سه نگاه به شریعتی (آقایان یوسفی اشکوری، احمد زیدآبادی و علی فیاض) – پرویز دستمالچی

ما، برای رسیدن به یک جامعه باز و آزاد، چه بخواهیم یا نه، نمی توانیم در برابر اندیشه های مخرب شریعتی سکوت کنیم. کردار ما، نتیجه پندار ما است و به این دلیل (از نگاه من) در نقد اندیشه جای هیچ مماشاتی نیست، نقد مطلق است. اندیشه پهنه سیاست نیست که نیازمند مدارا و تساهل باشد. اندیشه های شریعتی محل تقاطع گفتمان های چندین گروه اجتماعی است که همگی راه به ناکجا آباد واپسگرایی دارند. شما همینکه در پی حکومت دینی یا ایدئولوژیک، حکومت تک ارزشی باشی، در نهایت سر از ناکجا آباد پوسیدگی و خشونت در می آوری، با انگیزه خوب یا بد، چه نواب صفوی باشی یا شریعتی یا سحابی. “اجرای احکام نورانی اسلام” یعنی همین حکومت های واقعا موجود اسلامی. بحث با امثال “شریعتی”، بحث پندارهای نادرست از ساختار حکومت، بحث پایان دادن به حکومت های تک ارزشی- ایدئولوژیک ( زمینی یا آسمانی) است. ارزش های گوهر بار اسلامی از جمهوری پاکستان تا ولایت فقیه تا عربستان سعودی و…، همین بی حقوقی کامل شهروندان، تبعیض های اساسی میان مسلمان و نامسلمان، میان مردان و زنان، بی حقوقی کودکان و… و همین قوانین ارتجاعی و خشن شلاق و سنگسار، قصاص و حکومت های فاسد و جنایت پیشه و… است. حکومت اسلام “رحمانی” چیست که یک نمونه واقعی آن یافت نمی شود.  گفتگو در باره اندیشه های علی شریعتی، به عنوان «برجسته ترین و اثرگذار ترین» نماد اسلام سیاسی مدرن، بحث بنیادگرایی اسلامی، بحث در باره انسان مدرن و خودمختار با مومن ذوب شده در امام و الله است، بحث در باره ملت حاکم بر سرنوشت خویش یا امت سر به فرمان امام، بحث مربوط به یک حکومت دینی با ایدئولوژی اسلامی- شیعه و حکومت مدرنی است که در ارزش های خود بی طرف است. بحث «امر به معروف و نهی از منکر» حکومت( گران) یا مومنان، بحث حجاب اجباری، بحث شلاق و بریدن دست و پای انسان به نام «خدا» است. بحث برگشت به «خویشتن خویش» یا  گذر از چهارچوب هایی است که موانع تاریخی- فرهنگی ما برای دست یازی به یک جامعه باز و مدرن و انسان و ملت حاکم بر سرنوشت خویش را می سازند. بحث اخلاق مدرن و “تقیه”، بحث جداکردن حقوق از ارزرش ها، بحث جبریت الاهی یا زمینی در برابر انسان خودمختار، بحث چگونگی نگاه به جهان، انسان، جامعه، حکومت، حقوق بشر، آزادی و زنان است. شریعتی “سرچشمه فیض” یا معلم ” روشنفکران” دینی یا اسلامی است، از بازرگان تا سحابی، از سروش تا خاتمی و کدیور و…، این را خود آنها گفته اند و بعضا هنوز هم می گویند.

در اینجا می خواهم نخست دو نگاه انتقادی- اصلاح شده اخیر آقایان یوسفی اشکوری و زیدآیادی را مورد بررسی قرار دهم و سپس به روش آقای علی فیاض از پیروان مومن شریعتی می پردازم (۱) که در روش مانند شریعتی است.  فیاض به “نقد” من (پرویز دستمالچی) پرداخته است، البته بدون اطلاع از فن “نقد”. با اشکوری شروع می کنم. تیتر نوشته ایشان “سه آموزه از یک معلم” است. از نگاه من، در بررسی مثبت یا منفی یک “اندیشه” باید از شاخ و برگ هایی که تعیین کننده نیستنئد و هسته مرکزی اندیشه را نمی سازند گذر کرد و به هسته اصلی و اساسی آن رسید، به معنای زیر:

یکم، اشکوری می نویسد ” خبر در گذشت شریعتی در خارج از کشور را در قم شنیدم! هنوز تلخی آن را در خود حس می کنم”. احساسات اشکوری را می شود درک کرد، اما احساسات و عواطف شخصی خوب یا بد هرگز دلیلی بر درستی یا نادرستی یک ایده نیست و تنها می تواند رابطه نویسنده با صاحب آن اندیشه را نشان دهد. یعنی “تلخی” شنیدن خبر درگذشت شریعتی گویای هیچ نیست، مگر علاقه یوسفی اشکوری به شریعتی.

دوم، او می نویسد “در باره شریعتی حرف و حدیث بسیار است. از رد و نفی مطلق تا دفاع مطلق و البته کسانی نیز چون من، به رغم استواری علاقه و عواطف شخصی و پیوند فکری با آن زنده یاد، نظری متفاوت داریم”. و ادامه می دهد که او (شریعتی) فرزند زمان خودش بود و”شریعتی اثر گذاترترین و پرمخاطب ترین روشنفکر (نویسنده و گوینده) معاصر ماست”. خب، اینکه ما کسی را مطلق نفی کنیم یا مطلق بپذیریم بستگی به نظرات خودمان دارد که چه می خواهیم و جهان، انسان، جامعه یا حکومت را چگونه می بینیم و نه درستی خود نظرات. تطابق نظرات من با نظرات “ایکس” دلیل بر درستی نظرات من یا ایکس نیست. اما، اشکوری درست می گوید، شریعتی هم فرزند “زمان خودش” بود و هم یکی از اثر گذارترین و پر مخاطب ترین ها. چنین جملات و احکامی که بسیار پوپولیستی و همه پسند و توده گیر شده، از جمله “مدهای روز” است که می توان آن را در نوشته های بسیاری از روشنفکران توده گرا و پوپولیست مشاهده کرد. متاسفانه باید گفت که این سه ویژگی هیچکدام دلیل بر درستی نظرات شریعتی نیست، چرا؟ زیرا از هیتلر تا موسولینی تا استالین و خمینی و… همگی (در آنچه اتفاق افتاد) هم از “فرزندان زمان” خود بودند و هم توانستند میلیون ها انسان را بسیج کنند و اثر گذارترین باشند، اما تمام آنها فاجعه آفریدند. بگذریم از نظرات خمینی که پوسیدگی و ارتجاع محض بود و هست. محبوبیت تمام آنها از شریعتی به مراتب بیشتر بود. ایده های نژادپرستانه درست در زمان شکلگیری سیاست های استعماری و برای توجیه استعمار بوجود آمدند، یعنی این ایده ها فرزندان زمان خود بودند. در برابر (نمونه)، از کانت گرفته تا کپرنیک و گالیله نه فرزندان زمان خود بودند و نه پیروان توده ای داشتند و نه در دوران خود«اثر گذارترین»، اما پایه های یک دنیای مدرن و انسان مدرن امروز را بنا نهادند. اندیشه های آنها نه محلی- قبیله ای، بل جهانی بود. پوپر ایده ای را بنا نهاد که نه تنها محصول و فرزند زمانه اش نبود، بل درست در جهت خلاف رفت. او در اوج حکومت های پوپولیستی- تامگرا که میلیون ها پیرو داشتند و یکی از اثر گذارترین ها بودند، به نقد اندیشه تامگرایی از افلاطون تا مارکس پرداخت. یعنی پوپر نه پرمخاطب بود و نه در دوران خود اثر گذارترین، اما اندیشه های او آینده اروپا و کشورهای مدرن و باز را ساخت. جوامع مدرن و باز امروز (بعضا) به روی اندیشه ها و نقدهای او از جوامع بسته و توتالیتر (تامگرا) بنا شده اند.

اشکوری می گوید، شریعتی گفته است: “… همه کتاب ها را بخوان و همه حرف ها را بشنو و فراموش کن. و مرادش این بوده است که خودت باش… و (او) می خواست بیاموزد که طوطی و مقلد نباشیم…”. این سخنان اشکوری با اندیشه های شریعتی همخوانی ندارد. من در اینجا چند گفتاورد از او می آورم که خلاف ادعای اشکوری است: “… امروز ثابت شده است که آن حرفهای قبلی که حیوانات با غریزه کار می کنند و انسان است که باعقلش کار میکند مزخرف است. الان حیواناتی را میبینیم که بقدری هوشیارانه مقدماتی می چینند تا به نتیجه برسند که سقراط و افلاطون هم بگردشان نمیرسند… بنظر من آنچه واقعا انسان را از همه حیوانات جدا میکند آن دغدغه در برابرغیب است… گله ای را در بیابان فرض کن، گوسفندی از این گله عقب میافتد و گله میرود به همان کنامش. این گوسفند تنها در بیابان آواره است، این ور میرود، آن ور میرود میبیند نخیرهیچ گوسفند دیگری نیست، یکمرتبه چشمش به گله ای میافتد و خوشحال میشود و به آن پناه میبرد. میرود و میرود و بعد میبیند که آبادی او نیست، یک قلعه بیگانه است، بیراهی ای را رفته است، فرار میکند… گله دیگری را میبیند و بدنبال آن میافتد، گله میرود و او هم خوشحال که یکجائی پیدا کرده است: گله اش را پیدا کرده است، میرود و میبیند که اصلا طویله دیگری است، فرار میکند. باز در صحرا آواره است و باز گله دیگری و همین جور از این گله به آن گله، آواره در صحراست تا آخر بالاخره! یک جایی پیدا میکند، آن کجاست؟ شکم گرگ. شکم گرگ! چقدر عالی! (امام جعفر صادق، پ.د.) میخواهد مسئله جهت را نشان بدهد، جهت! امامت یعنی جهت. اصلا لغتش یعنی جهت. نه اینست که تعبیرش یعنی جهت. اصلا لغتش یعنی جهت. این جهت را برو، اگر سرت را هم برگرداندی همه کتاب و همه سنت تو را به بیراهه و گمراهی میکشاند. حتی توحید، اگر توحید جهت دار نباشد، خروارها فلسفه و حکمت و کلام راجع به توحید، جز مجموعه خیالات پوچ هیچ نیست…” (۲). یک آموزگار خوب که خواهان استقلال اندیشه باشد، نه غریزه حیوانات را بر خرد انسان ترجیح می دهد و نه شاگردان  را بدآموز می کند که: “… فقط جهت (امامت، پ.د.) است که مسئله را حل می کند… اگر جهت وجود داشته باشد… نه تنها آن معارف اسلامی، حتی خرافاتی که در اسلام آورده اند، حتی روایات جعلی که در اسلام هست، حتی همین زنجیرزنی و سینه زنی هم به درد می خورد، به درد می خورد…” (خودسازی انقلابی، همانجا، برگ ۳۸).

چنین سخنانی هیچ ربطی به اندیشه مستقل ندارد. شریعتی یک شیعه متعصب است که اندیشه مستقل را اصولا بر نمی تابد: “…متاسفانه یک عده از روشنفکران مسلمان که می خواهند اسلام را با روح و زبان امروز بیان کنند، و به هر فکر و سلیقه ای که روح زمان ما می پسندد و مد می شود رو میکنند، امروز صلح جهانی، هم زیستی مسالمت آمیز، عدم تعصب، آزادی و احترام به همه افکار وعقاید مد شده است… در چنین شرایطی روشنفکران مسلمان ما یا مسلمانان تازه روشنفکر ما هم خود را برای لیبرالیست ها و دمکرات ها و اومانیست ها، لوس می کنند که اسلام از… صلح می آید و صلح هم یعنی همزیستی مسالمت آمیز و سازشکارانه میان… مذاهب و افکار و عقاید… عجبا! اسلام صلح نیست، اسلام جنگ است… اسلام جنگ حق و باطل است، از آدم تا انتهای تاریخ  که آخرالزمان است… اسلام تنها مذهبی است که فقط به موعظه و پند و اندرز نمی پردازد بلکه خود برای تحقق کلمه، شمشیر می کشد. اگر بخواهند از پیغمبر اسلام مجسمه ای بریزند باید در یک دستش کتاب باشد و در دست دیگرش شمشیر..” (۳).

آموزگاری که درس استقلال فکرکردن دهد، هرگز به تحقیر علم و دانش یا هنر و پژوهش یا دانشمندان و تکنیک نمی پردازد و بی شعوری را بر شعور ترجیح نمی دهد: “… مگر ابوعلی سینا چیست و کیست؟ آدمی که در جوانی، آن نبوغ عظیم را دارد که دنیا را خیره می کند بصورت “قلم خود نویس” آقای خاقان درمی آید! معلوم است که اگر او شعوری نداشت، بهتر بود… تکنسین علمی مگر چه میسازد؟ تکنیکش، علمش، صنعتش، همه اش بیهوده است… بی تردید اگر هنر نداشتیم بهتر بود! چه فایده از این هنر و از این دانش و علم؟ هیچ!… بنابراین می بینیم که عامل استحمار در زمان بنی عباس علم است، تمدن است، هنر و ادبیات است، و تحقیق… “(۴). عجب!؟

شریعتی می گوید انسان برای زندگی باید “امام” و جهت داشته باشد و از آن هرگز نباید دور شود. برای او همه چیز، از خرد تا علم و دانش و…، یا در چهارچوب ایدئولوژی او برای ساختن یک جامعه امت- امامتی می گنجد، یا اصولا  به پشیزی نمی ارزد، از علم تا هنر یا خرد. او اسلام خودش (شیعه دوازده امامی) را حق مطلق می داند و حتا دشمن اهل سنت است، یعنی همزیستی انسان ها یا ادیان و مذاهب، هیچ، او داعش شیعه است، نگاه کنید:

“… کسی گفته است… ما با یهود دشمنی نمیورزیم، بلکه با اسرائیل دشمنیم  و آن هم نه بخاطر دینش بلکه بخاطر اینکه فاشیست است و پایگاه استعمار و امپریالیسم! خوب، بله، آدم حبزی (بی دین، دشمن خدا، پ.د.) با این جور چیزها مخالف است، آدم مسلمان است که دشمنی اش بخاطر دین است. با یهودی دشمن است، اگر چه در صف فدائیان فلسطینی با اسرائیل بجنگد، و دوست مسلمان است اگر چه، از اسرائیل هم فاشیست تر و امپریالیسم تر و استعمارگرتر باشد. شب اول قبر از تو در باره عقیده ات می پرسند و از عملت، نداشتی، از محبت اهل بیت می پرسند، از ولایتت. نمی پرسند که تو فاشیستی یا امپریالیست؟… کسی که مثل روزنامه ها و حبزی ها، جنگ و جدال های فلسطینی و اسرائیلی و دنیای اول و دنیای سوم و شرق و غرب و امپریالیسم وعرب وعجم و اینجور حرفهای حبزی را بر جنگ شیعه و سنی مقدم بدارد و پس گرفتن فلسطین را از اسرائیلی ها، فوری تر بداند از پس گرفتن فدک از سنی ها… اصولا دین ندارد… (ما) اقدام قانونی کرده ایم، از طریق دادسرای سبزوار و عرض حال علیه ابوبکر، تا مزرعه فدک را با احتساب هزار وسیصد وهفتاد و نه سال درآمد زراعی اش به علاوه چهارده قرن زیان دیرکرد و همچنین، حساب ربح مرکب پول عایدی غصب شده… را که مبلغ معتنابهی میشود… از اهل سنت پس بگیرند و آن را میان سادات (جمع سید، پ.د.) که ورثه حقیقی هستند، تقسیم کنند. و اگر کسانی در این راه  اشکال کردند، چون مسلم است که کینه اهل بیت دارند، مسموع نیست…” (۵). این سخنان شریعتی اصولا شرم آوراند. برای او تنها و یگانه معیار سنجش خوب از بد، دین و مذهب او، شیعه دوازده امامی است و نه معیارهای جهانشمول که پذیرای انسان باشد. اگر شریعتی در یک خانواده اهل سنت به دنیا امده بود، شاید عین همین سخنان متعصباته را به سود اهل سنت و علیه شیعیان و دیگران بیان می کرد.

سوم، اشکوری می نویسد: “… آموزه مهم دیگر شریعتی، این بود که تاکید می کرد ترجمه ای فکر نکنید. یکی از سخنان مشهور او این است که می گفت اغلب روشنفکران ما ترجمه ای فکر می کنند… بدون اینکه به تعبیر وی جغرافیای حرف را در نظر بگیرند… “. حرف “جغرافیا” ندارد، یا درست است یا نادرست. جغرافیای حرف شیعه در ایران کشتن بهاییان است!؟ درست است؟ چنین سخن نادرستی یعنی نسبیت فرهنگی در برایبر حقوق بشر. همان چیزی که مورد استناد تمام نظام های ارتجاعی، مستبد یا تامگرا و… است. حقوق بشر یا درست است یا نادرست. نظام های غیردمکراتیک همگی می گویند این حقوق ارزش های “غربی” است و ما فرهنگ (جغرافیای حرف) خودمان را داریم. یعنی حقوق بشر بی حقوق بشر. شریعتی، خمینی، ملا محمدباقر مجلسی، فدائیان اسلام، خلخالی و لاجوردی و… همگی فرهنگ بومی (غیر ترجمه ای) داشتند و برای ارزش های “ترجمه” ای هیچ ارزشی قائل نبودند. آیا حق با آنها بود و هست؟ واقعیت این است که تمام ارزش های مدرن ما ترجمه ای است و ما در “بوم” خود نه فکر سوسیالیستی داشته ایم و نه هومانیستی یا…، حقوق کودک، حقوق اساسی یا حقوق بشر، هومانیسم یا سوسیالیسم و… همگی وارداتی هستند. یعنی، از آنجا که جامعه ما (فعلا به هر دلیل) عقب ماند و در جا زد، و اصولا فکر نکردیم، همه چیز از بیرون آمد: از سوسیالیسم تا ناسیونالیسم، از کمونیسم تا آنارشیسم، از هومانیسم تا حقوق بشر. شریعتی همچنان که در گفتاورد بالا آمد حتا به روشنفکران مسلمان نهیب می زند که باید این افکار و اندیشه های هومانیستی و … را بیرون بریزند، زیرا اسلام قرآن است و شمشیر و تساهل و تسامح نمی شناسد. از نگاه او افکار غیراسلامی، ترجمه ای اند. اما بسیار جالب است که شریعتی مدل “ابوذر” (سوسیالیست خداپرست) خود را که همواره یار پیامبر و پیرو علی است، و شب و روزش را به نیایش خدا می گذراند به طور کامل از “ترجمه” کتاب عبدالحمید جوده السحار (مصری، دو کتاب دیگرش: “بلال موذن رسول الله” و«داستاهای کتاب مقدس»، قرآن است) بر می دارد.  ابوذری که  خوراکش “در زمان پیغمبر خدا هر هفته یک کیل (تقریبا یک کیلو) جو است”!؟ و به هنگام بحث با دیگران با استخوان شتر بر مغز مخالفان می کوبد و شریعتی این عمل را “انقلابی” می نامد. ابوذری که (به نقل از شریعتی) پیامبر به او می گوید “هر کس اسلام بیاورد به بهشت می رود حتی اگر دزدی و زنا کرده باشد، و سه بار آن را تکرار می کند (۶) .

به علاوه، کتاب نیایش (۷) شریعتی (بعضا) ترجمه و اقتباس از کتاب آلکسیس کارل (Alexis Carrel) و مربوط به اندیشه های “فلسفی- الهی” او است. کارل همکار دولت ویشی (ٰVichy)، یعنی حکومت نازی ها  در فرانسه با اندیشه های شبه فلسفی شدیدا نژادپرستانه و یهود ستیز بود. دولت ویشی، دست نشانده و کارپرداز نازیسم در فرانسه بود که تنها چند هفته پس از تشکیل دولت دست به سرکوب جنبش مقاومت ملی فرانسه زد و قوانینی خشن در رابطه با پیگرد یهودیان وسایر اقلیت ها و دگرباشان به تصویب رساند. کارل که یک پزشک برجسته بود حتی جایزه نوبل گرفت. او در سال ۱۹۴۱ به خدمت “وزارت بهداشت” دولت ویشی در آمد و عضو برجسته “بنیاد مطالعات انسانی- فرانسه” شد که پس از آزادی فرانسه از اشغال نازیسم برچیده می شود. کارل خواهان شلاق «شفابخش» برای تبهکاران و ایجاد مراکز کشتار “بدون درد” (اطاق گاز) برای بزهکاران اجتماعی و نژادپرستی متعصب بود. دولت فرانسه (۱۹۹۴) تصمیم گرفت نام او را از دانشکده پزشکی شهر لیون حذف کند و در سال ۲۰۰۶ نیز نام او از روی یک خیابان شهر هانوور (آلمان)، به دلیل افکار نژادپرستانه، پاک شد. یا به کتاب های شریعتی نگاه کنید که چگونه با دلیل و بی دلیل، برای اثبات گفته هایش، مرتبا به “بزرگان” خارجی –غربی استناد می کند. یعنی او خودش “ترجمه ای” فکر و عمل می کرد، اما تنها آن اندیشه ها و افکاری را “وارد” می کرد که در چهارچوب “مکتب واسطه” و اسلام او می گنجیداند. شریعتی مخالف اندیشه ها و ارزش هایی بود که با اسلام او همخوانی نداشتند.

چهارم، آزادی و آزادیخواهی شریعتی یک افسانه است. مگر می شود که شما خواهان یک جامعه امت – امامتی باشید و همزمان با آن آزادیخواه. این دو مانند جن و بسم الله هستند. آزادیخواهی شریعتی “فلاح”، به معنای تزکیه نفس است و این امر هیچ ربطی به مقوله آزادی سیاسی به عنوان رابطه فرد با حکومت ندارد. آزادی یعنی اینکه شهروند بتواند در تمام امور مربوط به اداره امورعمومی جامعه شرکت کند، بدون اینکه از حکومت (گران) ترس داشته باشد. یعنی یوسفی اشکوری می تواند در آلمان تمام اموری را که در حکومت دینی ایران به خاطر آن خلع لباس شد، زندان رفت، از حقوق فردی و اجتماعی اش محروم شد و… انجام دهد (با یا بی تزکیه)، بدون آنکه کسی (حکومت و نهادهای آن) مزاحم او شوند. تزکیه نفس او امری فردی- خصوصی است. شریعتی که می خواست مستضعفان را علیه «تثلث خبیث زور و زر و فریب» بشوراند تا جامعه یکدست، یک فکر و یک فرهنگ توحیدی اش را بسازد نه فردیت را به رسمیت می شناسد و نه برای دمکراسی و آراء مردم تره خورد می کند و مبارزه اش با “غرب” بدل می شود به مبارزه با علم و دانش: “… این نسل ملتهب، هرگز خواهان آن نیست که اسلام، بیاری قوانین علمی و یا اختراعات و اکتشافات اروپا و آمریکا، توجیه شود… (و) اساسا از هرچه بنام تکنیک و تکنولوژی و فلسفه و علوم جدید است شدیدا نفرت دارد، چه این همه را آلت قتاله  خویش مییابد… من وهمه کسانی که در این خط مشی راه میسپارند بیش از آنچه از ارتجاع و کهنگی بیزاریم، از تجددمآبی و تشبه به  فرهنگ و تمدن و حتی خط مشی علم و هنر و ادب و فلسفه و سیاست و صنعت حاکم بر جهان امروز، بیزاری توام با دشمنی و کینه داریم… ” (۸).

شریعتی که خواهان جامعه “امت- امامتی”، بر اساس مذهب شیعه دوازده امامی، زیر رهبری یک امام است و لحظه ای از “وصایت” (خلافت علی و خاندان) کوتاه نمی آید، و گویا آزادیخواه، ضد دیکتاتوری و ضد استبداد است، از دوره رضا شاه به عنوان “نهضتی بود بر پایه یک رهبری نیرومند فردی برای کسب هر چه بیشتر و هر چه فوری تر مظاهر گوناگون تمدن امروز بر اساس شالوده های کهن قومی و شیرازه سنت ملی و باستانی ویژه ملت ایران” یاد می کند (۹) و در باره محمد رضا شاه پهلوی چنین می گوید: “… از نظر هیئت حاکمه ایران که در راس آن شخص اعلیحضرت همایون شاهنشاه قرار دارند من یک تحلیل جامعه شناسی علمی تازه ای دارم که استنباط  شخص من است و این کلید عقاید سیاسی من محسوب می شود و آن این است که برخلاف بسیاری از رژیمهای سیاسی کشورها هیات حاکمه ایران متکی به یک طبقه اجتماعی مشخصی نیست، یعنی پایگاه طبقاتی ندارد… در شرایط کنونی ایران، هیات حاکمه که اساسا از طرف یک طبقه مشخص اجتماعی مبعوث نمی شود، بلکه مجری اوامر است و چنانکه مسلم است شخص ایشان را نمی توان در یک چهارچوب طبقاتی مشخص اجنماع کنونی ایران محدود نمود. زیرا بوسیله یک طبقه معین زمام سلطنت را بدست نگرفته اند بلکه از نظر اجتماعی یک شخصیت فوق طبقاتی دارند… از این نظر می توان گفت که در ایران طبقه حاکمه وجود ندارد… و رژیم سیاسی ایران به آسانی هر وقت که مصلحت بداند می تواند طبقه ای را به نفع جامعه و طبقات مختلف جامعه قربانی کند هرچند آن طبقه نیرومند باشد… این است که به عقیده من در جامعه ایران که رژیم وابسته به طبقه حاکمه نیست طبقات محروم می توانند در چهارچوب سیاسی موجود به از میان بردن تبعیضات طبقاتی و تحقق ایده الهای طبقاتی و اجتماعی خود امیدوار باشند و بی توسل به کار تند و انقلاب رسیدن به هدفهای تند و آمال انقلابی خود را ممکن بدانند… آنچه اکنون مرا کاملا معتقد کرده است این اصل کلی است که اکنون رژیم سیاسی ایران و در راس آن شخص اعلیحضرت همایونی تصمیم قطعی دارند که بیش از پیش تا هر جا که موقعیت و امکانات اجازه میدهد به هر قیمتی و در هر زمینه ای به تحولات عینی و ریشه ای اجتماعی دست زنند… من اکنون بی آنکه بخواهم تملقی بگویم… و همانطور که تحلیل جامعه شناسی کردم رسیدن به هدفهای انقلابی را در شرایط کنونی ایران با حفظ شکل سیاسی موجود بدون دست زدن به کارهای انقلابی ممکن و معقول می دانم…” (۱۰). عجیب است! اینکه جامعه امت- امتی و نیز امام رهایی بخش او چه ربطی به دستگاه سلطنت و نیز جامعه آن روز ایران دارد، از ضد و نقیض گویی های اساسی ویژه “آموزگاری” است که نان به نرخ روز می خورد و اینگونه ضد ونقیض گویی ها را تقریبا در همه آثارش می توان مشاهد کرد. شریعتی یکی از بی اخلاق ترین “متفکران” اسلامی است که من می شناسم. آموزگار خوب دروغ نمی گوید، شریعتی هرجا لازم دید، دروغ های بزرگ گفت: “… در نیشاپور در برابر ۱۲هزار نویسنده از امام هشتم تقاضا می شود سخن و پیام تازه ای از قرآن و پیامبر بزرگ اسلام بازگو کند…” (۱۱) حدود ۱۳۰۰ سال پیش، در نیشاپور ۱۲۰۰۰ نویسند!؟ در آن زمان در سراسر ایران ۱۲۰۰۰ نفر که خواندن و نوشتن بدانند، وجود نداشت، چه رسد به آن تعداد نویسنده در نیشاپور!؟

احمد زیدآبادی که دبیر کل سازمان دانش آموختگان ایران اسلامی (ادوار تحکیم ) و عضو هیئت مدیره انجمن روزنامه نگاران ایران بوده و در این نظام جهل و خشونت چندین سال از زندگی خود را در زندان و تبعید گذرانده و محروم از فعالیت های سیاسی- اجتماعی شده است، می نویسد: “… از نگاه من، مخالفان سرسخت شریعتی در نسبت دادن مشکلات پس از انقلاب به او، در حق‌اش اجحاف و بی‌انصافی می‌کنند و موافقان پرشور او نیز متعصبانه از مواردی از اندیشه‌اش دفاع می ‌کنند که تجربۀ نیم قرن گذشته ضعف و سستی آن را ثابت کرده است. در بی‌انصافی مخالفان شریعتی همین بس که اقتصاد و سیاستِ دولت‌های پس از انقلاب را به اندیشه‌های او نسبت می‌دهند، حال آنکه دوران پاسداشت و تجلیل و ارجاع به شریعتی چند ماه هم به طول نیانجامید و او به سرعت در دایرۀ متفکران مغضوبی قرار گرفت که حتی اسم بردن از او نیز در سطح جامعه و حتی کلاس‌های درس مدرسه و دانشگاه، سبب طرد و برخورد می‌شد…”.

یکم، این سخنان به این دلیل نادرست هستند که نیم بیشتر اعضای شورای انقلاب اسلامی را افرادی تشکیل می دادند که از پیروان و مریدان شریعتی بودند: از بازرگان تا سحابی یا یزدی و قطب زاده و…، فراموش نشود که اتحادیه ها و انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا یا آمریکا وکانادا و کل نهضت آزادی در درون و بیرون، که خمینی را “امام” کردند، همگی از مروجان و مبلغان اندیشه های شریعتی بودند که پس از انقلاب اسلامی در تمام نهادهای حکومتی وغیرحکومتی حضوری فعال داشتند. فراموش نشود که عبدالکریم سروش دو نفر را قبول داشت امام خمینی و علی شریعتی را. مشکل اصلی و اساسی انقلاب اسلامی در ادغام دین و حکومت بود و شریعتی به عنوان یک بنیادگرای اسلامی خواهان برگشت به “خویشتن خویش”، خواهان برگشت به اصول و احکام قرآن و حکومت مدل علی، خواهان حکومت دینی با ایدئولوژی شیعه دوازده امامی بود و خود او تلاش داشت آن ایدئولوژی را به گونه ای منسجم بسازد و ساخت. سیاست های بعدی دولت ها شاخ و برگ های یک حکومت تامگرای دینی است. به علاوه، شریعتی به غیر از یک سری کلی گویی های بی معنا چون رفتار «علی با میثم خرما فروش» و مانند آن، اصولا برای اقتصاد هیچ ایده ای نداشت، از نگاه او، قرار بود تمام امور در دست امام  باشد. یعنی هر چند خود شریعتی در انقلاب اسلامی حضور نداشت، اما پیروان او همه جا بودند و حکومت دینی را در تطابق با اندیشه های او ساختند. شریعتی می خواست رسالت نیمه پایان محمد در ساختن امت واحد جهانی بر اساس قرآن را با تشکیل حکومت دینی به پایان رساند.

دوم، زیدآیادی ادامه می دهد: “… این مخالفان… تمام دستگاه ناهمگون فکری شریعتی را در رویکرد چپگرایانۀ اقتصادی او خلاصه می‌کنند و به عناصری چون عقل‌گرایی، شیوۀ انتقادی، اصالت اومانیسم، آزادی‌خواهی و دشمنی سازش‌ناپذیر او با نظام‌های توتالیتر بخصوص نظام استالینیستی کمترین التفاتی نشان نمی‌دهند…”.  برای عقل گرایی شریعتی کافی است نگاهی به کتاب “ما و اقبال” او بیاندازید تا ببینید که او اصولا دشمن خردگرایی و علم است که من در بالا به چند گفتاورد کوتاه او اشاره کردم. او می گوید “… من وهمه کسانی که در این خط مشی راه میسپارند بیش از آنچه از ارتجاع و کهنگی بیزاریم، از تجددمآبی و تشبه به  فرهنگ و تمدن و حتی خط مشی علم و هنر و ادب و فلسفه و سیاست و صنعت حاکم بر جهان امروز، بیزاری توام با دشمنی و کینه داریم… ما نیازی به رنگ آمیزی تجددمابانه اسلام نداریم…” (۱۲). در همین رابطه، نگاه کنید که او “عالم” و روشنفکران دینی- مذهبی خود را چگونه تعریف می کند: “… روشنفکر کسی است… که اگر سواد ندارد، نداشته باشد، فلسفه نمیداند، نداند، فقیه نیست، نباشد، فیزیکدان و شمیست و مورخ و ادیب نیست، نباشد… و این ممکن است تحصیلات هم نداشته باشد… کسی ممکن است خط و سواد هم نداشته باشد، امضاء هم نتواند بکند، اما روشنفکر باشد… پس روشنفکر کیست؟ درست دقت کنید… من یک اصطلاح کاملا تازه و معنی تازه ای برای این کلمه بسیار حساس بکار میبرم … روشنفکر عبارت است از اصطلاحی درست در کنار مذهبی. دارم روشنفکر مذهبی را تعریف میکنم…” (۱۳).

سوم، اینکه شریعتی دشمنی سازش ناپذیر با نظام های توتالیتر داشته باشد، سخنی کاملا بی جا، نادرست و خلاف اندیشه ها و افکار شریعتی است، شریعتی خودش از جمله  طراحان و نظریه پردازان یک نظم تامگرا (توتالیتر) است، نظمی که «رفیق» استالین در برابر او لنگ می اندازد: “… اُمت جامعه‌ای است متشکل از افرادی همفکر، هم عقیده، هم‌مذهب و همراه که نه تنها در اندیشه یکسان و مشترکند، که درعمل نیز اشتراک دارند… افراد یک اُمت یک گونه می‌اندیشند و ایمانی همسان دارند و درعین حال در یک رهبری مشترک اجتماعی تعهد دارند که به سوی تکامل حرکت کنند، جامعه را به کمال ببرند، نه به سعادت… میان دو اصل به خوشی گذراندن و به کمال گذشتن، اُمت طریق دوم را می‌‌گزیند… حتی اگر این تکامل به قیمت رنج افراد باشد… امامت… لازمۀ تفکیک ناپذیر اُمت است… در اسلام، سیاست و دین… از یکدیگر جدا نیست… رهبریِ امت (امامت)، متعهد نیست که همچون رئیس جمهور دمکراسیها… مطابق ذوق و پسند و سلیقۀ مردم عمل کند و … خوشی و شادی… به افراد جامعه بدهد… امامت عبارت است از راندن جامعه از آنچه هست، بسوی آنچه باید باشد، به هر قیمت ممکن. اما نه بخواست شخصی امام، بلکه براساس ایدئولوژی ثابتی که امام نیز بیشتر از هر فرد دیگری تابع آن است، یعنی اسلام …” (۱۴). این سخنان را چند بار بخوانید تا بدانید که تامگرایی یعنی چه! صد رحمت به جامعه توتالیتر ارول در کتاب «۱۹۸۴».

اما، امام شریعتی که گویا برای رهایی بشریت می آید، آمدنش  به گونه ای است که نه ربطی به خرد دارد و نه آزادی یا انسان خودمختار یا حق تعیین سرنوشت یک ملت یا “اومانیسم”. امام می آید، بنابر تشخیص خودش: “… او(امام دوازدهم، پ.د.) در کنار کعبه ندا در می دهد… امام پس از ظهور و اعلام نهضت خویش در کعبه با ۳۱۳ تن که نخستین گروندگان وهمگامان او هستند به کوفه می آید … و در پشت کوفه بقدری از علمای فاسد می کشد که جویهای خون روان می شود و مبارزه را با شمشیر و جهاد و کشتار آغاز می نماید و حکومت عدل را در سطح جهانی استقرار می دهد… و بعد از استقرار حکومت جهانی عدل، کشته می شود… این… طرز تفکر شیعه امروز درباره امام زمان است. (و) من (شریعتی، پ.د.) شخصا به طرز تفکر و طرح این شکل اعتقادی بیش از طرحی که در ذهن تحصیل کرده های روشنفکر مذهبی است و می کوشند تا اصل امام زمان را با اصل فیزیولوژی و فیزیک و شیمی و بیولوژیک اثبات کنند، معتقدم…” (۱۵). خب، این سخنان چه ربطی به خرد و اصالت انسان و انساندوستی و آزادیخواهی و… دارند. اجرای عدل که کشتن مخالفان نیست! حال او می خواهد با این کشت و کشتارها چه نوع جامعه بسازد؟ همان جامعه ای که در بالا آمد. آیا چنین جامعه ای باز و آزاد خواهد بود. در اینجا به این دلیل به تک تک سخنان نادرست احمد زیدآیادی در رابطه با شریعتی نمی پردازم، زیرا نوشته بیش از اندازه طولانی خواهد شد. او پاسخ برخی از سخنان خود را در همین نوشته در رابطه با انقد اندیشه های یوسفی اشکوی خواهد یافت.

اما “نقد” آقای علی فیاض که به نظر می آید از پیروان مومن شریعتی است و چند کتاب در رابطه با شریعتی و در دفاع از او منتشر کرده است (۱۶). روش “نقد” ایشان مرا به یاد آثار شریعتی و انشاءه نویسی های دانش آموزان کلاس سوم / چهارم دوران دبیرستان می اندازد، به این معنا: “فواید گوسفند را شرح دهید: « از انجا که بر همه واضح و مبرهن است و…”. سخنان ایشان یک سری کلی گویی های بی محتوا است که اگر مثلا نام شریعتی را به جلال آل احمد یا… تغییر دهیم، هیچ تغییر یا شبه ای بوجود نخواهد آمد. متن ایشان “آچار فرانسه” ای است که با اندکی تنگ و گشاد کردن مهره یا تغییر نام ها به تمام پیچ و مهره ها خواهد خورد. نه از من گفتاورد یا استنادی در نادرستی وجود دارد و نه از شریعتی در درستی! “نقد” او اینگونه شروع می شود: ” یک ناقد بی نظر پیش از هر چیز می بایست، نخست تکلیف خود را با غرب روشن سازد و سپس ببیند شریعتی در کدام متن، در چه رابطه ای، و کدام غرب را نکوهش کرده، و به ستایش از کدام غرب برخاسته است؟ غرب استعماری- امپریالیستی؟ غرب سرمایه داری- استثماری؟ غرب دموکراتیک؟ غرب روشنگری و روشنفکری؟ غرب علمی و صنعتی؟ غرب مداخله جو؟ غرب انسانی؟ … تا زمانی که منتقد خود تصویر کاملی از غرب نداشته باشد و به تفکیک آن نپردازد، استناد به گفته های ضدغربی و یا غرب دوستانه در آثار شریعتی، کاری بیهوده است و ره به جایی نخواهد برد، و جز در حد صدور یک فتوا ارزش و اعتباری نخواهد داشت…!”.

یکم، چرا نمی توان بدون روشن کردن« تکلیف» با غرب نظرات شریعتی را نقد کرد؟ چرا این دو لازم و ملزوم یکدیگراند؟ مگر نظرات شریعتی همگی در رابطه با غرب است؟ نقد جامعه “امت- امامتی”، یا تصویر او از روشنفکر دینی، یا نگاه او به علم و دانش… چه ربطی به “غرب” دارند، مثال: “… علم برای علم، بطور مجرد، یک عامل انحراف است از خود آگاهی انسانی… ما وقتی که مشغول مطالعه ای هستیم یا وقتیکه غرق کشف یا اختراعی هستیم، در آن حالت، خودآگاهی نداریم، احساس نمی کنیم، ابزاری هستیم برای عمل و مجموعه این حالات است که تکنیک را، تمدن را و علم را بوجود آورده است، تحقق اینها همه در حالات ناخودآگاهی است، همه در حالت دور شدن انسان از خویشتن حقیقی خویش است. همه، در حالت دور شدن از تامل در خویش وغرق در چیز دیگری بودن، بصورت ابزار برای بکار افتادان چیز دیگر است، در چنین لحظاتی است که تمدن و تکنیک بوجود آمده و از اینجا است که علم به خود آگاهی انسانی و خود آگاهی اجتماعی صدمه میزند!…”(۱۷). این سختان بی ربط و ارتجاعی در ضدیت با علم و دانش یعنی چه و چرا برای بررسی آنها نخست باید “موضع” خود را نسبت به غرب روشن کرد؟ بماند.

دوم، اگر ایشان اندکی مطالعه می کرد، می توانست ببیند که در نوشته های بسیار من، یا در کتاب هایم “تکلیف” من با غرب روشن است و در این رابطه چندین کتاب نوشته ام که نام آخرین آنها ” اندیشه هایی در فلسفه حکومت مدرن” است. نه تنها در این کتاب ها، بل در مقالات بسیاری که در نقد “روشنفکران دینی- اسلامی ” یا در باره اندیشه های شریعتی نوشتم، نگاه خود به “غرب” را (بیش از صد بار) آورده ام. پس حکم و قضاوت ایشان از اساس غلط و نتیجه بی اطلاعی ایشان است. نقد را که آبدوغ- خیاری نمی نویسند! مطالعه می کنند.

سوم، ایشان می نویسد: “… اما متاسفانه حجم زیادی از آثار منتقدان، مذهبی بودن او را برجسته ساخته و بر مبنای آن، هم کار خود را آسان نموده و هم آنکه چندان که باید به عمق سخنان او نپرداختند. متن ها را قطعه قطعه کردند و سپس از همان متن های ناپیوسته، جملاتی را بیرون کشیده اند تا به زعم خود شریعتی را به نقد کشیده باشند. نمونه شاخص این دست از نقدها نوشته های آقای پرویز دستمالچی است… ایشان ظاهرا در کتابی زیر عنوان دشمنان آزادی، از شریعتی آغاز کرده است و نمی دانم اثری چندگانه است و یا اینکه فقط شریعتی را در چنین جایگاهی نشانده است؟ نگارنده می تواند، صدها جمله از شریعتی بیاورد که کاملا برعکس مطالبی است که آقای پرویز دستمالچی در نوشته های خود آورده است…”.

به شهادت آنچه وجود دارد، من در نوشته های خود در بررسی شریعتی عمدتا به مقولاتی چون انسان، جهان، حکومت، مردم، علم و هنر و… پرداخته ام که چرا ایده های ایشان نادرست است و اگر لازم بود، که بوده است، دین و مذهب او را نیز بررسی کرده ام. بسیار جالب و مایه تاسف است که آقای فیاض که  به جای نقد مستند انشاء نویسی های ارزان و سطحی می کند به هنگام یاد از کتاب “دشمنان آزادی” می گوید که حتا نمی داند “اثری چندگانه است یا اینکه فقط شریعتی را در چنین جایگاهی نشانده است”. عجب!؟ این گفته نشان می دهد که ایشان نه تنها کتاب را نخوانده، بل کتاب را حتا ندیده و اظهار نظر می کند، زیرا به روی جلد کتاب و درشت نوشته شده است “دشمنان آزادی، علی شریعتی، سرچشمه فیض روشنفکران دینی، چه می گوید، چه می خواهد؟”.  یعنی کتاب تنها در نقد شریعتی است. کتاب بررسی و نقد ۱۰ کتاب متفاوت از علی شریعتی، به اضافه یک بررسی کوتاه از زندگی او است. ایشان لطف کند، کتاب را بخواند و سپس در به جای انشاء نویسی های دراز و بی معنای خود با استناد به نوشته های من نشان دهد که در کجا گفتار شریعتی بریده از متن بوده یا وارونه جلوه داده شده است یا واقعیت ندارد. او یک “چیز” (جدا کردن جملات از متن) را طوطی وار تکرار می کند و حتا (مانند سایر موارد) یک نمونه نشان نمی دهد. شیوه کار او کپی کارهای خود شریعتی، درازگویی بدون استدلال است.

چهارم، ایشان در حین بافتن زمین و زمان به هم (مانند شریعتی) فحاشی می کند که “… متاسفانه در حال حاضر، بسیاری از این منتقدان، حتا از شهامت و آزادگی انسانی نیز برخوردار نیستند تا در منطقی ترین حالت، لااقل به آرای دیگر شریعتی که به ظاهر در تعارض با نقل قول های مورد علاقه شان می باشد، نیز ارجاع دهند تا دست کم بدون غرض و مرض بگویند، اندیشه شریعتی پر از تناقض است. اینجا چیز دیگری گفته است و آنجا چیز دیگری…”. او می گوید: منتقدان (چه کسانی؟ نمونه؟) شهامت ندارند، از آزادگی انسانی (مگر آزادگی حیوانی هم داریم) برخوردار نیستند، هم غرض دارند و هم مرض. این فحاشی ها تنها در یک جمله چهار خطی بود. او که نقد ده اثر (کتاب) شریعتی توسط من را در کتاب “دشمنان آزادی” اصولا ندیده است، از کجا می داند که من “مرض” و”غرض” دارم و چرا در مقاله چهار برگی خود در این مورد حتا یک نمونه نمی آورد؟ به نظر می آید که ایشان متخصص در علم “غرض شناسی” و پزشک تشخیص «مرض» از راه دور هستند؟

در باره ضد و نقیض گویی های شریعتی به اندازه کافی آورده ام، و از جمله در همین نوشته یادآور شدم که او از یکسو حکومت اسلامی- ایدءولوژیک امت- امامتی می خواهد و از سوی دیگر ضمن تمجید از رضا شاه و محمد رضا پهلوی و قدردانی از اقدامات و خدمات بزرگ آنها می نویسد: “… من اکنون بی آنکه بخواهم تملقی بگویم… و همانطور که تحلیل جامعه شناسی کردم رسیدن به هدفهای انقلابی را در شرایط کنونی ایران با حفظ شکل سیاسی موجود بدون دست زدن به کارهای انقلابی ممکن و معقول می دانم…”. به علاوه، ضد و نقیض گویی که از ویژگی های خوب یک متفکر نیست، این امر دلیلی بر دمدمی مزاج بودن و نان را به نرخ روز خوردن و فکر نکردن او است. یک متفکر، نخست فکر می کند، سپس می نویسد و نه بر عکس. اگر در کلام خدای او « وحی های سراسر ناسخ و منسوخ» ، ضد و نقیض، وجود دارد، قرار نیست بنده الله نیز با نگاه به او مرتبا سخنانی ضد و نقیض بگوید. در غرب چنین “متفکرانی” اصولا و از اساس جدی گرفته نمی شوند. تصور کنید پوپر هم طرح جامعه باز را بریزد و هم پیرو اندیشه های تامگرا باشد. مانند عبدالکریم سروش که هم پیرو ولایت فقیه و خمینی و شریعتی بود و هم اندیشه های پوپر!؟ اینگونه سخنان شعبده بازی های “روشنفکران” دینی- مذهبی است که به قول شریعتی اگر سواد نداشته باشند یا امضاء هم نتوانند بکنند، مهم نیست، مهم ایمان و جهت آنها است.

در رابطه با اینکه شریعتی فرزند زمان خودش بود نیز در بالا به اندازه کافی نوشتم. این هم از همات استدلالات “جهان سومی” وکاملا بی معنا و نادرست است. خب، فاشیست ها نیز فرزندان زمان خود بودند. اینها هیچکدام سخنانی سنجیده و دلیلی برای حقانیت کسی نیست با توجه به این مهم که شریعتی (از نگاه جهانی) در زمان دمکراسی، حقوق بشر، انسان خودمختار، حق حاکمیت ملت برسرنوشت خویش، تساوی حقوق زنان با مردان در برابر قانون، تساهل و همزیستی مسالمت آمیز ادیان در کنار هم و… زندگی می کرد، اما در چهارچوب تعصبات خشک دینی- مذهبی و اندیشه های پیشامدرن محلی- بومی خود گیر کرده بود.

آقای فیاض به همان شیوه انشاء نویسی های رایج بی محتوا، روده درازی کرده است و دوغ و دوشاب را با هم قاطی می کند تا خواننده را متقاعد کند که حق با او است: “… شریعتی یکی از آن چهره های پایا و ماندگار و تاثیرگذار می باشد. درست به همانگونه که کارل مارکس، ژان پل سارتر، محمد حنیف نژاد، مصطفی شعاعیان، ارنستو چه گوارا، بیژن جزنی، احمد زاده ها، فرانتس فانون، حسین فاطمی، سعید محسن، آل احمد، خلیل ملکی، احمد کسروی و …”.

پایایی شریعتی وتاثیرگذاری او محدود و وابسته به جنبش های بنیادگرای اسلامی و عبور از این مرحله تاریخی است. بسیاری از پیروان دیروز او نیز امروز چندان میل و کششی به او ندارند. اینکه مارکس را در کنار شریعتی قرار دهیم نشانی آشکار از بی اطلاعی و کم دانشی نویسنده است. افکار و اندیشه های مارکس نقطه مقابل اندیشه های شریعتی و پادزهر آن است. افکار و اندیشه های ژان پل سارتر یا احمد کسروی چه ربطی به اندیشه های شریعتی دارند، شاید تنها ربط اشان این باشد که یکدیگر را نفی می کنند. فیاض لطف کند و تاثیرگذاری سعید محسن در یکی از گوشه های جهان نشان دهد. بی ربط سخن گفتن هم حدی دارد. به علاوه، هیتلر هم ماندگار است و هم تاثیرگذار بود (هر دو منفی) ، به عنوان یک جنایتکار. اینگونه معیارها و توصیف ها که حرف حساب و منطق نیست، شعبده بازی است.

پانویس ها:

۱- حسن یوسفی اشکوری، سه آموزه از یک معلم، سایت زیتون، ۳۰ خرداد ۱۳۹۹. احمد زیدآیادی، ایران امروز، ۱۶ جون ۲۰۲۰ و علی فیاض، “نقدها را بود آیا که عیاری گیرند”؟، اخبار روز، ۲۲ جون ۲۰۲۰

۲- خودسازی انقلابی، دفتر تدوین و انتشار در اروپا، اسفند ۱۳۵۶، برگ های ۷۹، ۳۹ و ۴۰

۳- ما و اقبال مجموعه آثار ۵، شماره ثبت ۱۲/۸/۵۷، برگ های ۵۴ و ۵۵

۴- چه باید کرد؟، مجموعه آثار ۲۰، دفتر تدوین و تنظیم آثار، چاپ ۱۳۶۰، برگ های ۲۱۳ و ۲۱۴

۵- شیعه، مجموعه آثار۷، انتشارات الهام، بهار ۱۳۶۲، برگ های ۱۷۶ و ۲۷۷

۶- ابوذر، مجموعه آثار ۳، دفتر تدوین و نشر، اردیبهشت ۱۳۵۷، برگهای ۸۷، ۸۸، ۱۶۲ و ۱۹۱

۷- نیایش، مجموعه آثار ۸، دفتر تدوین و انتشار در اروپا

۸- شیعه، مجموعه آثار ۷، دفتر تدوین و انتشار، برگ های ۱۱۸ و ۱۱۹

۹- شناسنامه یک زندگی، نهضت امام خمینی، برگرفته از کتاب “دکتر علی شریعتی”، جلال متین،  انتشارات آرش، تابستان ۲۰۰۶، برگ ۱۳۸

۱۰- شناسنامه یک زندگی، همانجا، برگ های ۱۵۶ تا ۱۵۹

۱۱- شیعه، همانجا، برگ ۱۶۵

۱۲- شیعه، همانجا، برگ های ۱۱۸ و ۱۱۹

۱۳- چه باید کرد؟، همانجا، برگ  ۱۶۹

۱۴- علی(ع) ، مجموعۀ آثار ۲۶، دفتر تدوین و تنظیم، انتشارات نیلوفر، چاپ دوم، ۱۳۶۲، برگ های ۵۲۰ و ۵۲۱

۱۵- حسین وارث آدم، مجموع آثار ۱۹، دفتر تدوین و تنظیم، انتشارات قلم، ۱۳۶۰، برگ ۲۹۵

۱۶- شریعتی و فلسطین، فرهنگنامه شریعتی، معیاد با شریعتی (به کوشش علی فیاض) یا کتاب شناسی توصیفی و مقاله شناسی موضوعی (آثار منتشر شده در باره دکتر علی شریعتی) و…

۱۷- چه باید کرد؟ مجموعه آثار ۲۰، دفتر تدوین و تنظیم آثار، چاپ ۱۳۶۰، برگ ۲۱۴

تماس با نویسنده:
[email protected]