سخن آغازین
در جهان امروز، پارادایم اکولوژی به عنوان چهارمین رکن اندیشه سیاسی به سه رکن اندیشه های سیاسی مدرن یعنی لیبرالیسم، محافظه کاری و سوسیالیسم افزوده شده است.
سئوال اساسی این است که ما چه تصوری از گفتمان اکولوژیکی داریم؟ و چه نقشی این گفتمان در تنظیم ایده های سیاسی ما دارد؟
در قرن نوزدهم و تا نیمه اول قرن بیست، تفاوت ها و مرزبندی های احزاب سیاسی و جنبش های اجتماعی، حول سه اندیشه سیاسی لیبرالیسم، محافظه کاری و سوسیالیسم بود.
این سه اندیشه سیاسی فضاهای عمومی، روشنفکری و آکادمیک را در انحصار خود داشتند. لیبرالیسم به عنوان اولین اندیشه سیاسی مدرن، محصول دوران روشنگری و برآمد طبقه متوسط بود. محافظه کاری به عنوان دومین اندیشه سیاسی عکس العملی در مقابل لیبرالیسم، روشنگری و جامعه مدنی بود.
زوال قدرت فئودالیسم در ابعاد سیاسی، نتیجه اش آغاز صنعتی شدن و پیدایش شیوه اقتصادی سرمایه داری و تولد طبقه کارگر در شهر های صنعتی بود. سوسیالیسم به عنوان سومین اندیشه سیاسی نیز واکنش روشتفکران و کارگران در مقابل استثمار لجام گسیخته سرمایه داری بود.
رویکرد اقتصادی در سه اندیشه سیاسی
رویکرد اقتصادی در سه اندیشه سیاسی لیبرالیسم، محافظه کاری و سوسیالیسم، بر مدل خطی “برداشت، تولید، مصرف و اسراف” است. در این سه اندیشه این باور مسلط است که منابع طبیعی نامحدودند و رشد اقتصادی و رفاه عمومی می تواند بدون توجه به پیامدهای فعالیت های اقتصادی بشر بر کره خاکی، همواره رو به رشد باقی بماند.
نتیجه فرآیندهای فنی و اقتصادی، گذار از جامع کشاورزی به جامعه صنعتی بود. روند تحولات صنعتی در قرن نوزدهم بخصوص بعد از انقلاب صنعتی، رشد فزاینده ای پیدا کرد، مشخصه های مهم این روند، استثمار کارگران و دخالت هر چه بیشتر انسان در طبیعت واستحصال منابع طبیعی در کره خاکی بود.
در اولین دوره صنعتی سازی یعنی در فاصله سال های ۱۸۷۰ تا ۱۹۱۳ شاهد رشد اقتصادی بالا در جهان مدرن بودیم.
دومین نرخ رشد اقتصادی بالا در کشور های سرمایه داری سه گانه (آمریکا، اروپای غربی و ژاپن) در” سی سال پر شکوه- هابس بام” در سال های (۱۹۷۰- ۱۹۴۵) روی داد.
بر پایه گزارش آنگوس مدیسون تحت عنوان “اقتصاد جهان، چشم انداز هزاره” از سالٌ ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۳ نرخ رشد اقتصاد جهان بسیار سریع بالا رفت و یک دوره طلایی از رونق اقتصادی شکل گرفت. تولید ناخالص کل پنچ درصد و تولید ناخالص سرانه ۳ درصد افزایش یافت. این دوره، دوره مسابقه رشد اقتصادی بود و رشد اقتصادی نماد سرعت توسعه هر کشور قلمداد می شد.
رشد اقتصادی و شوک های متعدد بر محیط زیست
نخستین شوک: تولید دی اکسید کربن و اکسید نیتروژن ناشی از فرایندهای تولید آهن و فولاد و پالایش نفت خام که باعث ایجاد باران های اسیدی در اروپای غربی، آمریکای شمالی شد، که آن هم به تخریب جنگل ها و ذخایر آبی منجر شد.
دومین شوک: انتقآل آلودگی های صنعتی در آب های جاری بود، که نتیجه آن مرگ دست جمعی آب زیان بود.
سومین شوک: تولید زباله های صنعتی و به ویژه زباله های اتمی بود، که موضوع دفن آن ها به مسئله پیچیده ای تبدیل شد. انتقال رسمی و قاچاق این زباله ها از کشور های صنعتی سه گانه به کشورهای توسعه نیافته، باعث تخریب محیط زلست در آن کشورها شد.
انشار گزارش معروف “محدودیت رشد” توسط کلوپ رم در سال ۱۹۷۲، در رابطه با موضوع آلودگی محیط زیست و تخریب تنوع زیستی و تعادل اکو سیستم، اخطاری به این کشورها بود.
اکولوژی، اندیشه سیاسی نیمه دوم قرن بیستم
با چشم پوشی از دوره اقتدارگرایی قهقرائی درنیمه اول قرن بیستم، صد سال طول کشید تا در نیمه دوم، راه برای مفهوم پایه ای اندیشه سیاسی دیگر، یعنی اکولوژی هموار شد.
شیوه تولید سرمایه داری براستثمار انسان بر انسان و تشدید نابرابری اجتماعی استوار است، که مورد انتقاد اندیشه سیاسی سوسیالیستی بود. چالش گفتمان اکولوژیکی، اما بر سر رابطه بین انسان و طبیعت است.
اکنون درقرن بیست و یکم، واقعیت مسلم وقوع تغییرات اقلیمی، ضرورت توجه به مولفه های طبیعت و محیط زیست را دو چندان نموده است.
تجربیات کنونی بشر تاکنون، حاکی از این است که تحقق رشد اقتصادی به قیمت استثمار و نابودی طبیعت، نمی تواند فرآیند پایداری باشد.
این باور رایج که طبیعت و منابع طبیعی بخشی از سرمایه اقتصادی است، باید تغییر یابد و به این حقیقت باید توجه نمود که طبیعت مکمل سرمایه است و نه بخشی از آن و مهمتر آن که این سرمایه طبیعی، عامل اصلی محدود کننده رشد اقتصادی است ( چامی و همکاران ۲۰۲۲)
الزامات و چالش های مهم قرن بیست و یکم، تغییر نگرش اقتصادی در چارچوب رویکرد اکولوژیکی را، از یک “انتخاب” به یک “باید” تبدیل کرده است.
نتیجه تغییر نگرش اقتصادی در چارچوب رویکرد اکولوژیکی این است، که دیکر اقتصاد یک سیستم مکانیکی در حال تعادل نیست، بلکه وابسته به اکو سیستم و تغییرات آن است.
“ژرژسکو- روگن” می نویسد: “پایداری هر خرده سیستمی، باید بر اساس پایداری کل سیستمی که آن را در بر می گیرد، قضاوت شود، نه فقط بخشی از آن، و از این رو پایداری کره خاکی به مثابه یک سیستم پیچیده و پویا، منوط به اصل پایداری هر جزء آن، که اقتصاد نیز یکی از اجزاء آن به شمار می آید، است.
اکنون رویکرد اکولوژیکی یکی از مهم ترین مولفه ها، در رشد و توسعه پایدار در سطح ملی و بین المللی است.
گستردگی و اهمیت رویکرد اکولوژیکی در برگیرنده حوزه های گوناگون ازطبیعت، سیاست، اقتصاد، جامعه و… است
در این فاصله رویکرد اکولوژیکی، به طور مستقیم یا غیرمستقیم تا حدودی در عرصه هایی مانند: محیط زیست، آب و هوا، انرژی حفظ منابع طبیعی، تغذیه، کشاورزی، تحقیق و توسعه، سلامت، ساخت و ساز، مسکن، حمل و نقل، اقتصاد، را تحت الشعاع خود قرار داده است.
اهداف پارادایم اکولوژی منظر
هدف رویکرد اکولوژیکی، یکپاچه سازی تمامی اجزاء سیستم های طبیعی زمین برای سلامت، رفاه و بقا همه موجوادات جاندار و بی جان در طبیعت است.
پایداری در رویکرد اکولوژیکی هدفی چند وجهی با تمرکز بر روابط متقابل بین عناصر چندگانه پایداری، یعنی پایداری زیست محیطی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی است.
تجربه چند صد سال اخیر، حاکی از آن است که تمرکز منافع در مقیاس کوتاه مدت و انسان- محوری یعنی تنها اتکا به هزینه ها و منافع انسان ها، مانع پایداری اکوسیستم و تنوع زیستی است.
در رویکرد اکولوژیکی، مرزها منطبق بر مرزهای جغرافیایی نیست، لذا احیای مراودات و روابط بین المللی در اقتصاد یکپاچه جهانی، باید با هدف پایداری اکوسیستم و مقابله با تغییرات اقلیمی به خصوص آب و هوایی باشد.
یکی دیگر از اهداف رویکرد اکولوژیکی برقراری رابطه متعادل و معقول میان سیستم های ساخت دست انسان (توسعه شهری، کشاورزی، کردشگری) با سیستم های طبیعی (اکوسیستم ها، زیستگاه ها و مانند آنها) باید باشد.
خلاصه کلام این است که در رویکرد اکولوژیکی، باید تعادل مطلوب میان توسعه تمامی فعالیت های انسانی با ظرفیت اکولوژیکی و ظرفیت زیستی برقرار باشد.
سپاس،
نکات مفید و کاربردی
در نوشتار ارائه شده است