یکی از غم انگیزترین مسائل زیست محیطی آسیای مرکزی ناپدید شدن دریاچه آرال است. این دریاچه تا قبل از آغاز به خشک شدن، بزرگترین دریاچه آسیای مرکزی و چهارمین دریاچه جهان محسوب می‌شد.
دریای آرال برای منطقه آسیای مرکزی اهمیت حیاتی دارد و نقش حقوقی-اکولوژیکی آن بسیار حائز اهمیت است. به گفته کارشناسان سازمان ملل، دریاچه آرال اکنون به یکی از بزرگترین تراژدی های زیست محیطی روی کره زمین تبدیل شده است. در سالهای اخیر، حجم آرال چهار برابر، مساحت آن به نصف، سطح آن بیش از ۱۶ متر و ساحل آن به ۸۰-۱۰۰ کیلومتر کاهش یافته است.
اختلاط آب با مواد معدنی تا ۴ برابر افزایش یافته و برخی نقاط به شوره زار تبدیل شده است. بیابان ۲ میلیون هکتار زمین قابل کشت را بلعید و برد طوفان گرد و غبار به ۵۰۰ کیلومتر رسید. تعداد ماهی ها از ۲۰۰ گونه به ۳۸ گونه کاهش یافت. مردم سواحل آرال به ویژه بزرگسالان و کودکان از بیماری های جدی رنج می برند. فاجعه دریا به آب شدن یخچال های طبیعی آسیای مرکزی سرعت می بخشد و برای مردم این منطقه به یک مشکل واقعی تبدیل می شود. دریای آرال که زمانی در این منطفه می درخشید و وضعیت اکولوژیکی منطقه را ثابت نگه می داشت، در حال محو شدن از دید بشر است.
وسعت سطح دریا که در اوایل دهه ۱۹۶۰ بیش از ۶۰۰۰۰ کیلومتر مربع بود، اکنون به ۲۸۰۰۰ کیلومتر مربع رسیده است و این روند همچنان ادامه دارد. در عوض، کویر شور سال به سال در حال گسترش است.
تخریب رودخانه آرال بر وضعیت معیشتی ۵ میلیون نفر در این منطقه تاثیر منفی گذاشته و منجر به بیکاری، کاهش درآمد و افزایش انواع بیماری ها شده است. استاندارد زندگی ساکنان دریای آرال به تدریج در حال کاهش است و میزان مرگ و میر نوزادان و کودکان بسیار بیشتر از سایر مناطق آسیای مرکزی است.
بر اساس اطلاعات اتحادیه بین‌المللی حفاظت از سلامت، محدوده ۴۰۰ هزار کیلومتری اطراف دریای آرال «منطقه فاجعه زیست‌محیطی» اعلام شده است. و تقریباً ۵ میلیون نفر در این منطقه زندگی می کنند که عمدتاً شامل مناطق خوارزم و جمهوری خودمختار قراقالپاکستان ازبکستان می شود.
بر اساس منابع علمی که دریای آرال قبل از تبدیل شدن به یک فاجعه زیست محیطی (اوایل دهه ۶۰) در ارتفاع ۵۳ متری از سطح دریا قرار داشته و مساحت کل آن ۶۶.۵ هزار کیلومتر مربع و حجم آب ۱۰۲۲.۶ کیلومتر مکعب، طول آن ۴۲۸ کیلومتر و عرض آن ۲۳۵ کیلومتر بوده است.
عمق دریای آرال هم خیلی کم نبود، عمق متوسط آن ۲۰-۲۵ متر و عمق نهایی آن ۶۸ متر بود. مساحت حوضه آرال ۶۹۰ هزار کیلومتر مربع بود. ترکیب شیمیایی دریا با آب اقیانوس متفاوت است. نمک های کلرید، فسفات ها و نیترات ها در آرال کم هستند و نمک های سولفات نسبتاً زیاد هستند. آرال از رودخانه های سیر و امودریا آب دریافت می کند. در حوضه این رودخانه ها تالاب های زیادی وجود دارد که برای آبیاری آنها از آب رودخانه بسیار بیشتر از استانداردهای ایمنی اکولوژیکی استفاده می شود. تا دهه ۵۰ قرن بیستم، آرال تعادل خود را حفظ کرد. هر سال ۶۴ کیلومتر مکعب آب وارد دریا و ۶۳ کیلومتر تبخیر می شد. با این حال، از آغاز دهه ۶۰، مشاهده شده است که سطح دریا به طور مداوم در حال کاهش است.
به گزارش خبرگزاری خاور، دانشمند مشهور روسی L.S. برگ در سال ۱۹۰۸ عواقب آبیاری بیش از حد در آسیای مرکزی را در کار خود “مقاله ای در مورد تحقیقات جغرافیایی آرال” پیش بینی کرده بود.
از ۱۰-۱۵ سال گذشته اکنون آب رودخانه های سیر و آمو تقریباً به دریای آرال نمی رسد. مشخص شده است که در ۳۰ سال گذشته دبی آب رودخانه های سیر و اومو ۸۶ درصد کاهش یافته است که تقریبا ۹ کیلومتر مکعب آب است.
به گفته کارشناسان، با کاهش آب دریا میزان نمک به میزان قابل توجهی افزایش یافته و غلظت آن امروزه از ۳۵ درصد فراتر رفته که نسبت به ابتدای دهه ۶۰ سه برابر شده است.
طبق برآورد کارشناسان به دلیل بحران آرال در هر هکتار ۲ تا ۳ تن نمک در ۱۰ کیلومتری دریا و بیش از یک تن نمک در هر هکتار در فاصله ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتری ریخته می شود. انتشار چنین نمکی در منطقه تأثیر منفی دارد و باعث از بین رفتن گیاهان و جانوران می شود.
با سرعتی که سطح آب دائماً در حال کاهش است، ( ۰.۵ متر در سال) ممکن است جزایر به تدریج از “آغوش” دریاچه خارج شوند و در آینده، آرال ناپدید شود. همچنین حوضه ها ناپدید می شوند و می توانند نمک و سم زیادی تولید کنند. در این زمینه، با توجه به تحلیل‌های کارشناسان بین‌المللی در حوزه اکولوژی، پیش‌بینی می‌شود که در دهه آینده از دریای آرال جز یک کویر پر نمک چیزی باقی نماند.
«امومالی نصریدینزودا»، دستیار رئیس جمهور تاجیکستان در مورد مسائل توسعه اجتماعی در مقاله ای در باره آرال می گوید: عامل اصلی بحران آرال بدون شک سیاست کور استفاده از منابع طبیعی است که متاسفانه مصداق بارز اولویت دادن به منافع انسانی بر حفاظت از محیط زیست طبیعی است.
پیشنهادات و اقدامات برای نجات آرال
نظرات زیادی در مورد راه حل مشکل آرال وجود دارد. برخی از کارشناسان پیشنهاد می کنند که آب از رودخانه های سیبری غربی به آسیای مرکزی آورده شود. بر اساس نظر دیگری می توان جریان آب دریای خزر را به سمت دریای آرال باز کرد تا مشکل مورد نظر حل شود. گروهی دیگر افزایش مصنوعی بارش جوی در بخش بالایی حوضه های رودخانه Omu و Sir را توصیه می کنند.
نصریدینزودا، دستیار رئیس جمهور تاجیکستان در مورد مسائل توسعه اجتماعی می گوید: بیش از ۲۰۰ پیشنهاد در سمپوزیوم های بین المللی نجات دریای آرال ارائه شده است. متاسفانه هنوز مفهوم جامعی که برای دانشمندان و متخصصان معقول و قابل قبول باشد وجود ندارد. در حال حاضر یکی از راه های کمک به دریای آرال صرفه جویی در آب رودخانه های سیر و اومو است.
البته اگر در زمان توسعه اراضی در امر آبیاری، توسعه کشاورزی و صنعت، ویژگی های محیطی، توصیه های علمی کارشناسان به موقع مورد توجه قرار می گرفت و نگرش آینده نگر نسبت به محیط زیست متجلی می شد. فاجعه وحشتناک اتفاق نمی افتاد بدون شک حل بسیاری از مشکلات زیست محیطی با رفتار و تعامل آینده نگر بشر با طبیعت ارتباط مستقیم دارد. استفاده خردمندانه و به صرفه از منابع آب متناسب با نیازها و با در نظر گرفتن اولویت بلندمدت و در نتیجه حفظ دریای آرال و سایر منابع طبیعی برای نسل‌های آینده، نیازمند آگاهی زیست‌محیطی بالا، احساس مسئولیت و وجدان انسانی است. هر ساکن منطقه
دستیابی به این هدف، شکل گیری ایدئولوژی صرفه جویانه و نگرش دلسوزانه نسبت به منابع طبیعی، از طریق اجرای مؤثر و تقویت فعالیت های توجیهی و آموزشی، گسترش اطلاعات لازم، به صورت قابل فهم و در دسترس، تبیین اهمیت و ضرورت محیط زیست. مشکلات متناسب با سن و سطح درک آن برای طبقات مختلف جامعه امکان پذیر می شود.
روشن است که حل مشکلات مذکور نیازمند اقدامات مشترک کشورهای منطقه، کمک سازمان ها و مؤسسات بین المللی و تخصیص مبالغ کلان است.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سیستم کنترل آبیاری و زنجیره تامین برق آبی منطقه آسیای مرکزی که قبلاً به درستی کار می‌کرد، فروپاشید و بحث‌های جدیدی در مورد استفاده منطقی و اقتصادی از آب ایجاد کرد. در همین راستا، وزرای منابع آب پنج کشور تازه استقلال یافته منطقه آسیای میانه در شهریور ۹۱ بیانیه مشترکی را تصویب کردند و در آن اعلام کردند که به منظور حل مؤثر مشکلات آبی منطقه، مدیریت مشترک آب. منابع ضروری است و این فرآیند باید بر اساس اصول برابری و برای تحقق منافع متقابل باشد. در ۱۸ فوریه ۱۹۹۲، در شهر آلماتی جمهوری قزاقستان، وزرای منابع آب کشورهای منطقه موافقتنامه همکاری در زمینه مدیریت مشترک، استفاده منطقی از آب، حفاظت از منابع آب را امضا کردند. و منابع بین‌دولتی»، در جریان اجرای این توافق، کارهای قابل توجهی توسط طرفین انجام شد.
در شرایط جدید روابط منطقه ای، گام به گام مبنای قراردادی و قانونی سیستم مدیریت منابع آب و انرژی منطقه ایجاد شد. به ویژه، در ۲۶ مارس ۱۹۹۳، در سطح سران کشورهای منطقه، موافقتنامه “در مورد اقدام مشترک برای حل مشکل منطقه دریای آرال، برای احیای محیط زیست و تضمین توسعه اجتماعی – اقتصادی حوضه دریای آرال» امضا شد که بر اساس آن بنیاد بین المللی نجات دریای آرال تأسیس شد. یعنی امسال ۳۰ سال از تاسیس و فعالیت بنیاد بین المللی نجات دریای آرال می گذرد.
کشورهای آسیای مرکزی – قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان – بنیانگذاران بنیاد بین المللی نجات دریای آرال بودند و ساختار سازمانی نهایی این بنیاد در ۲۸ فوریه ۱۹۹۷ توسط سران کشورهای منطقه به تصویب رسید. .
طبق منشور بنیاد بین المللی نجات دریای آرال، این هیئت به صورت چرخشی عمل می کند و رهبری از کشوری به کشور دیگر منتقل می شود. فعالیت این سازمان به ویژه در سال های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۸ در دوره ریاست جمهوری تاجیکستان موثر است. در این مرحله، بنیاد بین المللی نجات دریای آرال به عنوان یک نهاد هماهنگ کننده بین دولتی در منطقه آسیای مرکزی به فعالیت خود ادامه داد و تلاش زیادی برای حل مسائل منطقه ای و اجرای برنامه های برنامه ریزی شده و همچنین تقویت همکاری های کشورهای آسیای مرکزی و بین المللی انجام داد.
تاجیکستان نیز امسال ریاست این سازمان را بر عهده دارد. به ویژه، در تاریخ ۵ تا ۷ ژوئن ۲۰۲۳، نشست هیئت مدیره بنیاد بین المللی نجات دریای آرال /BBNA/ و کنفرانس بین المللی با عنوان “آسیای مرکزی به سوی آینده ای پایدار از طریق یک موسسه قدرتمند منطقه ای” در دوشنبه برگزار شد.
در این کنفرانس نمایندگانی از کشورهای موسس BBNA، سیاستمداران، کارشناسان، دانشمندان، نمایندگان ساختارهای دولتی، سازمان های بین المللی، موسسات مالی، محافل علمی و جامعه مدنی حضور داشتند.
منبع: ایرنا
