نگاهی به نوروز از پنجره ی تاریخ و فرهنگ

جشن فرخنده‌ی فروردین است
روز بازار گل و نسرین است

آب چون آتش عودافروز است
باد چون خاک عبیرآگین است

  نوروز بزرگترین جشن ملّی ایرانیان است که در نخستین ماه و سال خورشیدی – آن گاه که آفتاب به برج حمل انتقال یابد و شب و روز برابر گردد- آغاز می شود. در دانش ستاره‌شناسی، اعتدال بهاری یا اعتدال ربیعی در نیم‌کره شمالی زمین به لحظه‌ای گفته می‌شود که خورشید از صفحه استوای زمین می‌گذرد و به سوی شمال آسمان می‌رود. این لحظه، لحظه اول برج حمل نامیده می‌شود،در تقویم هجری خورشیدی لحظه تحویل سال تعیین کننده نخستین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین است. نوروز در تقویم میلادی با ۲۰ ، ۲۱ یا ۲۲ مارس مطابقت دارد.

  نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود. اما در کشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویم میلادی متداول است و نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود و روز آغاز سال محسوب نمی‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است.

  در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه نزدیک به۴۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند به ثبت رسیده است.

این کیست این این کیست این

این یوسف ثانی است این

خضر است و الیاس این مگر

یا آب حیوانی است؟

این  نوروز در لغت به معنی روز نو و دراصطلاح جشنی است که در آغاز فروردین گرفته می شود.معرب واژه ی نوروز نیز به صورت نیروز آمده است.نوروز در ادبیات فارسی گاه به نام جشن فروردین و گاه جشن بهار خوانده می شود:

  جشن فرخنده ی فروردین است

روز بازار گل و نسرین است

ولی بیشتر همان واژه ی نوروز بکار رفته است:

  بر لشکر زمستان نوروز نامدار

کرده است رای تاختن و قصد کارزار

(منوچهری)

  ابوریحان بیرونی در کتاب التفهبم آورده است: « از رسمهای پارسیان نوروز چیست؟ نخست روز است از فروردین ماه، و زینجهت روز نو نام کردند، زیرا که سال نو است.»

  امروزه در فارسی این واژه در دو معنی به‌کار می‌رود:

۱ نوروز عام: روز آغاز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) و آغاز سال نو

۲ نوروز خاص: روز ششم فروردین با نام «روز خرداد»

  ایرانیان باستان از نوروز به عنوان ناوا سرِدا یعنی سال نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه نیز در زمان سغدیان و خوارزمشاهیان ، نوروز را نوسارد و نوسارجی به معنای سال نو می‌نامیدند. نوروز در فارسی میانه / no ː gro ː z / بوده است. در فارسی ایران این واژه به صورت [ nou ̯ r uz ] (در گفتار عامیانه، [ no r uz ] )، در فارسی افغانستان به صورت [ næu ̯ r oz ] ، و در فارسی تاجیکی به صورت [ næu ̯ ru z ] یا [ næu ̯ ro z ] تلفظ می‌شود.

نوروز بزرگم بزن ‌ای مطرب نوروز

زیرا که بود نوبت نوروز به نوروز

  برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به بابلیان نسبت می‌دهند. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در ایران به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کورش بزرگ به بابل بازمی‌گردد.همچنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده‌است. در برخی از متن‌های کهن ایران ازجمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متن‌ها، کیومرث به ‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده‌است. فردوسی که از منابع پهلوی استفاده کرده، پدید آورنده ی نوروز را در شاهنامه، بدین گونه روایت کرده است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان، دستور داد تا در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند.

  جهان انجمن شد بر تخت اوی

فرومانده از فرّه ی بخت اوی

  به جمشید برگوهر افشاندند

مرآن روز را روز نو خواندند

  چنین روز فرّخ از آن روزگار

بمانده از آن خسروان یادگار

  آریائیان در دوران باستانی دو فصل گرم و سرد داشتند. فصل سرد شامل پنج ماه و فصل گرم شامل هفت ماه بود(زمستان کوچک و تابستان بزرگ) در هریک از این دو فصل جشنی برپا می داشتند. در کتاب التاج جاحظ آمده است :« نوروز و مهرگان دو فصل سال هستند: مهرگان دخول زمستان و فصل سرما است و نوروز اذن دخول فصل گرماست  »

  نوروز در زمان سلسله هخامنشیان

  کوروش بنیان‌گذار هخامنشیان، نوروز را در سال ۵۳۸ قبل از میلاد، جشن ملی اعلام کرد. وی در این روز برنامه‌هایی برای ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان اجرا می‌نمود. این آیین‌ها در زمان دیگر پادشاهان هخامنشی نیز برگزار می‌شده‌است. در زمان داریوش یکم، مراسم نوروز در تخت جمشید برگزار می‌شد. شواهد نشان می‌دهد داریوش اول هخامنشی، به مناسبت نوروز در سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه‌ای از جنس طلا ضرب نمود که در یک سوی آن سربازی در حال تیراندازی نشان داده شده‌است. در دوران هخامنشی، جشن نوروز در مدتی میان ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می‌شده ‌است.

  نوروز در زمان اشکانیان و ساسانیان

  برگزاری جشن نوروز در دوران اشکانیان و ساسانیان چند روز (دست کم شش روز) طول می‌کشید و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه به مدت پنج روز، از یکم تا پنجم فروردین برگزارمی‌شد و روز ششم فروردین (خردادروز)، جشن نوروز بزرگ یا نوروز خاصه برپا می‌شد. جشن نوروز چندروزادامه داشت: پنج روز اول را نوروز عامّه می نامیدند که مخصوص همگان بوده و روز ششم را نوروز خاصّه می گفتند که ویژه ی خواص و نزدیکان پادشاه بود.نوروز خاصّه را نوروز بزرگ و جشن بزرگ هم خوانده اند در «نوروزنامه خیام» آمده است:

«روز نوروز نخست کس از مردمان بیگانه موبد موبدان پیش ملک آمدی با جام زرین… چون موبد موبدان از آفرین بپرداختی، پس بزرگان دولت درآمدندی و خدمت ها پیش آورندی»

  اردشیر بابکان ، بنیان گذار سلسله ساسانیان ، در سال ۲۳۰ میلادی از دولت روم که از وی شکست خورده بود، خواست که نوروز را در این کشور به رسمیت بشناسند. این درخواست مورد پذیرش سنای روم قرار گرفت و نوروز در قلمرو روم به Lupercal معروف شد.

  در دوران ساسانیان ، ۲۵ روز پیش از آغاز بهار ، در دوازده ستون که از خشت خام برپا می‌کردند، انواع حبوبات و غلات ( برنج ، گندم ، جو ، نخود ، ارزن ، و لوبیا ) را می‌کاشتند و تا روز شانزدهم فروردین آنها را جمع نمی‌کردند. هر کدام از این گیاهان که بارورتر شود، در آن سال محصول بهتری خواهد داد. در این دوران همچنین رسم بود که در بامداد نوروز، مردم به یکدیگر آب بپاشند. از زمان هرمز اول مرسوم شد که مردم در شب نوروز آتش روشن نمایند. همچنین از زمان هرمز دوم ، رسم دادن سکه در نوروز به‌عنوان عیدی متداول شد.

نوروز پس از شکست ساسانیان

  از برگزاری آیین‌های نوروز در زمان امویان نشانه‌ای در دست نیست و در زمان عباسیان نیز به نظر می‌رسد که خلفا گاهی برای پذیرش هدایای مردمی، از نوروز استقبال می‌کرده‌اند. با ظهور ابومسلم خراسانی و همچنین نفوذ برمکیان و با روی کارآمدن سلسله‌های سامانیان و آل بویه جشن های ایرانی از نو رونق یافت. نشانه هایی که در دست است می رساند که پس از پیدایش اسلام همواره جشن نوروز برپا می شده است و مراسم آن با تغییراتی از عهدی به عهد دیگر منتقل می گردیده است.

  در دوران سلجوقیان، به دستور جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام برای بهترسازی گاهشمار ایرانی گرد هم آمدند. این گروه، نوروز را در یکم بهار (ورود آفتاب به برج حمل ) قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند. بر اساس این گاهشمار که به تقویم جلالی معروف شد، برای ثابت ماندن نوروز در آغاز بهار ، مقرر شد که حدوداً هر چهار سال یک‌بار (گاهی هر پنج سال یک بار)، تعداد روزهای سال را به‌جای ۳۶۵ روز برابر با ۳۶۶ روز در نظر بگیرند. این گاهشمار از سال ۳۹۲ هجری آغاز شد.

  نوروز در دوران صفویان نیز برگزار می‌شد. در سال ۱۵۹۷ میلادی، شاه عباس صفوی مراسم نوروز را در عمارت نقش جهان اصفهان برگزار نمود و این شهر را پایتخت همیشگی ایران اعلام کرد.

  گستردگی ی نوروز بر زمین

  منطقه‌ای که در آن جشن نوروز برگزار می‌شد، امروزه شامل کشورهای زیادی می‌شود. برخی آیین‌های نوروز در این کشورها با هم متفاوت‌ند. جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن، بحرین،بخشی از یمن و عمان وامارات و کویت و…، بالکان ، تاجیکستان ،ترکمنستان ،ازبکستان،آذربایجان، قزاقستان ، تاتارستان ، و همه آسیای میانه ، چین غربی (ترکستان چین)، بخشی از سودان ، زنگبار ، ترکیه ،سوریه، عراق ،سراسر قفقاز تا آستراخان ، و نیز مناطقی از آمریکای شمالی ، هندوستان ، پاکستان ، بنگلادش، نپال ، تبت و…را شامل می‌شود.

  کردها در کشورهای مختلف عید نوروز را جشن می‌گیرند؛ در هنگام نوروز، کردها با گردهم‌آیی در بیرونِ شهرها، به استقبال بهار می‌روند. در این گردهم‌آیی‌های نوروزی، زنان کرد لباس‌های رنگین پوشیده و همراه مردان جوان کُرد، با رقص و پایکوبی گرد آتش ، نوروز را پاس داشته و زنده نگاه می‌دارند.

  در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۹ ( ۱۰ فروردین ۱۳۸۸ )، پارلمان فدرال کانادا ، اولین روز بهار هر سال را به عنوان نوروز ( Nowruz Day )، عید ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نامگذاری کرد. در تاریخ ۲۴ فوریه ۲۰۱۰ سازمان ملل متحد با تصویب یک قطعنامه در مقر سازمان در نیویورک، عید نوروز را به عنوان روز بین‌المللی نوروز و فرهنگ صلح در جهان به رسمیت شناخت.

  نو کردن به گاهِ نوروز

  خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار می‌شود.

  سفره‌های نوروزی در گستره ی نوروز

  سفره هفت سین و هفت میوه از سفره‌های نوروزی است که در ایران، جمهوری آذربایجان و تاجیکستان ،افغانستان و بخش های از جغرافیایی نوروز رایج است.در بسیاری از نقاط ایران، جمهوری آذربایجان و برخی از نقاط افغانستان، سفره هفت سین پهن می‌شود. در این سفره هفت چیز قرار می‌گیرد که با حرف سین آغاز شده باشد؛ مثل سیر ، سنجد ، سمنو ، سیب و… به هفت سینی که چیده می‌شود معانی خاصی نسبت داده‌اند. مثلاً سیب را نماد زیبایی و تندرستی، سنجد را نماد عشق و محبت، و سکه را رزق و روزی گفته‌اند. در بخشی ازافغانستان وتاجیکستانسفره هفت میوه می گسترانند. سفره نوروز از زمانهای کهن بوده، اما به این صورت بوده‌است که سفره‌ای را پهن می‌کردند و در بشقابهای سفالی و یا فلزی آنواع آجیلهای خشک شده مانند توت خشک – برگه خشک شده زردآلو و هلو و پختیک (پخته شده و خشک شده لبو) و عسل و سر شیر خشک شده، کلوچه، گعگ (کیک) قطاب و نان سرموکی و… می‌گذاشتند تخم مرغ رنگ شده حتماً در سفره وجود داشت. در این سفره بعضی چیزها فقط جنبه زیبایی داشت مانند تخم مرغ و آیینه ولی سایر چیزها برای خوردن و پذیرایی میهمانان بودوهرزمان که تمام می‌شد بلافاصله صاحبخانه ظروف را مجدد برای میهمانان جدید پرمی‌کرد. مردم قبل از نوروز به حمام می‌رفتند و شلوغ ترین روزهای سال گرمابه‌ها چند روز سال نو بود.

  شب نوروز همه پلو یا چلو خورش می‌خوردند بسیاری از خانواده‌ها سالی فقط یکبار می‌توانستند چلو خورش بخورند و آن هم شب نوروز بود. از این پلو برای فقرا، سلمانی (آرایشگر) و حمامی (مسئول آتش حمام) و برای کدخدای هر محل هم پیشکش می‌بردند.

  در کابل و شهرهای شمالی افغانستان، سفره هفت میوه متداول است. در این سفره، هفت میوه قرار می‌گیرد، از جمله؛ کشمش سبز و سرخ، چارمغز، بادام، پسته ، زردآلو و سنجد . چیدن سفره‌ای مشابه با استفاده از میوه خشک شده، میان گروهی از پاکستان هم مرسوم است.علاوه بر این، سفره هفت شین در میان زرتشتیان ، و سفره هفت میم در برخی نقاط واقع در استان فارس در ایران متداول است.

  خوراکی های نوروزی

  یکی از متداول‌ترین غذاهایی که به مناسبت نوروز پخته می‌شود، سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. این غذا با استفاده از جوانه گندم تهیه می‌شود. در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، این غذا طبخ می‌شود. در برخی ازکشورها، پختن این غذا با آیین‌های خاصی همراه‌است. زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به ‌صورت دسته‌جمعی و گاه در طول شب می‌پزند و درهنگام پختن آن سرودهای مخصوصی می‌خوانند. برای نمونه در افغانستان در یکی از مشهورترین ترانه‌ها، این بیت به تکرار خوانده می‌شود:

  سمنک در جوش ما کفچه زنیم

دیگران در خواب ما دفچه زنیم

  پختن غذاهای دیگر نیز در نوروز مرسوم است. برای مثال در بخش‌هایی از ایران سبزی‌پلو با ماهی در شب عید و شیرینی‌هایی مانند نان نخودچی ، در افغانستان سبزی چلو با ماهی، در تاجیکستان باج ، در ترکمنستان نوروزبامه ، در قزاقستان اویقی آشار ،و در بخارا انواع سمبوسه پخته می‌شود. به‌طور کلی پختن غذاهای نوروزی در هر منطقه‌ای که نوروز جشن گرفته می‌شود مرسوم است و هر منطقه غذاها و شیرینی‌های مخصوص به خود را دارد.

نوروز پیام آور دوستی انسان با انسان و طبیعت است

  با اطمینان باید گفت که هیچ قوم و ملتی، عیدی چون نوروز ایرانیان و دیگر ملتهای هم پیوند با آن نداشته و ندارند. جشن نوروز نزدیک به سه هزار سال است که با همه آداب و رسوم زیبایش در این سرزمین و دیگر سرزمین های هم پیوند با آن برقرار است. نوروز یکی از محورهای پیوند ایرانیان و دیگر ملت ها می تواند باشد. می توان گفت؛ نوروز،روز تجلّی روح و هویت ایرانی است که همراه با تغییر و شکوفایی طبیعت بازگشتی دوباره به خویش دارد. نوروز برهان این دعوی است که ایران، با همه سال خوردگی هنوز جوان و نیرومند است. در این روز باید با نیاکان هم صدا شد و آرزو کرد: « منش بد شکست بیابد، منش نیک پیروز شود، دروغ شکست بیابد، راستی برآن پیروز شود.»

با بهره از این سرچشمه ها:

•      آموزگار، ژاله. مجله کلک، مقاله نوروز (بهمن و اسفند۱۳۷۰)

•      ابوریحان بیرونی، به تصحیح شادروان استادجلال همائی

•      اکرم‌اف، الهام. «نوروز در ازبکستان»، مصاحبه. موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، ۲۸ اسفند ۱۳۸۶.

•      بشیر، مهدی. «نوروز باستانی در کشور عزیز ما افغانستان» .

•      تقی زاده حسن، گاه شماری

•      دهخدا، علی‌اکبر. «نوروز» مدخل. لغتنامه دهخدا.

•      رزمجو، شاهرخ. «آغاز سال نو در دوره هخامنشی» . پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی ایران.

•      سروش، واسع. «گلگشت مردم هرات در سیزده نوروز»

•      ظهوری، محمدظهیر. «هفت‌میوه و هفت‌سین» . وب‌گاه خاوران، ۱۶ مارس ۲۰۰۸.

•      فرهانیه، بهزاد. «نوروز در تاجیکستان». مقاله. وب‌گاه آریابوم، ۴ فروردین ۱۳۸۷.

•      فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه،

•      قاسم‌آوا، مولوده. «جشن نوروز در بین ایرانی‌تباران «زیرآباد» در استان بخارا ‎ . مقاله. موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، ۲۶ اسفند ۱۳۸۶.

•      کیا، صادق. ماه فروردین روز خرداد

•      کیهانی‌زاده، نوشیروان. «نوروز: پیدایش آن و برخی از رویدادهایی که در طول تاریخ در این روز و یا به این مناسبت روی داده‌است» پایگاه اینترنتی Iranian History on this Day . 1 اردیبهشت ۱۳۸۷.

•      مرادف، چاری محمد. «عید نوروز در ترکمنستان». موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، ۲۷ اسفند ۱۳۸۶.

•      همایی، جلالدین. تاریخ ادبیات ایران