آزادی و همزیستی می بینند.

ماها ناصر، دانشیار دانشکده مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا در دانشگاه آریزونا می باشد.

منبع : The Conversation

چاپ کن