گزارشی از پنجاه و سومین جشنواره بین المللی فیلم رتردام (هلند) – محمود زهرایی

تاثیرات جنبش زن زندگی آزادی بر فیلم های ساختارشکنانه و سانسورگریز ایرانی شرکت کننده در فیلم فستیوال رتردام

جشنواره فیلم هلند که امروزه در زمره چند فیلم فستیوال معروف و شناخته شده دنیا محسوب می شود وهمچون گذشته تمرکز اصلی اش روی معرفی کارگردانان جوان و استعدادهای درخشان حوزه فیلم و کارگردانی است، از تاریخ پنجشنبه ۲۵ ژانویه کار خود را آغاز نمود و تا تاریخ یکشنبه ۴ فوریه ادامه دارد.

خانم ونیا  کلاجرچیچ که از سال ۲۰۲۰مدیریت فنی فیلم فستیوال رتردام را برعهده دارد، در سخنانی که در برنامه افتتاحیه فیلم فستیوال، ایراد نمود به ناآرامی و جنگ در خاورمیانه و اروپا نیز اشاره نمود. او با اشاره به تمرکز امسال فیلم فستیوال روی کارهای فیلم ساز لبنانی فرانکویس بزبک، گفت این انتخاب ۴ ماه قبل از حمله حماس به اسرائیل و آغاز جنگ در غزه بوده و نشان می دهد چگونه سرعت تحولات بین المللی ناخواسته بر روی فیلم فستیوال نیز تاثیر می گذارد.

خانم کلاجرچیچ همچنین اعلام نمود که به مناسبت پنجاهمین سال کودتای پینوشه در شیلی، سینمای این کشور و سینماگران آن در این جشنواره، مورد توجه قرار خواهند گرفت. او اضافه کرد که سینمای شیلی بعد از این کودتا تقریبا نابود شد و فیلم سازان به کشورهایی نظیر شوروی، فرانسه و فنلاند گریختند و در آن کشورها اقدام به ساحتن فیلم هایی در مورد شیلی نمودند.

مدیر فیلم فستیوال رتردام به فشارها و محدردیت هایی که همچنان بر فیلمسازان و سینماگران در کشورهای دیکتاتوری اعمال می شود، نیر اشاره نمود.

فیلمهای شب روی شیلی ( ۱۹۷۵) و گذرگاه مرزی ( ۱۹۷۷) به همراه چندین فیلم دیگر درارتباط با کودتای ۱۹۷۳ شیلی در این جشنواره به نمایش گذارده شد.

 فیلم زیبا و اجتماعی “به سمت جنوب” ساخته جاناتان الگیلودی از کشور نیوزیلند آغازگر جشنواره فیلم رتردام بود.این فیلم که در زادگاه فیلمساز، شهر کرایست چرچ میگذرد در باره موسیقی پست پانک این شهر است. کارگردان و بازیگر اول فیلم در برنامه افتتاحیه حضور داشتند و به سئوالات مدیر جشنواره در مورد این فیلم پاسخ دادند.

در این جشنواره ۳ فیلم ایرانی به نمایش گذاشته شد که تنها فیلم “من، بچه ها و ۲۶ نفر دیگر” ساخته فرشاد هاشمی، در بخش اصلی مسابقه شرکت داشت و فیلم “آیه های زمینی” ساخته مشترک علی عسکری و علیرضا خاتمی در بخش لایم لایت و فیلم “پیرپسر” ساخته اکتای براهنی در بخش بیگ اسکرین به نمایش درآمد.

ازمیان فیلمهای ایرانی شرکت کننده در این جشنواره، فیلم “پیرپسر” اکتای براهنی جایزه معتبر بیگ اسکرین جشنواره را به خود اختصاص داد.

فیلم طولانی ۳ ساعت و ۱۰ دقیقه ای پیر پسر که در سال ۱۴۰۰ ساخته شده است را باید جزو فیلمهای قبل از جنبشش مهسا به شمار آورد و به همین دلیل تحولات ساختارشکنانه دو فیلم دیگر حاضر در فستیوال را در آن نمی توان دید.

داستان این فیلم درام اجتماعی درباره پدر و دو پسری هست که هر سه مجرد هستند و در یک خانه با هم زندگی می کنند. پیرپسر همان پدر خانواده است که خودش از قول اون خدابیامرز نقل میکند که؛ مردی که قانون نداشته باشه پسره و اگر پیر هم بشه، پیرپسره.

بخش عمده فیلم مکالمات و جر و بحث ها و دعواهای پدر و پسرها است که تماما در محیط بسته خانه اتفاق می افتد. پدربا نام غلام ( و با بازیگری ممتاز و تحسین برانگیز حسن پورشیرازی) که دومین همسرش هم از دستش فرار کرده، فردی مستبد و خلافکار است که بدون توجه به خواسته ها و نیازهای پسرانش، دنبال عیاشی و مصرف مواد مخدر است. رضا (با بازیگری محمد ولی زادگان ) بیکار است و علی با بازیگری (حامد بهداد) در یک کتابفروشی کار میکند و درآمد اندکی دارد. او و پدرش هردو عاشق رعنا (با بازیگری درخشان لیلا حاتمی) میشوند. این رقابت عشقی با رذالت و تبهکاری غلام منجر به قتل رعنا و رضا به دست غلام و قتل غلام به دست علی میشود. فیلم با صحنه های خشن و درگیریهای منجر به قتل به پایان می رسد.

فیلم پیرپسر علیرغم طولانی بودن به خاطر بازیگری خوب، دیالوگ روان و کارگردانی قابل تقدیر، تماشاچی را تا لحظه آخر به دنبال خود می کشاند.

دو فیلم دیگرایرانی اکران شده در فیلم فستیوال رتردام به روشنی و بدون تردید تحت تاثیر جنبش زن زندگی آزادی و با الهام از خواسته های زنان و مردان به پا خاسته در این جنبش، فصل نوینی از سینمای ایران را به نمایش گذاشتند.

فیلم “آیه های زمینی” ساخته مشترک علی عسکری و علیرضا خاتمی که پیشتر در بخش نوعی نگاه جشنواره کن هم به نمایش در آمده و با تحسین منتقدان ایرانی و خارجی روبرو شده بود، در بخش “لایم لایت” یا “کانون توجه” جشنواره فیلم رتردام هم به نمایش درآمد.

فیلم “آیه های زمینی” که نام خود را از شعری از فروغ فرخ زاد گرفته است، از ۹ اپیزود مجزا و در عین حال پیوسته به هم، یک پلان به عنوان مقدمه و یک پلان پایانی تشکیل شده است.

این فیلم که بعد از جنبش زن زندگی آزادی تهیه شده است، بخشی از فشارها و محدودیت های حاکم بر جامعه ایران را با روایت های ساده و بی پرده بیان می کند.

علیرضا خاتمی، خود در مورد این فیلم و ارتباطش با جنبش زن زندگی آزادی میگوید؛ این جنبش تاریخ را برای ما به قبل و بعد از خود تقسیم کرده است.

و بی تردید تاریخ سینمای ایران هم به دو دوره قبل و بعد از جنبش مهسا تقسیم خواهد شد.

هرچند خواسته واقعی جنبش زن زندگی آزادی براندازی تمامیت دیکتاتوری بوده است، اما انچه در اپیزودهای نه گانه این فیلم می بینیم، روایت بخشی از زندگی روزمره مردم و مواجهه آنها با قوانین و ساختار ضد انسانی، تمامیت خواه و عقب افتاده حکومت است.

مردم با خشم و اندوه در مقابل این دستورات که برای بیننده خارجی، قبل از اینکه واقعی باشد، مضحک و غیر قابل تصور است، مقاومت می کنند و در هیچیک از اپیزودهای فیلم، شاهد قبول و تمکین در مقابل این قوانین نیستیم.

فیلم “آیه های زمینی” با یک نمای باز از شهر تهران همراه با همهمه ها و صدا و فریادها آغاز میشود و سرانجام با نمایی از یک فرد سالمند و درهم رفته همراه با تکانهای شدید که میتواند استعاره ای از کهنگی و فرسودگی قوانین عقب افتاده حاکم بر جامعه و ازمیان رفتن این قوانین است، پایان می یابد.

کارگردانان فیلم، نه تنها مناسبات مستبدانه و بنیادگرایانه ای که مستقیما ناشی از قوانین ایدئولوژیکی نظام حاکم است، را به چالش کشیده اند، بلکه با یک اپیزود به نقد و واکاوی گوشه ای از اخلاقیات منحط بخشی از مردمی پرداخته اند که چهل و چند سال در فضای فاسد، ناامن و به شدت خشن و پرخاشگر جمهوری اسلامی رشد کرده اند. در این اپیزود خانم جوانی که برای استخدام در شرکتی خصوصی تقاضای کار کرده است با خواسته های غیراخلاقی کارفرما به عنوان شرایط استخدام روبرو می شود.

فیلم :من مریم، بچه ها و ۲۶ نفر دیگر”، اولین فیلم بلند فرشاد هاشمی و تنها فیلم ایرانی شرکت کننده در بخش مسابقه فیلم فستیوال، همچون فیلم “آیه های زمینی” از فیلم های ساخته شده بعد از جنبش زن زندگی آزادی و متاثر از یکی از خواسته های این جنبش در برخورداری زنان از پوشش آزاد و رهایی یافتن از فشارها و تبعیضات ظالمانه است.

تحولاتی که در جریان جنبش زن زندگی آزادی در سینماگران ایران رخ داد، تاثیری عمیق بر سینمای بعد از جنبش گذاشت. برخی بازیگران و فیلمسازان مطرح به صف مخالفان رژیم پیوستند و رژیم از هرگونه فشار و آزاری به آنها فروگذار نکرد. بدنه سینمای ایران دچار تحولی ساختاری شد و بدین ترتیب انتظار می رود از این پس شاهد ورود بیش از پیش فیلم های سانسورگریز و رها شده از قید و بندهای خفه کننده باشیم.

فیلم جسورانه و تحسین شده فرشاد هاشمی که بدون مجوز و به دور از سانسور و خودسانسوری و در فضایی که سالها فیلم و فیلمسازان ایرانی و تماشاگران با آن بیگانه اند، ساخته شده، قبل از آنکه نگاه تماشاگران و منتقدان را متوجه محتوا، بازیگری و نقاط فنی فیلم کند، همه را متوجه شخصیت جسور و مستقل فیلمسازی می کند که اولین فیلم بلند خود را آزاد و رها از فشار سانسور و آنچنانکه خود می خواهد، می سازد.

داستان اصلی فیلم در مورد رابطه پر طنش یک زوج جوان است که منجر به جدایی می شود. اما در کنار این داستان، دو داستان دیگر که نه تنها کم اهمیت تر از داستان اصلی که تیم فیلمبرداری برای تهیه آن، تجهیز شده، نیست، بلکه توجه و نتیجه گیری خاص تماشاچی هم بیشتر متوجه همین دو داستان می شود. یکی داستان زن جوان منزوی و گوشه گیری بنام محبوبه که به خاطر مشکل معیشتی خانه خود را برای فیلمبرداری در اختیار تهیه کننده فیلم گذارده و خود در تمام مراحل فیلمبرداری به عنوان راوی زندگی خود و فردی خارج از گروه فیلم سازی، حضور دارد. و دیگری داستانی که حول و هوش تیم فیلمبرداری و مشکلات و چالش های آنها در جریان است.

در این فیلم برای اولین بار با این صراحت و جسارت و در تمام مراحل فیلمبرداری به جز در جریان فیلمبرداری از داستان اصلی فیلم که این خود به نوعی نشان دهنده وضعیت سینمای تحت کنترل جمهوری اسلامی است، بازیگران بدون حجاب اجباری حضور دارند و در مواقعی تماس بدنی بین زنان و مردان وجود دارد و رقص جمعی و مخلوط هم دیده می شود.

 فرشاد هاشمی کارگردان فیلم که در جشنواره حضور داشت در جواب به سئوالی در همین رابطه گفت؛ ما سعی کرده ایم زندگی عادی و روزمره اکثریت مردم ایران و خواسته های آنها را به تصویر بکشیم.

همه چیز واقعی و دور از اغراق است، همانگونه که همه در زندگی روزمره اشان تجربه می کنند. مثلا وقتی درپلانی از فیلم، در خانه زده می شود و دو خانم با هم وارد می شوند، فرشاد هاشمی با یک خانم دست می دهد و او را در بغل گرفته و روبوسی میکند ولی با خانم دیگر فقط دست می دهد. همانگونه که در مراودات عادی هم ممکن است چنین اتفاقی بیفتد.

فیلم برای محبوبه پایانی خوش دارد. مناسبات صمیمی و دوستانه اعضا تیم فیلمبرداری و شور و شعفی که بر فضای کار و خانه حاکم است، او را از انزوا و گوشه گیری بیرون می کشد و پس از جشن تولد سورپرایزی که اعضا تیم برای او ترتیب می دهند، خوشحالی اش تکمیل می شود و در پایان فیلم از تهیه کننده می خواهد تا همچنان از خانه اش به عنوان لوکیشن استفاده شود.

بیم آن می رود که کارگردان و بازیگران این فیلم که بدون مجوز از وزارت ارشاد و برخلاف تمام دستورالعمل های خفه کننده سنتی و اسلامی حاکم بر سینمای ایران، ساخته شده، با فشار و محدودیت هایی روبرو شوند. فرشاد هاشمی در جواب سئوالی با همین مضمون اظهار داشت؛ ما فکر میکنیم هیچ کار خلاف و غیرقانونی انجام نداده ایم. اما باید منتظر ماند که آیا آنها هم همینگونه فکر می کنند.

بعد از ۱۰ روز برگزاری فیلم فستیوال و نمایش ۴۴۰ فیلم از کشورهای مختلف، سرانجام  فیلم ژاپنی “ری” ساخته تاناکا تشی هیکو جایزه ببر فیلم فستیوال را از آن خود کرد.

فیلم تحسین شده گرین بردر( مرز سبز) در فستیوالهای فیلم ونیز و وانکوور،ساخته آگنیشکا هلند که با استقبال بی نظیر شرکت کنندگان جشنواره رتردام نیز روبرو شده بود، جایزه انتخاب مردم، را به خود اختصاص داد.

 فیلم در مورد برخوردهای شدیدا ضدبشری و برنامه ریزی شده پلیس بلاروس و لهستان برای زیر فشار قرار دادن و بیش از پیش آواره کردن پناهجویان خاورمیانه و آفریقا است که برای رسیدن به اتحادیه اروپا وارد کشور لهستان شده اند.

 این فیلم خشم مقامات دو کشور را برانگیخت بگونه ای که دادستان کل لهستان این فیلم را با پروپاگاندای هیتلر برعلیه یهودیان لهستان مقایسه کرد و رئیس جمهور این کشور فیلم را بایکوت نمود. خانم هلند در واکنش به توهین دادستان لهستان خواهان عذرخواهی او شد و تهدید به شکایت کرد.

در کنار اعمال خشونت آمیز پلیس های دو کشور، کمک های مردمی داوطلبانه لهستانی های انساندوست نیز در این فیلم به زیبایی به تصویر کشیده شده است.